CZY CIĘŻKOŚĆ PRACY DLA KOBIET MOŻE BYĆ TAKA SAMA JAK DLA MĘŻCZYZN?

Medycyna Pracy 2009;60(6):469 482 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl Teresa Makowiec-Dąbrowska 1,2 Wiesława Koszada-Włodarczyk 1 Alicja Bortkiewicz 1 Elżbieta Gadzicka 1 Jadwiga Siedlecka 1 PRACA ORYGINALNA CZY CIĘŻKOŚĆ PRACY DLA KOBIET MOŻE BYĆ TAKA SAMA JAK DLA MĘŻCZYZN? CAN HEAVINESS OF THE WORK FOR WOMEN BE THE SAME AS FOR MEN? 1 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź Zakład Fizjologii Pracy i Ergonomii 2 Uniwersytet Medyczny, Łódź Wydział Nauk o Zdrowiu Streszczenie Wstęp: Ze względu na pojawiające się sugestie dotyczące zrównania ciężkości pracy dla kobiet, jak i mężczyzn podjęto badania, których celem było określenie, w jakim stopniu zmęczenie (jako sumaryczny wskaźnik kosztu fizjologicznego pracy) różni się u kobiet i mężczyzn wykonujących pracę fizyczną o takiej samej ciężkości albo przy takim samym poziomie obciążenia (%VO 2 max). Materiał i metody: Analizą objęto 147 kobiet i 114 mężczyzn wykonujących pracę z dominującym udziałem wysiłku fizycznego, zatrudnionych na poczcie, w zakładach chemicznych i w chłodni. Określono u nich wydatek energetyczny podczas pracy oraz oszacowano poziom maksymalnego pochłaniania tlenu na podstawie próby wysiłkowej. W badaniu kwestionariuszowym zebrano informacje o ocenie intensywności wysiłku w pracy, o zmęczeniu pracą (w skali 0 100) i zmęczeniu przewlekłym (Kwestionariusz Oceny Samopoczucia CIS20R), a także o częstości rezygnacji z powodu zmęczenia z zajęć wykonywanych dla przyjemności lub z obowiązku. Wyniki: Średni wydatek energetyczny w ciągu dnia pracy w grupie kobiet wynosił 504 kcal, a w grupie mężczyzn 1204 kcal, obciążenie (%VO 2 max) wynosiło odpowiednio 17,8% i 20,6%. Z kolei w obu grupach zbliżony był rozkład subiektywnych ocen wysiłku fizycznego w pracy, zmęczenia pracą i zmęczenia przewlekłego, przy czym przyrost zmęczenia pracą i zmęczenia przewlekłego wraz ze wzrostem wydatku energetycznego był większy u kobiet niż u mężczyzn. Kobiety i mężczyźni z podobną częstością rezygnowali z powodu zmęczenia z zajęć wykonywanych dla przyjemności, a z zajęć będących stałym obowiązkiem rezygnowało istotnie więcej kobiet niż mężczyzn, przy czym kobiety rezygnowały z zajęć przy nieco niższym poziomie zmęczenia niż mężczyźni. Wnioski: Zniesienie ograniczeń w dostępie kobiet do stanowisk, na których praca wymaga dużego wysiłku fizycznego jest nieuzasadnione, gdyż będzie skutkowało zwiększeniem ich zmęczenia i ograniczeniem możliwości wykonywania obowiązków pozazawodowych, może mieć również negatywne skutki zdrowotne. Med. Pr. 2009;60(6):469 482 Słowa kluczowe: ciężkość pracy, obciążenie pracą, zmęczenie pracą, zmęczenie przewlekłe, kobiety, mężczyźni, porównanie Abstract Background: Considering recent suggestions that the same work heaviness should be made admissible for women and men, a study has been undertaken to assess to what extent does the fatigue, in terms of total index of physiological cost of work, differ in women and men performing a job of the same heaviness or at the same level of workload (%VO 2 max). Material and Methods: The study group consisted of 147 women and 114 men performing jobs with dominant share of physical effort employed in a post-office, a chemical plant and a cold store. Their energy expenditure during work were determined and their maximum oxygen intake were assessed from the results of stress test. A questionnaire survey was performed to collect information about self-assessed work heaviness, work fatigue (0 100 scores) and chronic fatigue (Checklist Individual Strength CIS20R Questionnaire), and also about frequency of abandoning, because of fatigue, some daily chore or just for pleasure activity. Results: Mean energy expenditure during a work day in the study group of women was 504 kcal, while for men the respective value was 1204 kcal; the workload (%VO 2 max) being 17.8% and 20.6%, respectively. However, the distribution of self-assessed work severity, work fatigue and chronic fatigue was similar in both groups, while the increase in work fatigue and chronic fatigue with growing energy expenditure was higher in women than in men. The frequency at which women and men abandoned their pleasure-motivated activities was similar; as to the daily chore activities, women used to abandon these more frequently than men, and they did so at a lower level of fatigue. Conclusions: Abolition of the regulations that prevent free accessibility of women to jobs requiring high physical effort is not advisable because it would result in their increased fatigue; it may also limit their ability to perform non-occupational duties as well as impair their health condition. Med Pr 2009;60(6):469 482 Key words: heaviness of work, workload, work fatigue, chronic fatigue, women, men, comparison Adres autorów: Zakład Fizjologii Pracy i Ergonomii, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e-mail: tmd@imp.lodz.pl Nadesłano: 13 sierpnia 2009 Zatwierdzono: 28 sierpnia 2009 Praca wykonana w ramach w ramach Projektu Celowego Zamawianego pt. Aktywność zawodowa pracowników w aspekcie problematyki starzejącego się społeczeństwa, zadanie badawcze PCZ 21-21/8 pt. Zawodowe i pozazawodowe determinanty zdolności do pracy pracowników starszych. Kierownik zadania: dr hab. med. T. Makowiec-Dąbrowska.

470 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 6 WSTĘP Aktualnie w Polsce praca kobiet jest zjawiskiem powszechnym, o czym świadczy fakt, że stanowią one 47% ogółu pracujących (1). Dla większości kobiet praca jest koniecznością ze względu na sytuację materialną rodziny, a dla części sposobem na uzyskanie niezależności finansowej. Kobiety, szczególnie o wyższych kwalifikacjach, wskazują również na niematerialne przyczyny podejmowania pracy. Mimo poprawy statusu politycznego i społecznego kobiet nadal powszechne jest zjawisko, że choć pracują one na takim samym stanowisku, mają podobne wykształcenie i doświadczenie jak mężczyźni, to zarabiają mniej niż oni. Ponadto kobiety częściej niż mężczyźni zajmują stanowiska wykonawcze, a ich praca częstokroć, tak jak w XIX wieku, jest żmudna i nudna. Dla mężczyzn zarezerwowane pozostają bardziej prestiżowe i lepiej opłacane stanowiska, nawet w zawodach zdominowanych przez kobiety (oświata, ochrona zdrowia). Mimo że obecnie wiele kobiet chce lub musi pracować, trudniej im niż mężczyznom znaleźć miejsce pracy odpowiadające kwalifikacjom. Często jedyne dostępne stanowiska to takie, na których praca wymaga wysiłku fizycznego niejednokrotnie przekraczającego możliwości fizyczne kobiet. Obowiązujący Kodeks pracy, znowelizowany w oparciu o ustawodawstwo unijne, zabrania dyskryminacji w zatrudnieniu (2). Pojęcie dyskryminacji bezpośredniej jest zdefiniowane jako stan, w którym pracownik jest lub mógłby być traktowany w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie niż inni pracownicy. Gdyby przepisy Kodeksu pracy były w pełni realizowane, to mężczyźni i kobiety otrzymywaliby jednakową płacę za taką samą pracę i byliby jednakowo traktowani w zakresie awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Ta równoprawność jest jednak często rozumiana jako możliwość wykonywania przez kobiety i mężczyzn pracy o jednakowej ciężkości. Zwolennicy takiego podejścia uważają, że obowiązujące dotychczas ograniczenie ciężkości pracy dla kobiet pozbawia je prawa wolnego wyboru pracy i powoduje, że są one traktowane jako osoby niezdolne do podejmowania autonomicznych decyzji dotyczących ich własnego życia. Również zdaniem coraz większej liczby kobiet owe zakazy stanowią przejawy dyskryminacji i ograniczania ich możliwości zawodowych. Zgodnie z przepisami zawartymi w Rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet, kobiety nie mogą wykonywać prac związanych z wysiłkiem fizycznym i przenoszeniem ciężarów, przy których najwyższe wartości obciążenia pracą fizyczną, mierzone wydatkiem energetycznym netto na wykonanie pracy, przekraczają 5000 kj (1200 kcal) na zmianę roboczą, a przy pracy dorywczej 20,0 kj/min (4,8 kcal/min) (3). W rozporządzeniu tym określono także wielkość ciężarów, jakie kobiety mogą podnosić, przenosić lub przewozić, przy czym dopuszczalne wartości są znacznie niższe niż przedstawione w odpowiednich rozporządzeniach dotyczących transportu ręcznego. Jako wzbronioną dla wszystkich kobiet wskazano również pracę pod ziemią 1. Nowoczesne podejście do ochrony pracownika przed szkodliwymi i uciążliwymi czynnikami obecnymi w środowisku pracy lub wynikającymi ze sposobu wykonywania pracy, skupia się na ocenie ryzyka i zarządzaniu ryzykiem oraz zapewnieniu odpowiednich środków ochrony i prewencji pracownikom bez względu na ich płeć. Ponieważ organizmy kobiet i mężczyzn różnią się od siebie w zakresie reakcji na czynniki szkodliwe i uciążliwe występujące w środowisku pracy, w celu zapewnienia jednakowego poziomu ochrony wszelkie różnice zależne od płci muszą być uwzględnione już na etapie opracowywania wartości dopuszczalnych dla tych czynników. Taka zasada została przyjęta podczas ustalania wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń i najwyższych dopuszczalnych natężeń czynników szkodliwych w środowisku pracy, czego rezultatem jest to, że są one jednakowe dla kobiet i mężczyzn. Chcąc zapewnić jednakowy poziom ochrony kobiet i mężczyzn przed niekorzystnym wpływem nadmiernego wysiłku fizycznego powinno się ustalić jego dopuszczalną wielkość na takim poziomie, by jego koszt fizjologiczny i skutki zdrowotne były dla kobiet i mężczyzn jednakowe, co będzie jednocześnie spełnieniem zasady równouprawnienia kobiet i mężczyzn oraz ich równości w zatrudnieniu. Celem pracy jest określenie, w jakim stopniu zmęczenie, jako sumaryczny wskaźnik kosztu fizjologicznego pracy, różni się u kobiet i mężczyzn wykonujących pracę fizyczną o takiej samej ciężkości albo przy takim samym poziomie obciążenia względnego. 1 Zapis o zakazie pracy pod ziemią dla kobiet jest zgodny z Konwencją nr 45 Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) z 1935 r., którą Polska ratyfikowała w 1957 r. W 2007 r. wszczęto procedurę jej wypowiedzenia, ponieważ obecnie taki blankietowy zakaz pracy jest uznawany za sprzeczny z zasadą równouprawnienia kobiet i mężczyzn.

Nr 6 Ciężkość pracy kobiet 471 MATERIAŁ I METODY BADAŃ Analizą objęto grupę 261 osób (114 mężczyzn i 147 kobiet) wykonujących pracę z dominującym udziałem wysiłku fizycznego, zatrudnionych na poczcie, w zakładach chemicznych oraz w chłodni. Podstawowe dane charakteryzujące badanych przedstawiono w tabeli 1. Ciężkość pracy była określana obiektywnie na podstawie wielkości wydatku energetycznego w czasie 8-godzinnej zmiany roboczej. Pierwszym krokiem było ustalenie czasu wykonywania czynności typowych dla danego stanowiska pracy podczas zmiany roboczej na podstawie chronometrażu oraz wywiadu z pracownikiem i jego przełożonym. Następnie określono wydatek energetyczny podczas wykonywania tych czynności, stosując opracowany w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy Miernik Wydatku Energetycznego. Urządzenie to mierzy wielkość wentylacji płuc i automatycznie przelicza ją na wydatek energetyczny, podając uśrednioną wielkość z okresu pomiaru. Wydatek energetyczny podczas czynności niewykonywanych w dniu przeprowadzania badań ustalano metodami szacunkowymi (4). Wielkość obciążenia obowiązkami pozazawodowymi (czynnościami domowymi, pracą na działce itp.) określały osoby badane w skali od 1 ( obowiązki te nie stanowią dla mnie obciążenia ) do 5 ( odczuwam to obciążenie jako bardzo duże ). W celu określenia pozazawodowej rekreacyjnej aktywności fizycznej badane osoby pytano o czas przeznaczany w ciągu tygodnia na aktywność o małej intensywności (np. spacery 2 MET), umiarkowanej (np. bieganie, siłownia, gra w piłkę, taniec 4 MET) i dużej (np. trening sportowy 6 MET). Sumarycznym wskaźnikiem intensywności pozazawodowej rekreacyjnej aktywności fizycznej był iloczyn ekwiwalentów metabolicznych każdego z poziomów aktywności i czasu ich trwania (w godzinach) w ciągu tygodnia. Maksymalne pochłanianie tlenu oszacowano na podstawie zależności między częstością skurczów serca a intensywnością wysiłku podczas submaksymalnej próby wysiłkowej. Próby wysiłkowe wykonywano na bieżni, stosując klasyczny protokół Bruce a, lub na cykloergometrze, stosując obciążenie wstępne 25 W (dla mężczyzn przed 30. rokiem życia 50 W), wzrastające o kolejne 25 W co 3 minuty. Maksymalną częstość skurczów serca obliczano według wzoru: HRmax = 220 wiek [1] Tabela 1. Charakterystyka badanej grupy mężczyzn i kobiet Table 1. Characteristics of men and women under study Parametry Variables Kobiety Women Mężczyźni Men Wiek [w latach] / Age [years] 42,2±10,4 40,1±10,2 Liczba lat nauki [w latach] / Years of scholarisation [years] 12,4±1,9 12,0±2,0 Staż ogólny [w latach] / Total years of employment [years] 21,6±9,9 20,6±11,2 Staż w obecnym miejscu pracy [w latach] / Years at current work place [years] 14,3±10,2* 10,8±9,4 Masa ciała [kg] / Body mass [kg] 66,2±13,0* 82,0±13,2 Wzrost [cm] / Body height [cm] 162,7±5,8* 175,9±6,9 Wskaźnik masy ciała [kg/m 2 ] / Body Mass Index [kg/m 2 ] 25,1±4,9* 26,5±3,9 Maksymalne pochłanianie tlenu [l/min] / Maximal oxygen consumption [l/min] 2,43±0,68* 3,89±1,05 Maksymalne pochłanianie tlenu [ml/kg min] / Maximal oxygen consumption [ml/kg min] 37,24±10,03* 47,76±11,64 Ocena poziomu wydolności na podstawie VO 2 max / Assessment of physical capacity on the basis of VO 2 max: bardzo niska i niska / very low and low 29,2% 31,3% umiarkowana / moderate 39,5%* 17,6% wysoka i bardzo wysoka / high and very high 19,3% 63,1% Obciążenie obowiązkami w domu [skala 1 5] / Load connected with household chores [scale 1 5] 2,50±0,95* 2,06±0,89 Fizyczna aktywność w czasie wolnym [MET** godz./tydz.] / Leisure time physical activity [MET hrs/week] 15,1±14,8* 25,3±29,8 * Statystycznie istotne różnice (p < 0,05) między grupą mężczyzn a kobiet / Statistically significant differences (p < 0.05) between men and women. ** MET równoważnik metaboliczny (1 kcal/kg/h) / MET metabolic equivalent (1 kcal/kg/h).

472 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 6 Subiektywną ocenę ciężkości pracy stanowiła odpowiedź na następujące pytanie: Jak ocenia Pan/Pani swoją pracę pod względem intensywności wysiłku fizycznego, który wiąże się z jej wykonaniem?. Badane osoby miały do wyboru cztery warianty odpowiedzi: 1) W mojej ocenie mógłbym pracować z większym wysiłkiem; 2) Wysiłek w pracy nie stanowi dla mnie problemu; 3) Czasami odczuwam, że wysiłek jest zbyt duży; 4) Zawsze odczuwam, że wysiłek jest zbyt duży. Ponadto badane osoby określiły poziom zmęczenia pracą oraz zmęczenia przewlekłego. Zmęczenie po typowym dniu pracy oceniane było poprzez porównanie jego intensywności do najwyższego, kiedykolwiek odczuwanego zmęczenia. W ten sposób uzyskano ocenę zmęczenia pracą w skali 0 100. Na niewielkie zmęczenie pracą wskazuje wartość do 35, umiarkowane do 75, a wartość 76 i powyżej wskazuje na duże zmęczenie pracą. Do określenia zmęczenia przewlekłego zastosowano Kwestionariusz Oceny Samopoczucia CIS20R. Zawiera on 20 stwierdzeń, odpowiadających różnym aspektom zmęczenia. Zadaniem osoby badanej była ocena w skali 1 7, w jakim stopniu każde z tych stwierdzeń odpowiada jej odczuciom (stanowi, w jakim się znajdowała) w okresie 2 tygodni poprzedzających badanie. Zmęczenie przewlekłe może przyjmować wartości od 20 do 140, przy czym wartości do 39 oznaczają niski poziom zmęczenia, do 83 umiarkowany, a 84 i powyżej wysoki (5). W celu określenia konsekwencji zmęczenia pracą badane osoby odpowiadały na pytanie: Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy pracy zdarzało się, że z powodu zmęczenia po dniu pracy zawodowej rezygnował/a Pan/Pani z zajęć wykonywanych dla przyjemności lub z zajęć, których wykonywanie jest stałym obowiązkiem?. Do wyboru były następujące warianty odpowiedzi: 1) Nigdy, bo nie czułem/am się aż tak zmęczony/a; 2) Tak, ale bardzo rzadko; 3) Tak, dość często; 4) Tak, bardzo często. WYNIKI Ciężkość pracy określona wielkością wydatku energetycznego była istotnie wyższa u mężczyzn niż u kobiet. Kobiety w większości wykonywały pracę określoną zgodnie z obowiązującą klasyfikacją jako lekka, natomiast mężczyźni w większości wykonywali pracę średnio ciężką (tab. 2). Wartości maksymalnego pochłaniania tlenu, jakie stwierdzono u badanych osób, przedstawiono na rycinach 1 i 2. Poziom wydolności fizycznej ocenionej na ich podstawie w całej grupie mężczyzn był wyższy niż w grupie kobiet ponad 60% mężczyzn i 40% kobiet miało wydolność Tabela 2. Charakterystyka obciążenia pracą i jego skutków Table 2. Characteristics of workload and its consequences Zmienne Variables Kobiety Women Mężczyźni Men Staż w obecnym miejscu pracy [w latach] / Duration of employment at present workplace [years] 14,1±10,2* 10,8±9,4 Czas pracy [godz.] / Work time [hours] 7,94±0,59 8,01±0,54 Liczba godzin nadliczbowych na rok / Number of overtime hours per year 26,5±78,1 39,0±90,1 Wydatek energetyczny na 8 godz. / Energy expenditure/8 h 504±208* 1204±509 Występowanie pracy lekkiej, średniociężkiej i ciężkiej a / Occurrence of light, moderate or strenous work a lekka / light 83,9% 26,6% średnio ciężka/ moderate 14,0% 41,6% ciężka / strenuous 2,1% 31,7% Obciążenie względne (%VO 2 max) / Workload (%VO 2 max): 17,8±5,8* 20,6±8,1 < 15% VO 2 max 35,7% 20,4% 15 30% VO 2 max 59,4% 69,9% > 30% VO 2 max 4,9% 9,7% Subiektywna ocena wysiłku fizycznego w pracy / Subjective assessment of physical effort during work: 1) Mógłbym pracować z większym wysiłkiem fizycznym / I was able to work harder 9,0% 7,1% 2) Wysiłek w pracy nie stanowi dla mnie problemu / Effort during work is fit to me 55,1% 56,6% 3) Przynajmniej czasami odczuwam, że wysiłek jest zbyt duży / At least sometimes effort during work is too hard 35,9% 36,3%

Nr 6 Ciężkość pracy kobiet 473 Tabela 2. Charakterystyka obciążenia pracą i jego skutków cd. Table 2. Characteristics of workload and its consequences cont. Zmienne Variables Kobiety Women Mężczyźni Men Zmęczenie pracą (skala 0 100) / Work fatigue (scale 0 100): 50,3±23,6 53,7±22,9 niskie / low 18,3% 16,2% umiarkowane / moderate 48,6% 37,9% duże / high 33,1% 45,9% Zmęczenie przewlekłe (skala 20 140): / Chronic fatigue (scale 20 140): 68,8±27,6 65,4±24,0 niskie / low 32,4% 25,9% umiarkowane / moderate 49,0% 61,6% duże / high 18,6% 12,5% Częstość rezygnacji z zajęć wykonywanych dla przyjemności / Frequency of giving up activity performed for pleasure: 1) Nigdy, ponieważ nie czułem się aż tak zmęczony / Never, because I was not so much tired 15,8% 13,2% 2) Tak, ale bardzo rzadko / Yes, but very rarely 44,5% 52,6% 3) Tak, przynajmniej dość często / Yes, at least quite often 30,7% 34,2% Częstość rezygnacji z zajęć wykonywanych obowiązkowo: / Frequency of giving up chores performed obligatory: 1) Nigdy, bo nie czułem się aż tak zmęczony / Never, because I was not so much tired 16,4% 18,6% 2) Tak, ale bardzo rzadko / Yes, but very rarely 54,1% 64,6% 3) Tak, przynajmniej dość często / Yes, at least quite often 29,5%* 16,8% * Statystycznie istotne różnice (p < 0,05) między grupą mężczyzn a kobiet / Statistically significant differences (p < 0.05) between men and women. a Dla kobiet: praca lekka do 700 kcal/zmianę, średniociężka 700 1000 kcal/zmianę, ciężka > 1000 kcal/zmianę; dla mężczyzn: lekka do 800 kcal/zmianę, średniociężka 800 1500 kcal/zmianę, ciężka > 1500 kcal/zmianę / For women: light work to 700 kcal/shift, moderate 700 1000 kcal/shift, strenuous > 1000 kcal/shift; for men: light work to 800 kcal/shift, moderate 800 1500 kcal/shift, strenuous > 1500 kcal/shift. Maksymalne pochłanianie tlenu [l/min] / Maximal oxygen consumption [l/min] 6 5,5 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 y = 0,0154x+3,08 r = 0,213 p < 0,025 y = 0,0448x+5,67 r = 0,446 p < 0,001 1 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 Wiek [lata] / Age [years] mężczyźni / men kobiety / woman Ryc. 1. Maksymalne pochłanianie tlenu w l/min w zależności od wieku w badanej grupie kobiet i mężczyzn. Fig. 1. Maximal oxygen consumption in l/min by age in the study groups of women and men.

474 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 6 Maksymalne pochłanianie tlenu [ml/kg/min] / Maximal oxygen consumption [ml/kg/min] 80 70 60 50 40 30 20 10 y = 0,3776x+52,90 r = 0,376 p < 0,001 y = 0,6145x+72,42 r = 0,537 p < 0,001 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 Wiek [lata] / Age [years] mężczyźni / men kobiety / woman Ryc. 2. Maksymalne pochłanianie tlenu w ml/kg/min w zależności od wieku w badanej grupie kobiet i mężczyzn. Fig. 2. Maximal oxygen consumption in ml/kg/min by age in the study groups of women and men. wysoką lub bardzo wysoką, a u ok. 18% mężczyzn i ok. 30% kobiet wydolność określoną jako niską lub bardzo niską. Wielkość wydatku energetycznego była ujemnie skorelowana z poziomem wykształcenia (liczbą lat nauki) zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet, a tylko wśród mężczyzn również ujemnie skorelowana z wiekiem i stażem pracy (tab. 3). Z kolei z maksymalnym pochłanianiem tlenu zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet wydatek energetyczny skorelowany był dodatnio. Odnosząc intensywność wysiłku fizycznego do maksymalnych możliwości badanych osób, stwierdzono, że przeciętnie kobiety angażowały podczas pracy istotnie mniejszą ich część niż mężczyźni. Na każdym poziomie ciężkości pracy u kobiet, mimo znacznie mniejszego wydatku energetycznego, zaangażowanie maksymalnych możliwości (odsetek VO 2 max) było natomiast nieco większe niż u mężczyzn. Większość badanych osób oceniała, że wysiłek fizyczny w pracy jest dla nich odpowiedni. Jednocześnie jednak ok. 36% kobiet i mężczyzn określało, że jest on dla nich zbyt duży przynajmniej czasami. Wydatek energetyczny u kobiet oceniających, że wysiłek w pracy jest zbyt duży wynosił średnio 558±225 kcal/zmianę, a u mężczyzn podobnie oceniających swoją pracę był istotnie wyższy (p < 0,001) i wynosił 1326±375 kcal/zmianę. Z kolei istotnie mniejsze (p = 0,006) było obciążenie względne kobiet (17,9±6,7% VO 2 max) niż mężczyzn (23,2±8,8% VO 2 max) oceniających wysiłek fizyczny w pracy jako zbyt duży. Obciążenie obowiązkami pozazawodowymi było istotnie większe u kobiet niż u mężczyzn, natomiast wysiłek związany z aktywnością rekreacyjną był istotnie większy wśród mężczyzn niż kobiet. Poziom zmęczenia pracą i zmęczenia przewlekłego w grupie kobiet i mężczyzn nie różnił się w stopniu statystycznie istotnym. W obu grupach występowała statystycznie istotna pozytywna korelacja między zmęczeniem pracą a wydatkiem energetycznym podczas pracy, wielkością obciążenia względnego oraz subiektywną oceną intensywności wysiłku w pracy. Podobne zależności stwierdzono w odniesieniu do zmęczenia przewlekłego i wydatku energetycznego oraz oceny intensywności wysiłku. Ponadto zmęczenie pracą w grupie kobiet skorelowane było dodatnio z wiekiem, czasem pracy, liczbą przepracowanych godzin nadliczbowych i obciążeniem pozazawodowym, a w grupie mężczyzn również dodatnio z czasem pracy, a ujemnie z liczbą lat nauki i stażem pracy. Z kolei zmęczenie przewlekłe w grupie kobiet było dodatnio skorelowane z wiekiem i obciążeniem pozazawodowym i ujemnie z wielkością wysiłku rekreacyjnego, a w grupie mężczyzn dodatnio z wielkością maksymalnego pochłaniania tlenu. Przyrost

Nr 6 Ciężkość pracy kobiet 475 Tabela 3. Statystycznie istotne i korelacji między zmęczeniem pracą i zmęczeniem przewlekłym a wskaźnikami obciążenia pracą i aktywności pozazawodowej (kobiety górny wiersz, mężczyźni dolny wiersz) Table 3. Statistically significant correlation s between work and chronic fatigue with indicators of workload and non-occupational activity (women upper line, men bottom line) Zmienne Variables 1 Zmęczenie pracą / Work fatigue Współczynniki korelacji / Correlation s zmienne / variables 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 2 Zmęczenie przewlekłe / 0,324 / Chronic fatigue 0,297 3 Wiek / Age 0,231 0,211 4 VO 2 max 0,213 0,202 0,453 5 Liczba lat nauki / 0,279 / Years of scholarisation 0,192 0,200 6 Staż w obecnym miejscu pracy / 0,482 0,385 / Years of employment at present 0,224 0,529 0,402 0,200 work post 7 Czas pracy / Work time 0,189 0,238 0,227 8 Liczba godzin nadliczbowych / 0,174 0,176 0,231 / Number of hours for overtime 0,341 work 9 Wydatek energetyczny/8 godz / 0,178 0,189 0,175 0,249 / Energy expenditure/8 h 0,360 0,254 0,211 0,279 0,314 0,331 0,201 10 Obciążenie względne (%VO 2 max) / 0,188 0,716 0,470 / Workload (%VO 2 max) 0,251 0,262 0,592 0,339 0,238 0,515 11 Ocena intensywności wysiłku 0,248 0,321 0,292 0,306 fizycznego w pracy / 0,326 0,416 0,192 0,291 / Subjective assessment of physical effort during work 12 Obciążenie pozazawodowe / 0,223 0,188 / Load connected with household 0,233 chores 13 Wysiłek rekreacyjny / 0,204 0,365 / Leisure time physical activity 14 Częstość rezygnacji z zajęć 0,417 0,333 0,308 0,176 0,257 0,210 0,179 0,267 wykonywanych dla przyjemności / 0,473 0,508 0,186 0,464 0,215 /Frequency of giving up activity performed for pleasure 15 Częstość rezygnacji z zajęć 0,391 0,328 0,255 0,173 0,190 0,218 0,357 0,624 wykonywanych z obowiązku / 0,306 0,417 0,442 0,297 0,724 / Frequency of resignation from chores performed obligatory zmęczenia pracą wraz ze wzrostem jej ciężkości był podobny u kobiet i u mężczyzn (ryc. 3), natomiast wzrastało ono szybciej u kobiet niż u mężczyzn wraz ze wzrostem obciążenia względnego (ryc. 4). Przy takiej samej ciężkości pracy zmęczenie przewlekłe u kobiet było na znacznie wyższym poziomie niż u mężczyzn i wzrastało szybciej wraz ze wzrostem ciężkości (ryc. 5 i 6).

476 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 6 Kobiety i mężczyźni z podobną częstością rezygnowali z powodu zmęczenia z zajęć wykonywanych dla przyjemności, a z zajęć będących stałym obowiązkiem rezygnowało istotnie więcej kobiet niż mężczyzn. Częstość rezygnacji z obu rodzajów zajęć była dodatnio skorelowana ze zmęczeniem pracą, zmęczeniem przewlekłym oraz z wielkością obciążenia pozazawodowego. Zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn rezygnujących z wykonywania tych zajęć poziom zmęczenia pracą i zmęczenia przewlekłego był Zmęczenie pracą / Work fatigue 100 80 60 y = 0,0201x+39,657 r = 0,178 p < 0,05 y = 0,0164x+34,07 r = 0,360 p < 0,001 40 20 10 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400 2600 Wydatek energetyczny / Energy expenditure [kcal/8 h] mężczyźni / men kobiety / woman Ryc. 3. Zmęczenie pracą wśród kobiet i mężczyzn a intensywność wysiłku w pracy określona wydatkiem energetycznym. Fig. 3. Work fatigue among women and men versus energy expenditure during work. Zmęczenie pracą / Work fatigue 100 80 y = 0,955x+33,22 r = 0,295 p < 0,001 60 y = 0,4482x+43,22 r = 0,131 p > 0,05 40 20 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 Obciążenie w pracy / Workload [%VO 2 max] mężczyźni / men kobiety / woman Ryc. 4. Zmęczenie pracą wśród kobiet i mężczyzn a obciążenie w pracy (%VO 2 max). Fig. 4. Work fatigue among women and men versus workload (%VO 2 max).

Nr 6 Ciężkość pracy kobiet 477 istotnie wyższy niż u tych osób, które z nich nie rezygnowały. Jednocześnie poziom zmęczenia pracą kobiet, które podawały, że nie muszą rezygnować z zajęć wykonywanych obowiązkowo, był istotnie mniejszy niż u mężczyzn, podobnie przy niższym poziomie zmęczenia kobiety rezygnowały z tych zajęć rzadko albo przynajmniej czasami. Z kolei poziom zmęczenia przewlekłego u kobiet rezygnujących z zajęć był nieco wyższy niż u mężczyzn. Zmęczenie przewlekłe / Chronic fatigue 140 120 100 y = 0,0255x+56,03 r = 0,189 p < 0,05 80 60 y = 0,0118x+51,43 r = 0,254 p < 0,01 40 20 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400 2600 Wydatek energetyczny / Energy expenditure [kcal/8 h] mężczyźni / men kobiety / woman Ryc. 5. Zmęczenie przewlekłe wśród kobiet i mężczyzn a intensywność wysiłku w pracy określona wydatkiem energetycznym. Fig. 5. Chronic fatigue among women and men versus energy expenditure during work. Zmęczenie przewlekłe / Chronic fatigue 140 120 100 y = 0,4115x+60,23 r = 0,118 p > 0,05 80 60 y = 0,113x+64,68 r = 0,03 p < 0,05 40 20 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 Obciążenie w pracy / Workload [%VO 2 max] mężczyźni / men kobiety / woman Ryc. 6. Zmęczenie przewlekłe wśród kobiet i mężczyzn a obciążenie w pracy (%VO 2 max). Fig. 6. Chronic fatigue among women and men versus workload (%VO 2 max).

478 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 6 W celu wskazania czynników wpływających w istotnym stopniu na poziom zmęczenia pracą i zmęczenia przewlekłego zastosowano wieloczynnikową analizę regresji (tab. 4). Analiza wykazała, że wzięte pod uwagę czynniki wyjaśniały 15 20% zmienności obu rodzajów zmęczenia. W odniesieniu do zmęczenia pracą w obu grupach znaczenie miała subiektywna ocena intensywności wysiłku w pracy, ponadto u kobiet liczba godzin nadliczbowych i obciążenie pozazawodowe, a u mężczyzn wielkość obciążenia względnego w pracy. W kształtowaniu zmęczenia przewlekłego w grupie kobiet istotny był udział zmęczenia pracą i subiektywna ocena intensywności wy- Tabela 4. Wyniki regresji wielokrotnej (metoda krokowa wsteczna) wskazującej czynniki mające istotny i niezależny wpływ na poziom zmęczenia pracą i zmęczenia przewlekłego Table 4. Results of multiple regression analysis (backward elimination method) presenting statistically significant and independent factors affecting the work fatigue or chronic fatigue Czynniki wpływające na poziom zmęczenia pracą Factors affecting the work fatigue Zmęczenie pracą / Work fatigue owy of Kobiety Women regresji B regression owy B of korelacji cząstkowej partial correlation wartość p P value owy of Mężczyźni Men regresji B regression owy B of korelacji cząstkowej partial correlation Wyraz wolny / Constant 17,621 7,616 0,022 41,531 9,488 < 0,001 Obciążenie w pracy / 0,218 0,086 0,617 0,245 0,235 0,013 / Workload Liczba godzin 0,166 0,074 0,050 0,022 0,185 0,026 nadliczbowych / / Number of hours for overtime work Subiektywna ocena 0,249 0,074 8,803 2,634 0,269 0,001 0,286 0,085 9,919 2,937 0,306 0,001 intensywności wysiłku / / Subjective assessment of physical effort Obciążenie pozazawodowe / 0,178 0,074 4,382 1,837 0,196 0,019 / Load connected with household chores Wiek / Age 0,264 0,085 0,590 0,189 0,285 0,002 Współczynnik korelacji 0,370 < 0,001 0,441 < 0,001 wielokrotnej / / Multiple correlation Zmęczenie przewlekłe / Chronic fatigue Wyraz wolny / Constant 33,840 7,754 < 0,001 27,016 7,946 < 0,001 Subiektywna ocena 0,223 0,076 9,129 3,114 0,237 0,004 0,346 0,083 12,420 2,978 0,368 < 0,001 intensywności wysiłku / / Subjective assessment of physical effort Zmęczenie pracą / 0,235 0,076 0,272 0,088 0,250 0,002 / Work fatigue Wydatek energetyczny 0,168 0,083 0,008 0,004 0,174 0,045 na pracę / / Energy expenditure during work Współczynnik korelacji wielokrotnej / / Multiple correlation 0,380 < 0,001 0,429 < 0,001 wartość p P value

Nr 6 Ciężkość pracy kobiet 479 siłku, a wśród mężczyzn również subiektywna ocena intensywności wysiłku i wielkość wydatku energetycznego. Zastosowanie takiej samej analizy w odniesieniu do rezygnacji z zajęć wykonywanych dla przyjemności lub z obowiązku, co traktowano jako konsekwencje zmęczenia i obciążenia pracą, pozwoliło na wykazanie, że wzięte pod uwagę czynniki wyjaśniały ok. 33% wariancji przyczyn rezygnacji z tych zajęć (tab. 5). W grupie kobiet największe znaczenie miało zmęczenie pracą, ciężkość pracy i obciążenie pozazawodowe, a w grupie mężczyzn zmęczenie pracą, zmęczenie przewlekłe i subiektywna ocena intensywności wysiłku w pracy. Tabela 5. Wyniki regresji wielokrotnej (metoda krokowa wsteczna) wskazującej czynniki mające istotny i niezależny wpływ na częstość rezygnacji z zajęć wykonywanych dla przyjemności i będących stałym obowiązkiem Table 5. Results of multiple regression analysis (backward elimination method) presenting statistically significant and independent factors affecting the frequency of resignation from activity performed for pleasure or obligatory Czynniki wpływające na poziom zmęczenia pracą Factors affecting the work fatigue owy of Kobiety Women regresji B regression owy B of korelacji cząstkowej partial correlation wartość p P value owy of Mężczyźni Men regresji B regression owy B of korelacji cząstkowej partial correlation wartość p P value Częstość rezygnacji z zajęć wykonywanych dla przyjemności / Frequency of resignation from activity performed for pleasure Wyraz wolny / Constant 0,095 0,344 0,784 0,514 0,246 0,039 Wydatek energetyczny 0,188 0,068 0,0008 0,0003 0,227 0,006 na pracę / / Energy expenditure during work Liczba godzin 0,163 0,067 0,0017 0,0007 0,200 0,016 nadliczbowych / / Number of hours for overtime work Subiektywna ocena 0,237 0,081 0,291 0,100 0,268 0,004 intensywności wysiłku / / Subjective assessment of physical effort Zmęczenie pracą / 0,286 0,070 0,010 0,003 0,324 < 0,001 0,224 0,078 0,008 0,003 0,265 0,005 / Work fatigue Zmęczenie przewlekłe / 0,303 0,081 0,010 0,003 0,340 < 0,001 / Chronic fatigue Wiek / Age 0,227 0,068 0,021 0,006 0,270 0,001 Obciążenie pozazawodowe / 0,178 0,067 0,161 0,061 0,217 0,009 / Load connected with household chores Współczynnik korelacji 0,574 < 0,001 0,593 < 0,001 wielokrotnej / / Multiple regression Rezygnacja z zajęć wykonywanych z obowiązku / Frequency of giving up activity performed obligatory Wyraz wolny / Constant 0,302 0,307 0,326 0,163 0,326 0,619 Wydatek energetyczny na pracę / / Energy expenditure during work 0,171 0,071 0,0006 0,0002 0,199 0,016 Obciążenie w pracy / / Workload 0,173 0,082 0,015 0,007 0,200 0,037

480 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 6 Tabela 5. Wyniki regresji wielokrotnej (metoda krokowa wsteczna) wskazującej czynniki mające istotny i niezależny wpływ na częstość rezygnacji z zajęć wykonywanych dla przyjemności i będących stałym obowiązkiem cd. Table 5. Results of multiple regression analysis (backward elimination method) presenting statistically significant and independent factors affecting the frequency of resignation from activity performed for pleasure or obligatory cont. Czynniki wpływające na poziom zmęczenia pracą Factors affecting the work fatigue owy of Kobiety Women regresji B regression owy B of korelacji cząstkowej partial correlation wartość p P value owy of Mężczyźni Men regresji B regression owy B of korelacji cząstkowej partial correlation Subiektywna ocena 0,257 0,086 0,273 0,092 0,277 0,004 intensywności wysiłku / / Subjective assessment of physical effort Zmęczenie pracą / 0,230 0,072 0,007 0,002 0,257 0,002 0,193 0,083 0,006 0,003 0,218 0,023 / Work fatigue Zmęczenie przewlekłe / 0,218 0,082 0,006 0,002 0,248 0,009 / Chronic fatigue Wiek / Age 0,201 0,071 0,016 0,005 0,232 0,005 0,177 0,081 0,012 0,006 0,207 0,031 Obciążenie pozazawodowe / 0,276 0,070 0,213 0,054 0,314 < 0,001 0,192 0,077 0,151 0,060 0,235 0,014 / Load connected with household chores Współczynnik korelacji 0,519 < 0,001 0,586 < 0,001 wielokrotnej / / Multiple correlation wartość p P value OMÓWIENIE Celem przeprowadzonej analizy było sprawdzenie, w jakim stopniu poziom zmęczenia pracą i zmęczenia przewlekłego oraz ich konsekwencje różnią się u kobiet i mężczyzn. Przedstawione dane wskazują, że mimo przeciętnie znacznie mniejszego wśród kobiet wydatku energetycznego i mniejszego zaangażowania maksymalnych możliwości wysiłkowych podczas pracy, zmęczenie kobiet i mężczyzn było na zbliżonym poziomie. Oznacza to, że przy takiej samej ciężkości pracy i przy takim samym obciążeniu względnym zmęczenie pracą i zmęczenie przewlekłe było wyższe u kobiet niż u mężczyzn. Ogólnie poziom zmęczenia pracą i zmęczenia przewlekłego, zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn, można ocenić jako umiarkowany. Jednocześnie jednak prawie co piąta kobieta i co ósmy mężczyzna oceniali swoje zmęczenie pracą jako duże, a zmęczenie przewlekłe oceniali jako duże co trzecia kobieta i prawie co drugi mężczyzna. Kluczowym objawem zmęczenia jest wzrost kosztu fizjologicznego pracy (6). Wydajność pracy może nie ulegać zmianie, natomiast rośnie ryzyko wypadków zarówno podczas pracy, jak i po jej zakończeniu (7,8). Jak wykazały prezentowane tutaj badania, ale również wcześniejsze badania przeprowadzone wśród kobiet (9,10), uczucie zmęczenia ogranicza chęci i możliwości uczestniczenia w fizycznej aktywności pozazawodowej, co może niekorzystnie odbijać się na rodzinie i gospodarstwie domowym (rezygnacja z wykonywania zajęć będących obowiązkiem), ale również pośrednio na zdrowiu poprzez zmniejszenie aktywności fizycznej typu rekreacyjnego. Z innych danych wynika również, że zmęczenie jest czynnikiem ryzyka gorszego stanu zdrowia skutkującego np. odchodzeniem z pracy przed osiągnięciem wieku emerytalnego (11), a nawet większą umieralnością z powodu chorób układu krążenia (12). Z tego powodu celowe jest podejmowanie wszelkich działań zmierzających do zmniejszania zmęczenia pracą i zmęczenia przewlekłego. Jak wynika z przedstawionych badań, po pracy o takim samym poziomie ciężkości kobiety czuły się bardziej zmęczone niż mężczyźni. Nawet przy takim samym obciążeniu względnym, gdy było ono większe niż 20% VO 2 max, zmęczenie pracą było większe u kobiet niż u mężczyzn. Wyższy poziom zmęczenia pracą u kobiet niż u mężczyzn mimo mniejszej ciężkości pracy

Nr 6 Ciężkość pracy kobiet 481 może być częściowo spowodowany tym, że kobiety angażowały podczas pracy przeważnie małe grupy mięśniowe (praca w pozycji siedzącej), natomiast mężczyźni duże grupy (praca w pozycji stojącej lub podczas chodzenia). Jak wiadomo podczas wysiłków angażujących małe grupy mięśniowe (np. praca rąk) częstość skurczów serca i wentylacja płuc są wyższe niż podczas wysiłków o takiej samej intensywności wykonywanych z zaangażowaniem dużych grup mięśniowych (np. praca nóg) (13,14). Ponadto subiektywne uczucie intensywności wysiłku (a więc i zmęczenie) jest ściślej skorelowane z wielkością metabolizmu odniesioną do wielkości mięśnia (iloraz poziomu metabolizmu i kwadratu przekroju mięśnia) niż z ogólnym poziomem metabolizmu (15). Angażowanie przez kobiety podczas pracy przede wszystkim mięśni górnej połowy ciała może być również przyczyną tego, że u nich większe jest zmęczenie niż u mężczyzn przy takim samym poziomie zaangażowania VO 2 max. Maksymalne pochłanianie tlenu u kobiet i mężczyzn zostało oszacowane na podstawie testu wysiłkowego wykonywanego na ergometrze rowerowym lub bieżni elektrycznej. Określa on zdolność do wysiłku angażującego duże grupy mięśniowe. Jeżeli intensywność wysiłku małych grup mięśniowych odnosi się do maksymalnych możliwości określonych dla dużych grup mięśniowych, rzeczywista wartość obciążenia jest niedoszacowana (16,17). Zasadniczą jednak przyczyną większego zmęczenia kobiet niż mężczyzn po pracy o takiej samej ciężkości są mniejsze możliwości wysiłkowe kobiet. Powszechnie przyjętym wskaźnikiem tych możliwości jest maksymalne pochłanianie tlenu. Wprawdzie, jak to widać na rycinie 1. i 2., u niektórych kobiet wartości VO 2 max były wyższe, a u niektórych mężczyzn niższe niż u płci przeciwnej, jednak ogólnie poziom VO 2 max był istotnie niższy u kobiet niż u mężczyzn. Z tego wynika pojawianie się u kobiet odczucia, że wykonywana praca jest za ciężka przy znacznie mniejszym wydatku energetycznym niż u mężczyzn. To, że częstość takich ocen rośnie wraz ze wzrostem ciężkości pracy, nakazuje dużą ostrożność w zwiększaniu ciężkości pracy dla kobiet do poziomu spotykanego dotychczas tylko u mężczyzn. Postulat ograniczania ciężkości pracy dla kobiet nie wynika tylko z dążenia do zmniejszenia nasilenia negatywnych odczuć związanych z pracą, ale przede wszystkim z konieczności ograniczenia niekorzystnych konsekwencji, jakie ma wykonywanie dużego wysiłku fizycznego i zmęczenia, które jest jego bezpośrednim następstwem. Oczywiście wszystkie wymienione wyżej konsekwencje dużego obciążenia i zmęczenia pracą zarówno zdrowotne, jak i odnoszące się do wydajności pracy dotyczą w równym stopniu kobiet i mężczyzn. Obserwuje się jednak pewną specyfikę reakcji kobiet na wysiłek fizyczny. Mianowicie, jeżeli kobiety i mężczyźni wykonują taką samą pracę, to u kobiet większa jest częstość dolegliwości i chorób układu ruchu w obrębie szyi i kończyn górnych, gdyż większe jest u nich obciążenie mięśni w stosunku do ich maksymalnej siły (18,19). Również u kobiet większe jest ryzyko zmian zwyrodnieniowych w układzie ruchu związanych z wykonywaniem ciężkiej pracy fizycznej (20). Większe ryzyko występowania niekorzystnych konsekwencji zdrowotnych obciążeń zawodowych u kobiet niż u mężczyzn wynikać może również z tego, że wśród kobiet występuje tendencja do pozostawania na tym samym stanowisku i do długoletniej ekspozycji na związane z nim czynniki obciążające (21). Również w prezentowanych tu badaniach stwierdzono, że wydatek energetyczny tylko w grupie mężczyzn był skorelowany ujemnie z wiekiem i stażem pracy, a ponadto mężczyźni mieli istotnie krótszy niż kobiety staż pracy w obecnym miejscu pracy przy porównywalnym ogólnym stażu pracy. Rozważając skutki zdrowotne pracy kobiet, nie można pomijać tego, że duży wysiłek fizyczny ma negatywny wpływ na ich zdrowie reprodukcyjne. U młodych dziewcząt jest przyczyną opóźnienia menarche i pierwotnego braku miesiączki (22). U kobiet duży wysiłek zwiększa częstość dolegliwości związanych z miesiączkowaniem i zaburzeń miesiączkowania, a także występowania cyklów bezowulacyjnych (23). Duży wysiłek fizyczny w okresie przedkoncepcyjnym utrudnia zajście w ciążę (24), a u kobiet w ciąży zwiększa ryzyko poronień samoistnych, jednak przede wszystkim obniża masę ciała noworodka i jest przyczyną hipotrofii. Ciężka praca jest również czynnikiem przyśpieszającym menopauzę (25). Podsumowując, można stwierdzić, że jeżeli kobiety i mężczyźni wykonują pracę o takiej samej ciężkości (takim samym wydatku energetycznym), to stanowi ona dla kobiet większe obciążenie, a przez to staje się przyczyną większego zmęczenia pracą i zmęczenia przewlekłego. Ponadto zmęczenie jest przez kobiety gorzej tolerowane i zmusza je do częstszej rezygnacji z zajęć wykonywanych dla przyjemności i zajęć będących stałym obowiązkiem. Wynika stąd, że zniesienie ograniczeń w dostępie kobiet do takich stanowisk, na których praca wymaga bardzo dużego wysiłku fizycznego, przenoszenia ciężarów itp. przyniesie więcej szkody niż pożytku.

482 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 6 PIŚMIENNICTWO 1. Rocznik statystyczny pracy 2006. Adres: http://www.stat. gov.pl/gus/45_2175_plk_ HTML.htm 2. Kodeks pracy. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. [tekst jednolity]. DzU z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm. 3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. DzU z 1996 r. nr. 114, poz. 545 oraz Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. DzU z 2002 r. nr 127, poz. 1092 4. Makowiec-Dąbrowska T., Radwan-Włodarczyk Z., Koszada-Włodarczyk W., Jóźwiak Z.: Koszt energetyczny pracy. Wytyczne dotyczące określania. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 1999 5. Makowiec-Dąbrowska T., Koszada-Włodarczyk W.: Przydatność kwestionariusza CIS20R do badania zmęczenia przewlekłego. Med. Pr. 2006;57(4):335 345 6. Kozłowski S., Nazar K.: Fizjologia wysiłków fizycznych. W: Kozlowski S., Nazar K. [red]. Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1984, s. 282 7. Folkard S., Lombardi D.A., Spencer M.B.: Estimating the circadian rhythm in the risk of occupational injuries and accidents. Chronobiol. Int. 2006;23(6):1181 1192 8. Chiron M., Bernard M., Lafont S., Lagarde E.: Tiring job and work related injury road crashes in the GAZEL cohort. Accid. Anal. Prev. 2008;40(3):1096 1104 9. Makowiec-Dąbrowska T., Koszada-Włodarczyk W., Radwan-Włodarczyk Z., Bortkiewicz A.: Wpływ rodzaju i intensywności pracy zawodowej na kształtowanie sposobu spędzania czasu wolnego. Hum. Pr. 1991;4 6:73 79 10. Makowiec-Dąbrowska T.: Stress and strain during work among women performing different work tasks. Int. J. Occup. Med. Environ. Health 1994;7(4):323 343 11. Szubert Z., Sobala W.: Wpływ czynników zawodowych na ryzyko odejścia z pracy przed osiągnięciem wieku emerytalnego. Med. Pr. 2006;57(4):325 334 12. Kivimäki M., Leino-Arjas P., Kaila-Kangas L., Luukkonen R., Vahtera J., Elovainio M. i wsp.: Is incomplete recovery from work a risk marker of cardiovascular death? Prospective evidence from industrial employees. Psychosom. Med. 2006;68(3):402 407 13. Pandolf K.B., Billings D.S., Drolet L.L., Pimental N.A., Sawka M.N.: Differential ratings of perceived exertion and various physiological responses during prolonged upper and lower body exercise. Eur. J. Appl. Physiol. Occup. Physiol. 1984;53(1):5 11 14. Aminoff T., Smolander J., Korhonen O., Louhevaara V.: Prediction of acceptable physical work loads based on responses to prolonged arm and leg exercise. Ergonomics 1998;41(1):109 120 15. Astrand P-O., Rodahl K.: Textbook of work physiology. McGraw-Hill Book Company, New York 1970, s. 295 16. Louhevaara V., Teräslinna P., Piirilä P., Salmio S., Ilmarinen J.: Physiological responses during and after intermittent sorting of postal parcels. Ergonomics 1988;31(8):1165 1175 17. Pivarnik J.M., Grafner T.R., Elkins E.S.: Metabolic, thermoregulatory, and psychophysiological responses during arm and leg exercise. Med. Sci. Sports Exerc. 1988;20(1):1 5 18. Arvidsson I., Arvidsson M., Axmon A., Hansson G.A., Johansson C.R., Skerfving S.: Musculoskeletal disorders among female and male air traffic controllers performing identical and demanding computer work. Ergonomics 2006;49(11):1052 1067 19. Nordander C., Ohlsson K., Balogh I., Hansson G.A., Axmon A., Persson R. i wsp.: Gender differences in workers with identical repetitive industrial tasks: exposure and musculoskeletal disorders. Int. Arch. Occup. Environ. Health 2008;81(8):939 947 20. Manninen P., Heliövaara M., Riihimäki H., Suoma- Iainen O.: Physical workload and the risk of severe knee osteoarthritis. Scand. J. Work Environ. Health 2002;28(1):25 32 21. Torgén M., Kilbom A.: Physical work load between 1970 and 1993 did it change? Scand. J. Work Environ. Health 2000;26(2):161 168 22. Dusek T.: Influence of high intensity training on menstrual cycle disorders in athletes. Croat. Med. J. 2001;42:79 82 23. Makowiec-Dąbrowska T., Hanke W., Sprusińska E., Radwan-Włodarczyk Z., Koszada-Włodarczyk W.: Zaburzenia cyklu miesięcznego. Czy jest to problem, którym powinien się interesować lekarz służby medycyny pracy? Med. Pr. 2004;55(2):161 167 24. Hjollund N.H., Jensen T.K., Bonde J.P., Henriksen T.B., Andersson A.M., Kolstad H.A. i wsp.: Spontaneous abortion and physical strain around implantation: a follow-up study of first-pregnancy planners. Epidemiology 2000;11(1):18 23 25. Aydin Z.D., Erbas B., Karakus N., Aydin O., K-Ozkan S.: Sun exposure and age at natural menopause: A cross-sectional study in Turkish women. Maturitas 2005;52(3):235 248