Podstawowe problemy kognitywistyki: Świadomość Rodzaje umysłów a rodzaje świadomości Wykład piąty i szósty Andrzej Klawiter http://www.amu.edu.pl/~klawiter klawiter@amu.edu.pl
Introdukcja: Bóg a świadomość Nawet debata o istnieniu Boga nie może obyć się bez odwołania do problemu świadomości 23 lutego 2012 odbyła się debata między Richardem Dawkinsem a anglikańskim arcybiskupem Canterbury Rowanem Williamsem: Nature of human beings and the question of their ultimate origin. https://www.youtube.com/watch?v=jzqa6vmi0uq
Przez dużą część spotkania abp Williams słuchał argumentów Dawkinsa, który mówił o ewolucji. Jestem zachwycony elegancją pana wywodu - powiedział w pewnej chwili. I dodał, że zgadza się z większością tez Darwina. Zauważył jednak, że "Darwin niewiele miał do powiedzenia na temat świadomości". - I to jest jeden z powodów, dla których ostrożnie podchodzę do jego teorii - dodał.
Dawkins odpowiedział: To, czego nie rozumiem, to, dlaczego arcybiskup nie może zobaczyć niesamowitego piękna idei, że życie powstało z niczego. To taka oszałamiająca, elegancka, piękna rzecz. Dlaczego chcieć ją zmącić czymś tak kłopotliwym jak Bóg. Przyznaję jednak, że kwestia świadomości jest "bardzo tajemnicza" i na razie pozostaje nierozwiązana. - Niebawem na pewno zostanie wyjaśniona.
Mózg a umysł Samo badanie mózgu nie wystarcza do wyjaśnienia jak działa umysł i jego podstawowe składniki z systemem poznawczym na czele. Nie da się wyeliminować wiedzy o umyśle poprzez zastąpienie jej wiedzą o mózgu Rozwijanie wiedzy o umyśle nie może odbywać się bez korzystania z wiedzy o mózgu Współczesne badania ludzkiej aktywności umysłowej są mieszaniną wiedzy o mózgu z wiedzą o umyśle Nowe wyniki badań umysłu stymulują nowe podejścia w badaniach mózgu, a nowe rezultaty badań mózgu pomagają w rozwijaniu i korygowaniu dotychczasowych koncepcji umysłu
Mózg a umysł Tego, jaki jest związek między zjawiskami występującymi w mózgu a zjawiskami umysłowymi nie da się z góry przesądzić. Ustalenie natury tego związku samo jest wynikiem odkrycia naukowego. Wymaga to znalezienia prawidłowości łączącej zjawiska z obydwu tych sfer To, co współcześnie wiadomo o związkach między stanami mózgu a stanami umysłu odnosi się jedynie do zależności między prostymi (tj. krótkotrwałymi i zlokalizowanymi w określonych obszarach) stanami mózgu a, uznawanymi powszechnie za proste, stanami umysłu, takimi np. jak stany percepcyjne. Przekonanie, że podobny typ związku zachodzi między złożonymi stanami mózgu a złożonymi stanami umysłu jest ekstrapolacją, która sama wymaga uzasadnienia. Losy psychofizyki pokazują, że ekstrapolacje takie nie przynoszą spodziewanych rezultatów
Mózg a umysł Brak sukcesu w ekstrapolowaniu bierze się naprawdopodobniej stąd, iż zakłada się, że temu, co proste w jednej dziedzinie (zjawisk mózgowych), odpowiada to, co proste w drugiej dziedzinie (zjawisk umysłowych) i - odpowiednio temu, co złożone w jednej dziedzinie, odpowiada to, co złożone w drugiej. Tymczasem związki między dziedzinami mogą być znacznie bardziej zawiłe i samo odkrycie ich jest już osiągnięciem badawczym.
Ujęcia umysłu Kiedy współcześnie mowi się o związkach między mózgiem a umysłem przyjmuje się, że ten ostatni ujmowany jest z perspektywy funkcjonalnej. Przypomnijmy, że ujęcie funkcjonalne to jedno z trzech ujęć umysłu. Obok substancjalnego, które odpowiada na pytanie: Czym jest umysł?, oraz instrumentalnego, badającego jak posługujemy się umysłem. W ujęciu funkcjonalnym odpowiadamy na pytanie: Jak działa umysł? (S.Pinker) Takie samo funkcjonalne - podejście cechuje badaczy mózgu.
Funkcjonalne ujęcie umysłu Zmierza ono do wskazania i opisu mechanizmów odpowiedzialnych za poszczególne rodzaje czynności umysłu, m.in. takich jak spostrzeganie, tworzenie pojęć, rozumowanie, podejmowanie decyzji itp. Każdy z owych rodzajów czynności realizowany jest przez wyspecjalizowany system. Przez funkcję rozumie się zwykle podstawowe zadanie takiego systemu, a przez mechanizm jego działania sposób, w jaki zadanie to jest przez system realizowane Badanie umysłu z perspektywy funkcjonalnej polega na ustaleniu, co robi dany system i dlaczego prowadzi to do pojawienia się takiego, a nie innego stanu, będącego skutkiem działania tego systemu
Modularna koncepcja umysłu Ujęcie umysłu jako zespołu funkcji doprowadziło do powstania koncepcji postulującej, że w umyśle wyodrębniły się względnie autonomiczne systemy, z których każdy wyspecjalizowany jest w realizowaniu jednej, ważnej funkcji umysłu. Jerry Fodor (1983) dookreślił funkcjonalnie rozumiane pojęcie systemu i zaproponował, aby realizujący określoną funkcję, względnie autonomiczny, powstały w drodze ewolucji (a więc zdeterminowany genetycznie) i powiązany ze strukturą neurologiczną system nazwać modułem.
Modularność umysłu: koncepcje W ujęciu Fodora, modularne miały być tylko procesy poznawcze z niższego poziomu działania umysłu, np. procesy percepcyjne. Tooby i Cosmides (1994) a także Pinker (1997/pol.2002) twierdzą, że podejście funkcjonalne pozwala połączyć dwa programy badania umysłu: obliczeniową koncepcję umysłu oraz koncepcję ewolucyjną, inspirowaną teorią ewolucji Darwina. W przeciwieństwie do Fodora twierdzą oni, że uniwersalność procesów ewolucyjnych sprawia, że także procesy poznawcze z wyższego poziomu mają charakter modularny. Według nich, funkcjonalna architektonika umysłu cechuje się rozległą modularnością (massive modularity).
Umysł jako szwajcarski scyzoryk, czyli wielofunkcyjny kompleks Umysł staje się elastyczny i skuteczny dlatego, że zawiera cały zestaw wyspecjalizowanych obwodów. Umysł chyba bardziej przypomina scyzoryk szwajcarski niż jedno wielozadaniowe ostrze: jest przydatny w tak wielu sytuacjach dlatego, że ma dużą liczbę części otwieracz do butelek, korkociąg, nóż, wykałaczkę, nożyczki, a każda z nich jest dobrze zaprojektowana do rozwiązania innego problemu. (Tooby, Cosmides. Beyond intuition and instinct blindness: toward an evolutionary rigorous cognitive science, Cognition, 50,1994)
Umysł jako szwajcarski scyzoryk, czyli zestaw narzędzi Czy porównanie umysłu do szwajcarskiego scyzoryka pozwala dostrzec głównie to, że ten pierwszy też pełni wiele funkcji? Zauważmy, że szwajcarski scyzoryk to przede wszystkim zestaw wielu różnych narzędzi. Proponuję, aby podobnie spojrzeć na umysł i zauważyć, że i on także jest zestawem narzędzi. Wielu skłania się do poglądu, że nie ma istotnej różnicy między funkcją a narzędziem. Utożsamienie narzędzia z funkcją jest nietrafne, co niebawem wykażę.
Funkcja a narzędzie Podstawowa różnica między funkcją a narzędziem polega na tym, że narzędzie wymaga użytkownika, natomiast funkcja i związany z nią mechanizm działania systemu (modułu) są obiektywne, a więc niezależne od użytkownika. Jeśli wystąpią określone warunki, to system zaczyna działać (funkcjonować). Głębsze podobieństwo i związek między scyzorykiem a umysłem polega na tym, że bez tego drugiego nie można rozpoznać narzędziowej natury tego pierwszego Powiedzieć można, że bez umysłu nie rozpoznamy narzędzia i nie potrafimy go użyć.
Ujęcie instrumentalne umysłu wyjaśnia więcej niż funkcjonalne Badając umysł należy więc najpierw ustalić jak jest używany (ujęcie instrumentalne), a dopiero potem pytać o jego funkcje i strukturę. Ujmując rzecz lapidarnie: nie potrafimy posługiwać się żołądkiem czy wątrobą (które sprawnie pełnią swoje funkcje) lecz potrafimy posługiwać się umysłem.
Do czego używamy umysłu? Na umysł podobnie jak na scyzoryk szwajcarski należy spojrzeć jako na zestaw narzędzi do wykonywania złożonych czynności takich jak np. mówienie, pisanie czy czytanie. Ale także jako zestaw narzędzi umysłowych służących do rozpoznawania narzędzi w otoczeniu i do planowania ich użycia Wśród narzędzi umysłu są też I takie, które służą do projektowania narzędzi nowych i nadzoru nad ich wykonywaniem.
Użyteczność narzędzia Użyteczność narzędzia z otoczenia zależy od czterech składników: (1) wyposażenia użytkownika (2) charakterystyki samego narzędzia ze szczególnym uwzględnieniem sposobu dopasowania go do użytkownika (3) sposobu użycia (4) stanu rzeczy, będącego skutkiem posłużenia się narzędziem To umysł umożliwia rozpoznanie tych składników, co pozwala na skuteczne użycie narzędzia
Użyteczność umysłu Scyzoryk szwajcarski podobny jest do umysłu nie tylko dlatego, że obydwa obiekty mają wiele części wyspecjalizowanych do wykonywania różnych zadań, ale przede wszystkim dlatego, że zarówno części scyzoryka, jak i części umysłu są narzędziami i aby odnieść korzyść z posiadania scyzoryka lub umysłu trzeba opanować umiejętność posługiwania się nimi Umysł - w odróżnieniu od scyzoryka - zawiera nie tylko gotowe, o z góry zadanym przeznaczeniu, narzędzia. Umysł to także zdolność do używania standardowych narzędzi w niestandardowy sposób. Przykładami takich niestandardowych zastosowań narzędzi umysłowych są: wykorzystanie słuchu do szybkiego rozpoznawania dźwięków mowy, czy wykorzystanie wzroku do szybkiego rozpoznawania liter.
Czy wyjaśnimy mechanizmy biologiczne poprzestając na prawidłowościach fizycznych? Nie ulega wątpliwości, że organizmy żywe podlegają prawidłowościom fizycznym (np. prawu ciążenia). Nie znaczy to jednak, że poprzestanie na znanych nam prawidłowościach fizycznych wystarczy, aby wyjaśnić podstawowe mechanizmy biologiczne, a w szczególności - mechanizm doboru naturalnego.
Czy wyjaśnimy działanie umysłu odwołując się do doboru naturalnego? (1) Podobnie ma się rzecz z umysłem. Nie ulega wątpliwości, że umysł podlega biologicznym prawidłowościom adaptacyjnym (czyli mechanizmowi doboru naturalnego, nazywanemu także mechanizmem darwinowskim). Nie znaczy to jednak, że wyjaśniając działanie umysłu wystarczy znaleźć właściwą prawidłowość adaptacyjną. Gdyby tak było, to przewagę ewolucyjną zyskałyby te umysły, które są najlepiej przystosowane do warunków. Tymczasem rozpowszechnienie umysłów ludzkich pokazuje, że to nie warunki pełnią dla nich rolę selektora.
Czy wyjaśnimy działanie umysłu odwołując się do doboru naturalnego? (2) Często powtarzana teza, że teoria ewolucji dostarczy odpowiedzi na pytanie o mechanizm działania umysłu jest podobne do stwierdzenia, że fizyka dostarcza odpowiedzi na pytanie o podstawowy mechanizm funkcjonowania organizmów biologicznych. Teza, że organizmy biologiczne podlegają prawidłowościom fizycznym jest truizmem, jednak to nie fizyka pomogła w odkryciu mechanizmu doboru naturalnego. Podobnie jest z umysłem. Poszukiwanie prawidłowości jego działania w mechanizmach biologicznych przypomina szukanie wyjaśnień działania organizmu w teoriach fizyki.
W poszukiwaniu prawidłowości działania umysłu (1) Zasadniczym składnikiem prawidłowości darwinowskiej (nazywanej także zależnością adaptacyjną lub mechanizmem doboru naturalnego) jest selekcjonujące działanie warunków (otoczenia), w jakich znajdują się organizmy. Przypomnijmy, że przetrwanie organizmu zależy od tego, czy posiada on cechy umożliwiające mu funkcjonowanie i wydanie potomstwa w danych warunkach. To, że warunki mają selekcjonujący charakter znaczy, że organizm je zastaje i przetrwa jeśli jest do nich przystosowany.
W poszukiwaniu prawidłowości działania umysłu (2) Powiedzieć można, że zgodnie z podejściem teorioewolucyjnym - organizm przetrwa jeśli jest dopasowany (przystosowany) do warunków. Podstawowy mechanizm działania umysłu jest odmienny. Umysł (jeśli ktoś woli, może mówić o organizmie wyposażonym w umysł) to istota biologiczna (organizm) podejmująca działanie, którego celem jest zmiana warunków, w jakich żyje. Jeśli warunki zmienione przez umysł są dla niego niekorzystne to na mocy zależności darwinowskiej umysł zostaje wyselekcjonowany (ginie).
W poszukiwaniu prawidłowości działania umysłu (3) Zasadniczą cechą umysłu jest dążenie do zmiany warunków. Jasne, że działania te będą skuteczne tylko wtedy, kiedy zachowane zostanie darwinowskie dopasowanie do warunków. Ujmując to lapidarnie: istoty nie posiadające umysłu mają szansę na przetrwanie tylko wtedy, kiedy są dopasowane do otoczenia, istoty wyposażone w umysł zwiększają tę szansę dopasowując otoczenie do siebie (swojego ciała i swoich potrzeb).
Jak umysł zmienia warunki? Aby zmienić warunki umysł: wytwarza narzędzia i używa ich doskonali umiejętność przewidywania skutków działania przez symulowanie zmiany warunków przed jej faktycznym zrealizowaniem poszerza warunki przez włączanie do nich bystrych przedmiotów (zdolnych do przechowywania i do przetwarzania informacji) przeprojektowuje swoje moduły tak, aby były dostosowane do nowych, zmienionych warunków (np. wykorzystuje moduł wzrokowego rozpoznawania dwuwymiarowych prostych kształtów do rozpoznawania liter)
Dennettowska hierarchia umysłów a zmiana warunków przez umysły Czerpiąc inspirację z Dennettowskiej wieży generowania i testowania można wyróżnić trzy rodzaje umysłów (rozumianych jako organizmy zmierzające do zmiany otoczenia): umysły franklinowskie (od Benjamina Frankilna który powiedział, że człowiek jest zwierzęciem wytwarzającym narzędzia ) umysły popperowskie (rozumiane w duchu Dennetta, jako zdolne do symulowania zmian w otoczeniu) umysły lemowskie (od Stanisława Lema i wprowadzonego przez niego w Wizji lokalnej pojęcia bystrów)
Umysły franklinowskie Zdolność do wytwarzania narzędzi świadczy o tym, że organizmy (istoty) tego rodzaju potrafią w celowy i systematyczny sposób korzystać ze specjalnie wytworzonych obiektów, aby za ich pomocą zmieniać swoje otoczenie
Umysły popperowskie W ujęciu Denetta umysł popperowski to istota zdolna do wytwarzania wewnętrznego odpowiednika zewnętrznego świata i symulowania w nim swoich zachowań. Pozwala jej to na wybór takiego zachowania, które jest najkorzystniejsze dla organizmu w danych rzeczywistych warunkach. Tutaj umysł popperowski rozumiany jest inaczej. Jego działanie nie polega na symulowaniu zachowań lecz na symulowaniu pożądanych zmian w otoczeniu. Najpierw istota taka tworzy model możliwych do wprowadzenia zmian w otoczeniu, a następnie wybiera stan najwyżej preferowany i dobiera działanie, które - według jej wiedzy najpewniej prowadzi do jego realizacji.
Umysły lemowskie Przyjazność otoczenia przejawia się w tym, że jest ono tak zaprojektowane, aby reagowało na nasze potrzeby tak, jakby było inteligentne. Np. tuż po tym jak wejdziemy do ciemnego pomieszczenia od razu zapala się światło. W bardziej zaawansowanych przypadkach polega to na umieszczeniu w otoczeniu inteligentnych (bystrych) przedmiotów. Bystry (termin zaczerpnięty od Stanisława Lema) przedmiot to narzędzie, którego użycie wymaga posłużenia się umysłem. Umysł lemowski potrafi posługiwać się bystrymi przedmiotami i wprowadzać je do otoczenia. Jednym z najnowszych kroków w zwiększaniu inteligencji otoczenia jest internet rzeczy.
Ewolucja umysłu a ewolucja świadomości Skoro mechanizm działania umysłu nie daje się sprowadzić do zależności darwinowskiej, to tym bardziej odnosi się to świadomości. Wyrażenie ewolucja umysłów ma więc charakter metaforyczny i nie można potraktować go literalnie. Lepiej więc mówić o rodzajach umysłów i zastanowić się, czy odpowiadają im stosowne rodzaje świadomości.
Rodzaje świadomości wg Neda Blocka (przypomnienie) Kiedy mowa o rodzajach świadomości zwykle przywołuje się propozycję Neda Blocka (1995), który wyróżnia: świadomość fenomenalną świadomość jako dostęp świadomość monitorującą samoświadomość W dyskusjach o świadomości rozważa się głównie świadomość fenomenalną i świadomość jako dostęp
Rodzaje świadomości Jeśli ująć świadomość z perspektywy pełnionych przez nią funkcji, to wyróżnić można: Świadomość fenomenalną Świadomość percepcyjną Uogólnioną świadomość percepcyjną Świadomość pojęciową Są też i inne rodzaje świadomości (np. świadomość propozycjonalna), ale zostaną tu pominięte
Świadomość fenomenalna Świadomość fenomenalna to doznanie typu jak to jest (widzieć coś jako czerwone, słyszeć coś jako głośne, smakować coś jako gorzkie itp.) We wszystkich tych przypadkach występuje pewien szczególny, jakościowy, pierwszoosobowy stan polegający na doznawaniu (doświadczaniu), tego co się podmiotowi (ujętemu pierwszoosobowo, a więc mnie) tu i teraz przydarza. Doświadczenie to jest zazwyczaj traktowane jako stan będący reakcją podmiotu na aktualne zewnętrzne pobudzenie.
Sensepcja a świadomość fenomenalna (1) Świadomość fenomenalna podobna jest do sensepcji. Obydwie mają charakter odbiorczy, a ich przedmiotem są procesy dziejące się na granicy organizmu. Sensepcja odnosi się do tego, co dzieje się na granicy między organizmem a otoczeniem. Świadomość fenomenalna odnosi się do tego, co dzieje się na granicy między organizmem a umysłem.
Sensepcja a świadomość fenomenalna (2) Jak wiadomo, same dane sensoryczne nie wystarczają do zdobycia wiedzy o tym, co dzieje się w pewnej odległości od organizmu. Potrafi on jedynie rozpoznać bodźce, a nie ich źródła. Tymczasem to wiedza o źródłach stymulacji (pokarmie, partnerze, przeciwniku, przyjacielu) jest szczególnie ważna dla organizmu. Wiedzy tej dostarcza nie sensepcja lecz percepcja. Podobnie ma się rzecz ze świadomością fenomenalną. Jej dane, czyli qualia są powiązane z wrażeniami. Wrażenia odnoszą się do bodźców fizycznych, a qualia do stanów umysłu powiązanych z wrażeniami.
Umysł to środowisko (otoczenie) świadomych przeżyć Standardowo rozumiana percepcja dostarcza nam wiedzy o tym, co znajduje się na zewnątrz w naszym otoczeniu. Ponieważ to umysł dostarcza informacji o tym, co dzieje się w otoczeniu przeto procesy percepcyjne są procesami umysłowymi. Zadania świadomości są zupełnie inne. Jej celem nie jest eksplorowanie otoczenia lecz eksplorowanie umysłu. Danych o tym, co dzieje się wewnątrz umysłu (nie na granicy otoczenie-umysł!) dostarcza świadomość percepcyjna.
Świadomość percepcyjna Tak rozumiana świadomość percepcyjna nadbudowana jest na świadomości fenomenalnej. Podczas kiedy świadomość fenomenalna powiązana jest procesami sensorycznymi (sensepcją), to świadomość percepcyjna powiązana jest z percepcją rozumianą jako eksterocepcja. Procesy percepcyjne ukazują to, co dzieje się teraz i tam. Tam odnosi się do zewnętrznego otoczenia Świadomość percepcyjna umożliwia dotarcie do tego, co dzieje się teraz i tu, gdzie tu to mój własny umysł. Nie chodzi jednak o rejestrowanie prostych stanów umysłowych, takich jak doznawanie lecz o ujmowanie złożonych stanów umysłu, np. aktów percepcji
Świadomość percepcyjna a introspekcja Stwierdzenie, że zaproponowane tu rozumienie świadomości percepcyjnej nie różni się istotnie od pojmowania introspekcji nie jest trafne. Pojęcie introspekcji jest wysoce niejasne i nie sposób wskazać spójny zespół związanych z nim intuicji. Jest zasadnicza różnica między skupianiem się na obserwowaniu biegnącego człowieka (percepcja wzrokowa, czyli forma ekstraspekcji) a skupianiem się na tym, co widziałem, gdyż sam biegacz zniknął za węgłem. Tego, co widziałem nie mam w polu widzenia potrafię jednak to odtworzyć i zrelacjonować Ten ostatni przypadek to forma mentaspekcji, a więc spostrzegania stanów umysłu (w tym przypadku, minionej percepcji).
Uogólniona świadomość percepcyjna (1) Świadomość odnosi się nie tylko do tego, co aktualnie dzieje się w umyśle, ale także do minionych stanów mentalnych (np. przypominam sobie jak bardzo bałem się przed egzaminem maturalnym) oraz do stanów antycypowanych (zastanawiam się jak zareaguję kiedy na konferencji spotkam mojego adwersarza, którego serdecznie nie znoszę), albo stanów wyobrażonych (wyobrażam sobie jak bym się czuł gdyby to mnie ktoś tak obraził), itp. To za sprawą świadomości uogólnionej przezwyciężony zostaje prezentyzm świadomości percepcyjnej.
Uogólniona świadomość percepcyjna (2) W takich i podobnych przypadkach nie odnoszę się do aktualnych (albo dopiero co minionych) procesów w umyśle, ale do takich, które albo już miały miejsce (przypomnienie minionego stanu mentalnego), albo dopiero się pojawią (antycypacja przyszłego stanu mentalnego), albo mogłyby się pojawić (wyobrażenie stanu mentalnego) Powtórzmy, chodzi tu o odnoszenie się do stanów umysłu a nie do sytuacji w świecie, z którymi te stany są skorelowane! Taką świadomość proponuję nazwać uogólnioną świadomością percepcyjną
Uogólniona świadomość percepcyjna w ujęciu fenomenologicznym
Umysłowe rozpoznawanie znaczeń Rozważmy przypadek sensepcji (doświadczamy błysku czerwonego światła na ulicy) albo percepcji (widzimy człowieka z długą białą brodą w czerwonej czapce i długim czerwonym płaszczu). Tym, co rozpoznajemy w obydwu przypadkach nie są ani cechy bodźca (wrażenie czerwieni) ani cechy człowieka i jego dziwnego ubioru. I w pierwszym i w drugim przypadku tym, co rozpoznawane jest znaczenie (sens), a więc odpowiednio: polecenie 'Zatrzymaj się!' oraz komunikat 'Jestem Świętym Mikołajem'. Rozpoznawanie znaczeń to zdolność umysłowa.
Świadomość znaczeń Polecenie Zatrzymaj się i komunikat Jestem Świętym Mikołajem odsyłają do zachowań lub obiektów z otoczenia. Kiedy zastanawiam się czy trafnie zrozumiałem komunikat lub polecenie, to skupiam się na moich procesach umysłowych, a nie na zewnętrznych stanach otoczenia. Takie skupienie się na umysłowych procesach towarzyszących rozpoznawaniu znaczeń można nazwać świadomością znaczeń.