Kazimierz Migdał Psychologia czasu wolnego Warszawa 2011
Recenzenci naukowi prof. dr hab. Zbigniew Krawczyk prof. dr hab. Jan Pięta Redakcja i korekta Halina Bogusz skład i łamanie Ignacy Nyka Projekt okładki Tomasz Fabiański Copyright by ALMAMER Szkoła Wyższa, Warszawa 2011 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy. ALMAMER Szkoła Wyższa 01-201 Warszawa, ul. Wolska 43 www.almamer.pl ISBN 978-83-62644-09-4 druk i oprawa Zakład Wydawniczy DrukTur Sp. z o.o. 01-201 Warszawa, ul. Wolska 43 tel. 22 321 85 03 www.druktur.pl e-mail: wydawnictwo@druktur.pl
Spis treści Od Autora....................... 9 Ws t ę p Czym jest psychologia czasu wolnego............. 11 1. Psychologia czasu wolnego jako nowa dziedzina wiedzy....... 11 2. Problemy definicyjne................... 13 3. Psychologia teoretyczna i stosowana a psychologia czasu wolnego... 15 4. Wiedza z zakresu psychologii teoretycznej i psychologia czasu wolnego. 16 5. Psychologia stosowana czasu wolnego............. 18 6. Cele psychologii społecznej czasu wolnego........... 19 7. Psychologia pozytywna wobec wyzwań czasu wolnego....... 19 8. Metodologia badań psychologicznych czasu wolnego........ 20 8.1. Obserwacja w warunkach naturalnych........... 21 8.2. Obserwacja uczestnicząca................. 21 8.3. Badania sondażowe................... 21 8.4. Badania korelacyjne................... 22 8.5. Badania eksperymentalne................. 22 8.6. Badanie przypadku................... 23 Literatura rozszerzająca.................. 24 Pytania kontrolne..................... 24 Część I Człowiek i czas ogólne problemy psychospołeczne Rozdział 1 Człowiek wobec czasu problemy psychologiczne......... 27 1.1. Pojęcie i struktura czasu.................. 27 1.2. Czas psychologiczny................... 28 1.3. Czas fizyczny w życiu jednostki............... 30 3
1.4. Pojęcie czasu wolnego podejścia teoretyczne.......... 30 1.4.1. Czas wolny w różnych koncepcjach teoretycznych....... 32 1.4.2. Czas wolny jako segment czasu ogólnego........... 33 1.4.3. Czas wolny jako stan świadomości............. 34 1.4.4. Definiowanie czasu wolnego w kategoriach miary........ 35 1.4.5. Czas wolny jako działanie (aktywność)............ 35 1.5. Czynności czasu wolnego próba klasyfikacji.......... 36 1.6. Funkcje rekreacji a psychologia rola psychologii społecznej.... 37 1.6.1. Szczególna rola psychologii społecznej........... 38 1.7. Pozytywne psychologiczne skutki czasu wolnego......... 39 Literatura rozszerzająca.................. 40 Pytania kontrolne..................... 40 Rozdział 2 Czas pracy a czas wolny czas wypoczynku........... 41 2.1. Wprowadzenie relacje pracy i czasu wolnego.......... 41 2.2. Forma wypoczynku a zachowanie w pracy........... 43 2.3. Środowisko czasu wolnego a zachowanie w pracy........ 43 2.4. Jakość życia a praca i czas wolny.............. 44 2.5. Zadowolenie z pracy i jakość życia.............. 46 2.6. Praca i zmęczenie................... 48 2.6.1. Cechy charakterystyczne zmęczenia psychicznego....... 50 2.6.2. Wyczerpanie jako krańcowy obraz zmęczenia......... 51 2.6.3. Zmęczenie wywołane monotonną pracą znużenie....... 51 2.7. Wypalenie zawodowe.................. 52 2.7.1. Stres chroniczny jako czynnik generujący wypalenie zawodowe... 53 2.7.2. Frustracja a wypalenie zawodowe............. 53 2.8. Pojęcie rekreacji.................... 54 Literatura rozszerzająca.................. 56 Pytania kontrolne..................... 56 Rozdział 3 Fazy rozwojowe człowieka i zachowanie w czasie wolnym...... 57 3.1. Fazy życia człowieka i czas wolny.............. 57 3.2. Rozwój dziecka a rekreacja i procesy socjalizacji......... 59 3.3. Zmiany rozwojowe w okresie dzieciństwa i procesy socjalizacji.... 60 3.4. Okresy życia dziecka znaczenie dla czasu wolnego....... 61 3.4.1. Wczesne dzieciństwo.................. 61 3.4.2. Okres średniego dzieciństwa wiek przedszkolny........ 61 3.4.3. Późne dzieciństwo okres szkolny............. 62 3.5. Zabawa podstawowa aktywność dziecka........... 62 3.6. Miejsce zabawy w zachowaniu w czasie wolnym......... 64 3.6.1. Charakterystyka czynności zabawowych........... 65 3.6.2. Podstawy kształtowania poczucia kompetencji u dziecka..... 66 3.6.3. Socjalizacja przez uczestnictwo.............. 67 3.6.4. Socjalizacja do form spędzania czasu wolnego......... 67 3.7. Okres adolescencji................... 68 4
3.7.1. Główne rodzaje działalności w okresie adolescencji....... 69 3.7.2. Funkcje grupy rówieśniczej............... 70 3.8. Zastępowalność form zachowań w czasie wolnym......... 71 3.9. Wpływ rodziny..................... 72 3.10. Wpływ rówieśników.................. 72 3.10.1. Kształtowanie form uczestnictwa w ruchu turystycznym..... 73 3.11. Okres dorosłości.................... 73 3.11.1. Okres wczesnej dorosłości (lata 20 25 do 35 40)........ 74 3.11.2. Wiek średni (41 60).................. 75 3.11.3. Późna dorosłość 61 i więcej lat............. 75 3.11.4. Zdrowe starzenie się w ujęciu psychologicznym........ 76 3.11.5. Starzenie się a zachowanie w czasie wolnym......... 77 Literatura rozszerzająca.................. 79 Pytania kontrolne..................... 79 Część II Psychologiczne uwarunkowania zachowania człowieka w czasie wolnym Rozdział 4 Postawy i wartości a zachowania w czasie wolnym........ 83 4.1. Pojęcie postawy.................... 83 4.2. Charakterystyka ogólna postawy.............. 84 4.3. Częstość występowania postaw............... 85 4.4. Kształtowanie się postaw wobec aktywności w czasie wolnym.... 86 4.4.1. Przekonania jako baza postaw.............. 87 4.4.2. Nieświadome nabywanie postaw.............. 89 4.4.3. Kształtowanie postawy przez aranżowanie celowych działań.... 90 4.5. Uodpornianie postaw.................. 91 4.6. Postawy a przewidywanie zachowania............. 91 4.7. Centralność postawy jako predykator zachowania rola struktury wartości 92 4.8. Metody pomiaru postaw................. 94 Literatura rozszerzająca.................. 96 Pytania kontrolne..................... 96 Rozdział 5 Motywacja ogólne problemy motywacja zachowań w czasie wolnym. 98 5.1. Psychologiczne pojęcie motywacji.............. 99 5.2. Mechanizmy inicjujące działanie definicja motywacji....... 99 5.3. Klasyfikacja systemów motywacji.............. 101 5.4. Klasyfikacja motywacji ze względu na funkcję.......... 102 5.5. Czynniki wzbudzania motywacji............... 103 5.6. Motywy a wybór kierunku działania.............. 103 5.7. Motywacja afektywna.................. 104 5.8. Koncepcja potrzeb A. Maslowa............... 104 5
5.9. Poznawczy model wzbudzenia procesu motywacyjnego....... 107 5.10. Napięcie motywacyjne................. 108 5.10.1. Wpływ napięcia motywacyjnego na sprawność działania..... 109 5.11. Wartościowanie celów w motywacji poznawczej......... 110 5.12. Motywacja zachowań rekreacyjnych i turystycznych....... 111 5.13. Rodzaj wykonywanej pracy a motywacja turystyczna....... 112 Literatura rozszerzająca.................. 115 Pytania kontrolne..................... 116 Rozdział 6 Różnice indywidualne a zachowanie człowieka w czasie wolnym... 117 6.1. Wprowadzenie..................... 117 6.2. Temperament..................... 118 6.2.1. Pojęcie temperamentu................. 118 6.2.2. Regulacyjna teoria temperamentu............. 118 6.2.3. Temperament a zachowanie............... 121 6.2.4. Badania nad zależnością temperament zachowanie w czasie wolnym. 121 6.3. Osobowość a zachowanie czasie wolnym........... 123 6.3.1. Ogólna charakterystyka pojęcia osobowość i sposoby pomiaru.... 123 6.3.2. Miary osobowości wg teorii Eysencka a zachowania czasu wolnego.. 127 6.3.2.1. Zachowania czasu wolnego a wymiary osobowości....... 128 6.3.3. Koncepcja pięciu czynników............... 129 6.3.4. Osobowość a zachowanie w czasie wolnym model badań.... 131 6.3.4.1. Osobowość w kontekście innych zmiennych a zachowanie..... 133 6.3.4.2. Miejsce miar osobowości w kontekście innych zmiennych..... 134 6.3.4.3. Wkłady poszczególnych cech osobowości do korelacji...... 134 6.3.5. Znaczenie zdolności w zachowaniach czasu wolnego....... 137 6.3.6. Zachowania czasu wolnego wpływ zwrotny na osobowość.... 138 Literatura rozszerzająca.................. 139 Pytania kontrolne..................... 139 6 Część III Psychologiczne uwarunkowania rekreacji i turystyki Rozdział 7 Czas wolny jako okres redukcji skutków stresu......... 143 7.1. Ogólne pojęcie stresu.................. 143 7.2. Źródła stresu sytuacje stresowe, pojęcie sytuacji trudnej...... 145 7.2.1. Rodzaje sytuacji trudnych................ 146 7.3. Model psychosomatyczny reakcji stresowej........... 147 7.4. Stres w środowisku pracy................. 149 7.4.1. Fizyczne czynniki stresu................. 149 7.4.2. Czynniki stresu w pracy kierowniczej............ 149 7.5. Czas wolny i radzenie sobie ze stresem............ 151 7.6. Stres czasu wolnego................... 152
7.7. Nuda jako szczególny stresor czasu wolnego.......... 155 7.8. Odporność na stres................... 157 7.8.1. Biologiczne uwarunkowania odporności na stres........ 157 7.8.2. Temperament jako moderator stresu............ 158 7.8.3. Wyuczona odporność na stres............... 159 7.9. Specyficzne techniki radzenia sobie ze stresem.......... 161 7.9.1. Ogólne wiadomości o autopsychokorekcji........... 161 7.9.2. Mechanizm psychokorekcyjny treningu relaksacyjnego...... 162 7.9.3. Wybrane techniki treningu relaksacyjnego.......... 162 Literatura rozszerzająca.................. 164 Pytania kontrolne..................... 164 Rozdział 8 Rekreacja na wolnym powietrzu podstawą zdrowego stylu życia... 166 8.1. Rekreacja na wolnym powietrzu a poczucie prywatności...... 166 8.1.1. Rola mechanizmów kulturowych.............. 169 8.1.2. Poczucie prywatności a tożsamość osobista.......... 169 8.2. Poczucie zatłoczenia................... 169 8.3. Radzenie sobie z poczuciem zatłoczenia........... 171 8.3.1. Funkcje rekreacji na wolnym powietrzu........... 172 8.3.2. Wpływ syndromu wyuczonej bezradności........... 174 8.3.3. Sposoby kontroli zatłoczenia............... 174 8.3.4. Korzyści z rekreacji na wolnym powietrzu.......... 176 Literatura rozszerzająca................. 177 Pytania kontrolne..................... 177 Rozdział 9 Psychologiczne podstawy uprawiania turystyki......... 178 9.1. Turystyka jako element życia społecznego........... 178 9.2. Definicja pojęcia turystyka................ 179 9.3. Psychologia turystyki................... 180 9.4. Problemy psychologiczne turystyki jako ważnej sfery życia..... 181 9.4.1. Zachowanie turystów jako problem psychologiczny....... 182 9.5. Koncepcje badań w psychologii turystyki............ 183 9.5.1. Metodologia badań................... 184 9.6. Problem atrakcji turystycznych............... 185 9.6.1. Atrybuty środowiska naturalnego.............. 186 9.6.2. Reakcje emocjonalne na środowisko naturalne......... 187 Literatura rozszerzająca.................. 188 Pytania kontrolne..................... 188 Rozdział 10 Szczególna rola małych grup czasu wolnego........... 189 10.1. Pojęcie małej grupy................... 189 10.2. Cechy charakteryzujące małą grupę............. 190 7
10.3. Przyczyny tworzenia się grup............... 192 10.4. Grupy czasu wolnego próba klasyfikacji........... 193 10.5. Cechy struktury grup czasu wolnego............. 194 10.6. Normy grupowe.................... 195 10.7. Role społeczne.................... 195 10.8. Stadia rozwojowe w grupach............... 196 10.9. Psychologiczne mechanizmy wewnątrzgrupowe......... 197 10.9.1. Facylitacja społeczna................. 197 10.9.2. Deindywiduacja i jej skutki............... 199 10.10. Przywództwo w grupie................. 199 10.10.1. Wpływ osobowości przywódcy.............. 200 10.10.2. Style przewodzenia.................. 201 10.11. Konflikty wewnątrzgrupowe............... 203 Literatura rozszerzająca.................. 204 Pytania kontrolne..................... 204 Rozdział 11 Psychologiczne czynnki kontaktów międzykulturowych w turystyce.. 205 11.1. Turystyka i kontakty międzykulturowe............ 205 11.2. Kultura a zachowania społeczne.............. 205 11.2.1. Stosunek do czasu w kontaktach międzykulturowych...... 206 11.3. Kulturowe różnice w percepcji społecznej........... 207 11.4. Kulturowe uwarunkowanie procesów atrybucji......... 208 11.5. Różnice kulturowe a traktowanie grupy własnej i obcej...... 209 11.6. Etnocentryzm, ksenofobia, stereotypy, uprzedzenia....... 212 11.7. Zachowania pomocne altruistyczne............ 214 11.8. Zachowania agresywne.................. 215 11.9. Nawyki żywieniowe i ograniczenia.............. 217 11.10. Typ turysty a relacje międzykulturowe............ 218 Literatura rozszerzająca.................. 218 Pytania kontrolne..................... 218 Spis tablic........................ 219 Spis rysunków...................... 219 Spis tabel........................ 220 Literatura........................ 221 Indeks nazwisk...................... 233 Indeks rzeczowy..................... 237 8
Od autora Obserwuje się rosnące zainteresowanie problematyką czasu wolnego ze strony wielu dyscyplin naukowych, szczególnie ekonomii, socjologii, psychologii zwłaszcza psychologii społecznej i różnic indywidualnych, nauk o wychowaniu także filozofii, ekologii oraz nauk prawnych. Rezultatem jest bogate czasopiśmiennictwo, liczące dziesiątki tytułów o różnych nazwach i profilu tematycznym, liczba zawartych w nich artykułów w ostatnich dziesięciu latach wyraża się w tysiącach. Ukazało się także wiele pozycji monograficznych i podręczników. Wykładając przez wiele lat psychologię na kierunku Turystyka i rekreacja oraz prowadząc badania, śledziłem bieżącą literaturę światową. Stwierdziłem, że czasem wolnym zajmują się psycholodzy różnych specjalności, że istnieje wiele czasopism, w których publikuje się koncepcje, projekty badawcze i syntezy teoretyczne oraz liczne sprawozdania z badań. Praktyka czasu wolnego i pojawiające się problemy spowodowały, że na całym świecie stopniowo wzrastało zainteresowanie mechanizmami psychologicznymi zachowania człowieka jednostki w czasie wolnym od zajęć obligatoryjnych. Okazuje się bowiem, że człowiek w czasie wolnym zachowuje się w wielu przypadkach odmiennie niż w czasie pozostałym. To odmienne zachowanie wymusza nowa, obiektywna i subiektywnie interpretowana sytuacja. Okazuje się też, że wiele osób nie jest przygotowanych do radzenia sobie w nowych dla nich warunkach czasu wolnego. Pociąga to za sobą konieczność przygotowania nie tylko grup i społeczności, organizacji i instytucji, ale także jednostki do radzenia sobie z nową dla niej sytuacją. Tego rodzaju zapotrzebowanie spowodowało, że począwszy od połowy XX w. w coraz większym zakresie podejmowane są badania psychologiczne dotyczące zachowania człowieka w czasie wolnym, szczególnie z zakresu psychologii społecznej, rozwojowej, różnic indywidualnych, wychowawczej, klinicznej, międzykulturowej, ekologicznej. Prowadzi to w konsekwencji do stopniowego kształtowania nowego działu psychologii psychologii czasu wolnego. 9
Ten nowy dział psychologii znajduje się jednak dopiero w początkowym stadium rozwoju. Wynika to z faktu, że czas wolny, mający bardzo długą historię, we współczesnym rozumieniu jako zjawisko występujące w skali powszechnej w krajach rozwiniętych cywilizacyjnie pojawił się dopiero w drugiej połowie XX w. Na zbyt późne zainteresowanie się psychologów czasem wolnym wpłynęło prawdopodobnie przekonanie, że zachowanie ludzi w czasie wolnym jest analogiczne do zachowań w innych okresach. To przekonanie pod naporem doświadczeń stopniowo ustępuje. Psychologia dla kierunku Rekreacja i turystyka, a szerzej psychologia czasu wolnego, jest przedmiotem nauczania na wielu uniwersytetach oraz innego typu uczelniach na całym świecie. W naszym kraju zainteresowanie psychologią czasu wolnego dopiero się rodzi. Na studiach wyższych, kształcących kadry dla obsługi ludzi w czasie wolnym, psychologia jest nauczana na poziomie propedeutycznym i wchodzi w skład minimum programowego jako przedmiot podstawowy. Przeznaczenie książki jako podręcznika dla studentów niemających przygotowania z zakresu psychologii ogólnej teoretycznej wpłynęło na jej strukturę. Specyficzne problemy psychologii czasu wolnego są z tego powodu poprzedzone wykładem ogólnych podstaw psychologii teoretycznej i metodologii badań. Dotyczy to szczególnie podstaw wiedzy o temperamencie, osobowości, psychologii stresu, postawach i wartościach, fazach rozwojowych człowieka, motywacji, małych grupach i różnicach kulturowych. Podręcznik zawiera wiedzę w dużym zakresie stosowaną, mającą pomóc studiującemu w rozumieniu ludzi oraz ich zachowań w kontaktach interpersonalnych. Książka zawiera wiedzę z zakresu minimum programowego poszerzoną o zagadnienia zachowań człowieka w czasie wolnym, a w szczególności z zakresu psychologii rekreacji i turystyki. Najwięcej miejsca poświęcono psychologii społecznej ze względu na jej szczególną rolę praktyczną w życiu codziennym, w tym przypadku w czasie wolnym. Książka może także być pomocna dla każdego, kogo interesuje problematyka zachowania człowieka w warunkach, kiedy jest wolny od zadań związanych z pracą zawodową oraz od innych obowiązków. Wiedza psychologiczna może być zatem użyteczna dla wszystkich uczestników czasu wolnego, zarówno zajmujących się zawodowo organizowaniem usług, jak i ludzi pragnących wykorzystać ten czas w sposób przyjemny i zdrowy oraz ogólnie korzystny. Wiedza uzyskana w badaniach psychologicznych powinna pomóc jednostce bardziej skutecznie i przewidywalnie sprawować kontrolę nad własnym zachowaniem, aby mogła ona bardziej efektywnie korzystać z dobrodziejstw czasu wolnego. W przygotowaniu książki ważną rolę odegrały dwie bliskie mi osoby, którym pragnę wyrazić wdzięczność. Pierwsza to moja córka Anna Maria, z którą współpracowałem szczególnie na etapie gromadzenia informacji oraz prowadzenia badań. Drugą ważną osobą jest moja żona Jadwiga, która stworzyła mi odpowiednie warunki do pracy oraz wspierała mnie w wielu trudnych sytuacjach. 10