GAZETKA LOGOPEDYCZNO- -PEDAGOGICZNA W tym numerze: Czym jest autyzm? Przyczyny autyzmu objawy autyzmu inteligencja i szczególne uzdolnienia osób autystycznych funkcjonowanie społeczne i postrzeganie osób z autyzmem leczenie i terapia Wady wymowy u dzieci umiejętności językowe dzieci w różnym wieku jak rozpoznad, że dziecko ma problemy z mową jak nie dopuścid do rozwoju wad wymowy u dzieci Redagują: H. Piernikowska E. Wojtulska Lubanie 2014 R. Możdżeo
Światu potrzeba umysłów różnego rodzaju" - to słowa autystycznej Temple Grandin, światowej sławy profesor zoologii, która dzięki sukcesom naukowym, jak i samoświadomej postawie, przyczyniła się w ogromnym stopniu do zmiany w społecznym rozumieniu i postrzeganiu autyzmu. Jej słowa to nie tylko postulat, by spojrzeć na zjawisko pod kątem odmienności, a nie jednostki chorobowej.
Czym jest autyzm? Chod zjawisko autyzmu i charakterystyczne dla niego zachowania były znane już w starożytności, to samo pojęcie autyzmu pojawiło się stosunkowo niedawno. Wprowadził je w 1912 roku szwajcarski psychiatra Eugen Bleuler, jednak dopiero w 1943 roku austriacki pediatra Leo Kanner opisał przypadki autyzmu dziecięcego. Jednocześnie zaliczył on autyzm do oddzielnej kategorii diagnostycznej. Kanner uważał, że autyzm jest zespołem chorobowym, którego głównym przejawem jest unikanie kontaktów społecznych, a także brak budowania więzi emocjonalnych i wycofywanie się z życia społecznego w głąb siebie. 1 Rok później Hans Asperger opisał łagodniejszą postad autyzmu (zespół Aspergera). Przez kolejne lata powstawało wiele modyfikacji definicji autyzmu. Wynikało to przede wszystkim z rozbieżności zdao co do przyczyn powstawania tego zespołu chorobowego. Obecnie Amerykaoskie Towarzystwo Autyzmu definiuje autyzm jako *...+ złożone upośledzenie rozwojowe, które typowo objawia się w pierwszych trzech latach życia i jest wynikiem zaburzenia neurologicznego wpływającego na rozwój w obszarach interakcji społecznej i zdolności komunikacyjnych. Zarówno dzieci jak i dorosłe osoby dotknięte autyzmem typowo przejawiają problemy w komunikacji werbalnej i niewerbalnej, interakcjach społecznych i zabawie." 2 W wyniku wieloletniej współpracy grupa międzynarodowych ekspertów uzgodniła następujące kryteria diagnozowania autyzmu: 1. Jakościowe zaburzenie interakcji społecznych w porównaniu z ogólnym poziomem rozwoju. Oznaki behawioralne polegają na słabym posługiwaniu się kontaktem wzrokowym i gestykulacją oraz na braku relacji osobistych. 2. Jakościowe zaburzenie komunikacji werbalnej i niewerbalnej w porównaniu z ogólnym poziomem rozwoju. Oznaki behawioralne polegają na opóźnionym przyswajaniu języka lub na całkowitym braku mowy oraz na braku zróżnicowanych spontanicznych zabaw w udawanie. 1 Karpioska D., Deficyt teorii umysłu w autyzmie. Symptomy i uwarunkowania, s.1-4 2 Tamże
3. Znacząco ograniczony repertuar aktywności i zainteresowao właściwych dla danego poziomu rozwoju. Oznaki behawioralne polegają na powtarzaniu lub na stereo typizacji ruchów, takich jak machanie rękami lub na nienaturalnie silnych czy też bardzo wąskich zainteresowaniach. 3 Aby jednoznacznie zdiagnozowad autyzm wszystkie wyżej wymienione punkty muszą występowad łącznie od wczesnego dzieciostwa. Przyczyny Mimo ogromnego postępu medycyny i wieloletnich badao przyczyny autyzmu do dziś nie zostały jednoznacznie określone. Teorie dotyczące przyczyn autyzmu można podzielid na dwie grupy: predyspozycje genetyczne oraz czynniki środowiskowe. W przypadku predyspozycji genetycznych naukowcy prowadzą szereg badao mających na celu znalezienie genu odpowiedzialnego za występowanie autyzmu. Często w takich badaniach biorą udział całe rodziny, w których występuje przypadek autyzmu. Zdarza się, że w danej rodzinie więcej niż jedno dziecko posiada tego typu zaburzenie. Do jednego z badao zaproszono 21 par bliźniąt, gdzie przynajmniej jedna osoba z pary miała zdiagnozowany autyzm. Badanie to miało określid stopieo zgodności, czy zdiagnozowany autyzm wystąpi u obu bliźniaków częściej, gdy są one monozygotyczne, czy dyzygotyczne. Okazało się, że zgodnośd wystąpiła w czterech z jedenastu par monozygotycznych natomiast w ogóle nie wystąpiła w parach dyzygotycznych. Takie i podobne badania pozwalają twierdzid, iż jedną z przyczyn autyzmu jest podłoże genetyczne, natomiast w dalszym ciągu nie wiadomo, który gen mógłby odpowiadad za tę chorobę. 4 Środowiskowe czynniki ryzyka należą do drugiej grupy badanych przyczyn. Teorie według których autyzm jest wyzwalany przez alergeny bądź toksyny obecne w pokarmach lub środowisku mają grupę zwolenników, natomiast nigdy nie zostały udowodnione. Wszystkie czynniki prowadzące do uszkodzenia mózgu we wczesnym rozwoju dziecka mogą zostad uznane za niegenetyczne przyczyny powstawania autyzmu. Niektórzy szukają przyczyn w chorobach wirusowych, które mogą wpłynąd na ośrodkowy układ nerwowy, co w efekcie 3 Frith U., Autyzm Wyjaśnienie tajemnicy, s. 29 4 Tamże
może doprowadzid do uszkodzenia mózgu. Badany jest wpływ m.in. takich wirusów jak: retrowirusy, wirus cytomegalii, czy wirus opryszczki. 5 W ostatnim czasie prowadzono publicznie wiele dyskusji, mających wyjaśnid, czy możliwe jest, aby niektóre szczepionki zwiększały ryzyko występowania autyzmu. Niestety pod wpływem tych dyskusji wielu rodziców zrezygnowało ze szczepienia swoich dzieci. Wpływ szczepionki na wystąpienie autyzmu absolutnie nie został potwierdzony, natomiast w wyniku rezygnacji ze szczepieo zauważono wzrost zachorowao na odrę, świnkę i różyczkę. Wielu naukowców i lekarzy uważa takie zachowania rodziców za bardzo niebezpieczne, gdyż nieprawdziwe i powielane legendy w sposób bezpośredni mogły przyczynid się do rezygnacji ze szczepieo i w efekcie przyczynid się do wystąpienia u dzieci poważnych konsekwencji zdrowotnych. Wyniki przeprowadzonych badao wykluczyły istnienie zależności między wzrostem liczby diagnozowanych przypadków autyzmu, a wprowadzeniem potrójnej szczepionki na świnkę, odrę i różyczkę. 6 Należy pamiętad, że badania nad ustaleniem przyczyn autyzmu ciągle trwają, natomiast mimo ogromnego postępu w medycynie, póki co nie udało się jednoznacznie ich określid. Dostępna wiedza pozwala stwierdzid, iż mało prawdopodobny jest fakt, by przyczyna tego typu zaburzeo była taka sama u wszystkich chorych. 7 Objawy Zazwyczaj autyzm pojawia się w pierwszych trzech latach życia dziecka, jako rezultat zaburzenia neurologicznego. Według statystyk na autyzm choruje około 5-6 na 10000 osób. Co ciekawe autyzm występuje cztery razy częściej u mężczyzn niż u kobiet. Warto podkreślid, że jest to trzecie najczęściej spotykane upośledzenie rozwojowe, występujące częściej niż zespół Down a. Dzieci autystyczne w początkowej fazie swojego życia rozwijają się normalnie, natomiast z upływem czasu można zaobserwowad, że ich rozwój się zatrzymuje. 8 Dziecko sprawia wrażenie zupełnie nie zainteresowanego otaczającą go rzeczywistością, izoluje się. Wykonuje te same ruchy ciała np. kołysze się, macha ręką itp. Ma problem ze skupieniem uwagi, woli spędzad czas samo niż w grupie. Nie jest zainteresowane nawiązywaniem kontaktu z 5 Frith U., Autyzm Wyjaśnienie tajemnicy, s. 96-102 6 Tamże 7 http://www.soswprzem.pl/publikacje/autyzm.pdf 8 Karpioska D., Deficyt teorii umysłu w autyzmie. Symptomy i uwarunkowania, s.3-5
rówieśnikami ani z osobami starszymi. Zazwyczaj przywiązuje się do jednej osoby. Mowa rozwija się słabo, a czasem w ogóle. Dzieci chore na autyzm mało się uśmiechają, unikają kontaktu wzrokowego, bywa że są nadpobudliwe lub otępione. Bardzo często pojawia się nadwrażliwośd na dotyk, bądź brak reakcji na ból. Zdarza się, że dzieci z takimi zaburzeniami wykazują skłonności do zachowao agresywnych lub do autoagresji. Zazwyczaj przywiązują się do jednego przedmiotu, na którym skupiają uwagę, analizują jego konstrukcję. Jednym z typowych zachowao dziecka autystycznego jest powtarzanie schematów, np. każdego poranka mówi te same zdania, ubiera się zgodnie ze schematem, porusza się po mieszkaniu tą samą drogą. Sprzeciw rutynie budzi niechęd, a czasem agresję. 9,10 Inteligencja i szczególne uzdolnienia osób autystycznych Inteligencja i szczególne uzdolnienia osób autystycznych zawsze budziły emocje. Z badao przeprowadzonych w Anglii na próbie siedmiolatków dotkniętych autyzmem wynika, że tylko 35% z nich charakteryzuje się IQ mniejszym niż 70 (upośledzenie umysłowe). Istnieją również źródła według których aż 75% dzieci z autyzmem jest upośledzonych umysłowo. Zazwyczaj osoby chorujące na autyzm są upośledzone w stopniu umiarkowanym, natomiast zdarza się, że wykazują ponadprzeciętne uzdolnienia. Zauważono, iż dzieci z autyzmem świetnie pracują z nauczycielem, który rozumie ich świat, potrafi delikatnie kierowad uczniem, jednocześnie pozwalając mu na naukę własnym trybem. Dowiedziono, iż w wielu przypadkach dzieci z autyzmem potrafią wykonao zlecone im zadania tak samo dobrze lub lepiej niż ich zdrowi rówieśnicy, za to często wykonują je w odmienny sposób. To samo dotyczy chociażby układania puzzli. Dzieci z autyzmem potrafią podad obszerne informacje na temat, który szczególnie je interesuje, bardzo często jest to jednak wiedza, którą nabyli podczas samodzielnej nauki i osobistych doświadczeo. Osoby autystyczne potrafią opanowad wiele informacji metodą pamięciową, lecz bez zrozumienia. Około 10% ludzi chorujących na autyzm, to osoby, które mimo niskiego ilorazu inteligencji są szczególnie utalentowane, bywają geniuszami m.in. w takich obszarach jak: poezja, nauka języków obcych, muzyka, rysunek, malarstwo itp. Są to tzw. zdolności wyspowe. Określa się ich jako Sawantów. Mimo wielu badao, naukowcy do tej pory nie potrafią wyjaśnid tych ponadprzeciętnych zachowao. Co ciekawe, te niezwykłe umiejętności 9 Pawlas K., : Autyzm- etiologia i objawy // Logopeda - 2005, [nr] 1, s. 91-95
pojawiają się często bez wcześniejszej praktyki, pobierania lekcji, czy zgłębiania danego tematu. 11 W przypadku grupy osób chorych na autyzm od 5% do 15% to osoby szczególnie uzdolnione (wśród ludzi zdrowych występują podobne proporcje). Znane osoby u których stwierdzono zaburzenia autystyczne to np.: Albert Einstein, Izaak Newton, Stanley Kubrick, Lionel Messi, czy Susan Boyle. Funkcjonowanie społeczne i postrzeganie osób z autyzmem Osoby chore na autyzm mogą dobrze funkcjonowad w społeczeostwie, jednak należy pamiętad, aby nie oczekiwad od nich, by domyślali się uczud innych osób. Przy jasnym i klarownym sposobie komunikowania, można doprowadzid do dostosowania osób autystycznych do przestrzegania norm obowiązujących w danym społeczeostwie. Jest to proces wymagający czasu, cierpliwości i tolerancji środowiska, a także znajomości samego zagadnienia autyzmu. Szybkośd i stopieo dostosowania zależy oczywiście od stopnia autyzmu. Należy pamiętad, że mimo, iż osoby chore mogą dostosowad się do otoczenia, przestrzegad obowiązujących standardów i dobrze funkcjonowad w danym środowisku, to nie są w stanie przezwyciężyd niektórych ograniczeo, które wynikają z nieprawidłowego funkcjonowania mózgu. Rolą i zadaniem społeczeostwa jest to, by byd wyrozumiałym i wspierad takie osoby. Niestety nadal wiele zdrowych osób nie wie i nie rozumie na czym polega autyzm. W najlepszym wypadku wykazują postawę obojętną w stosunku do osób chorych. Zdarzają się również reakcje negatywne, czego chore osoby niestety nie potrafią zrozumied. Boimy się tego, czego nie znamy. To właśnie niewiedza jest głównym powodem unikania kontaktu z osobami chorymi na autyzm. Kiedy nie wiemy jak się zachowad, wolimy unikad kłopotliwych spotkao. Dlatego poza formami wsparcia dla osób chorych bardzo ważne jest wdrażanie programów edukacyjnych dla osób zdrowych. 12 Leczenie i terapia Chod w dalszym ciągu autyzm pozostaje zagadnieniem tylko częściowo wyjaśnionym, powstało wiele metod terapii, których celem jest ułatwienie funkcjonowania w codziennym życiu osobom chorym. Niżej wymieniono zaledwie kilka z nich: 11 Frith U., Autyzm Wyjaśnienie tajemnicy, s. 167-180 12 Karpioska D., Deficyt teorii umysłu w autyzmie. Symptomy i uwarunkowania, s.6-8
Metoda behawioralna- zaleca się, by stosowad ją u dzieci, które nie ukooczyły jeszcze 3 roku życia. Celem tej terapii jest kształtowanie u dziecka wszelkich zachowao adaptacyjnych, które pozwolą mu na łatwiejsze i samodzielne funkcjonowanie w codziennym życiu. Terapia powinna odbywad się zarówno w specjalnych placówkach terapeutycznych, jak i w domu w wymiarze około 40 godzin tygodniowo. Holding- to forma terapii, w której chodzi o przełamanie barier w kontakcie fizycznym między matką a dzieckiem. Celem tej metody jest zbudowanie, wzmocnienie więzi między matką a dzieckiem przez zmuszenie do kontaktu fizycznego- przytulanie, głaskanie itp. Początkowo ta forma terapii może budzid dużą niechęd u dziecka. Metoda Opcji- istotą tej metody jest wejście rodziców w świat dziecka, obserwacja tego świata, następnie naśladowanie jego ruchów, gestów i nauka prawidłowych zachowao. Metoda W. Sherborne- metoda ta cechuje się rozwijaniem świadomości własnego ciała, poprawą sprawności ruchowej, a także uczy funkcjonowania w grupie. Dwiczenia powinny trwad około 30 minut. Hipoterapia- metoda terapii, w której wykorzystywane są konie. Dogoterapia- wykorzystywanie w terapii psów sprawia, że dzieci czują się bezpiecznie, są zrelaksowane, ułatwia to kontakty ze światem zewnętrznym i z innymi ludźmi. EEG Biofeedback- to metoda polegająca na treningu mózgu. Efektem stosowania tej metody jest poprawa koncentracji, lepsze panowania nad emocjami, lepsza koordynacja wzrokowo-ruchowa. 13 13 http://www.soswprzem.pl/publikacje/autyzm.pdf
Gazetka logopedyczno-pedagogiczna Co słyszysz? utrwalanie głosek szumiących w opozycji do syczących Utrwalanie głosek szumiących w opozycjach przysparza nie lada trudności. Kiedy dzieci dobrze opanują wymowę głosek szumiących, często używają ich wszędzie, gdzie się tylko da. Skarpetki są teraz szkarpetkami, a cytryna czytryną. Dlatego należy dwiczyd utrwalanie wymowy głosek szumiących w opozycji do głosek z pozostałych szeregów: syczącego i ciszącego. Podczas proponowanego tutaj dwiczenia,utrwalamy wymowę głosek szumiących w opozycji do głosek syczących. Do wykonania zadania przydadzą się nożyczki i klej. Dzieci wycinają etykiety ze słowami. Czytają lub powtarzają za dorosłym słowa zawarte na etykietach i przyklejają je w odpowiednim miejscu na stoliku z ilustracji. Następnie podkreślają kolorową kredką odpowiednie literki w słowach. Postad dziewczynki lub chłopca mogą oczywiście pokolorowad. Miłej zabawy! Kilka słów o wadach wymowy u dzieci Wszyscy, dorośli i dzieci, codzienne porozumiewamy się za pomocą mowy. Dlatego tak ważne jest, aby od najmłodszych lat zwracad na poprawna wymowę. Opanowanie właściwej techniki mówienia, wyraziste wymawianie głosek i wyrazów daje dziecku większą szanse na sukces szkolny pozwala uniknąd wielu niepotrzebnych stresów. Wadliwa wymowa w wieku szkolnym utrudnia dziecku start w szkole, dziecko może się stad obiektem kpin, drwin ze strony rówieśników. W wyniku tego zaburzeniu może ulec zachowanie dziecka. Prawidłowa wymowa ma również wpływ na procesy percepcyjne, w szczególności na naukę czytania i pisania. Można tego uniknąd, jeśli w porę rodzice zgłoszą się do logopedy, który zdiagnozuje problem i poprzez odpowiednią terapię nauczy dziecko poprawnie mówid. Jakie umiejętności językowe dziecko nabywa w poszczególnych etapach swojego rozwoju? Rok: dziecko wymawia co najmniej cztery wyrazy. Dwa lata: w mowie dziecka powinny byd proste zdania, np. Pana nie ma. Powinno też wypowiadad wszystkie samogłoski i większośd spółgłosek, oprócz: s z c dz sz ż cz dż, które zamienia na: ś ź d dź; r gazetka logopedyczno-pedagogiczna zastępuje na l lub j.
Trzy lata: w mowie dziecka pojawiają się pełne zdania, może wymawiad s z c dz zamiast sz ż cz dż. W takiej sytuacji nie należy na siłę poprawiad dziecka ani uczyd go na siłę wymowy dorosłego, ponieważ dziecko nie ma jeszcze wystarczająco sprawnych mięśni, aby te głoski wymówid. Jeśli w tym czasie dziecko nie mówi lub mówi bardzo niewyraźnie, niezbędna jest szybka pomoc specjalisty. Cztery lata: dziecko mówi płynnie zdaniami, ale ma prawo popełniad błędy językowe i gramatyczne. Powie np. Będę ziobaczał zamiast zobaczę. W ty wypadku należy czterolatka poprawiad, ale nie wytykad błędy tylko powtarzad po nim zdanie i wymawiad je w sposób prawidłowy. Pięd lat: dziecko popełnia coraz mniej błędów w mówieniu, ale dopiero pod koniec wieku przedszkolnego maluch powinien wymawiad słowa jak dorosły. Pięciolatek może jeszcze zastępowad głoski trudniejsze do wymówienia łatwiejszymi, może np. powiedzied lak zamiast rak. Jeśli dziecko ma wadę wymowy powinno jak najszybciej trafid do logopedy. W ten sposób dziecko najszybciej i najłatwiej pozbędzie się trudności. Im bardziej ta interwencja specjalisty się opóźni, tym bardziej zła artykulacja się utrwali. Gazetka logopedyczno-pedagogiczna Należy jednak pamiętad, że nie wszystkie dzieci rozwijają się w jednakowym tempie, mogą wystąpid pewne odstępstwa. Jeśli dziecko późno zaczęło mówid, to rozwój jego mowy będzie opóźniony. Jak rozpoznad, że dziecko ma problemy z mową? Należy zwrócid szczególną uwagę, czy nie pojawiają się niepokojące objawy: Nieprawidłowości w budowie narządów mowy (wada zgryzu, trudności w żuciu, odgryzaniu, niesymetrycznośd warg); Brak gaworzenia w odpowiednim czasie (jeśli nie pojawi się około 7 m-ca życia, to należy skontaktowad się z lekarzem i zbadad słuch dziecka); Niepokojącym objawem jest także zniekształcanie brzmienia wyrazów u dzieci powyżej 5 lat); Jak nie dopuścid do rozwoju wad wymowy u dzieci? 1.Należy zadbad o prawidłowy rozwój mięśni i stawów żuchwy odpowiedzialnych za mowę (np. w 2 r.ż. dziecko powinno już przejśd na pokarmy stałe karmienie łyżeczką, picie z kubka, picie przez rurkę powoduje powstanie odruchu żucia, dziecko zaczyna gryźd. Zbyt długie ssanie może zahamowad rozwój mięśni w jamie ustnej. gazetka logopedyczno-pedagogiczna 2.Po 2 r.ż. dziecko powinno gryźd jak najwięcej twardych, ciągnących się pokarmów mięso, marchewka, dwudniowa bułka. 3.Właściwy rozwój mowy zależy także od prawidłowego słuchu dziecka, dlatego od najwcześniejszych miesięcy życia należy do dziecka jak najwięcej mówid:
opowiadad o czynnościach, które się w danej chwili wykonuje, nazywad przedmioty. 4.Należy unikad mówienia w sposób przesadnie zdrobniały nawet do niemowląt. Dziecko słucha tego, co i jak mówią dorośli, z ich języka czerpie wzorzec, podświadomie koduje, jak brzmią poszczególne wyrazy i jak się je wymawia. 5.Istotne jest też pobudzanie analizatora słuchowego poprzez opowiadanie, czytanie bajek. W ten sposób kształtuje się pamięd słuchowa i uwaga słuchowa. Umożliwiają one zapamiętywanie zdao, fragmentów tekstów, słuchanie i czytanie ze zrozumieniem, koncentrowanie się na treści. Te umiejętności są bardzo przydatne w szkole. 6.Należy unikad długiego siedzenia przed telewizorem i komputerem: w takiej sytuacji częśd mózgu odpowiedzialna za słuch i mowę się rozleniwia. Tylko rozmowa z innymi uczy dziecko słuchad i prawidłowo mówid. 7.Dziecko musi się też wybiegad i wyszaled podczas zabaw ruchowych kształtuje się koordynacja wzrokowo - słuchowo-ruchowa. 8.Małe dziecko powinno się także wykrzyczed, czasem nawet popłakad: w ten sposób dwiczy aparat mowy, napina odpowiednie mięśnie. 9.W ramach dwiczenia narządów mowy należ też zachęcad dziecko do naśladowania odgłosów zwierząt: prychad, parskad, kląskad, cmokad, robid różne miny, dmuchad i w ten sposób np. przesuwad kartkę papieru, oblizywad wargi, podniebienie, robid z ust dzióbek, rozciągad usta w szerokim uśmiechu. Najczęstsze wady wymowy u dzieci: Seplenienie objawia się ono niewłaściwym wymawianiem głosek ś ź d dź. Jeśli dziecko w porę nie rozpocznie pracy z logopedą, zacznie seplenid przy s z c dz oraz sz ż cz dż. Mowa bezdźwięczna - dziecko ubezdźwięcznia głoski dźwięczne, np. zamiast woda mówi foda, szybek zamiast grzybek. Reranie kłopot z prawidłowym wymawianiem r, które dziecko zastępuje głoska l lub j (lowel, lak, jowej). Upraszczanie grup spółgłoskowych wyrzucanie trudnych dla dziecka głosek w wyrazie, np. zamiast przedszkole pseskole. Niepłynnośd mówienia, czyli jąkanie dziecko gazetka logopedyczno-pedagogiczna zacina się w czasie mówienia, powtarza grupę głosek (pa pa pa pani mówiła). Jeśli zaważą Paostwo jakieś nieprawidłowości w mowie dzieci, zachęcam do jak najszybszego skonsultowania się z logopedą. Skierowanie do logopedy wydaje lekarz pediatra. Wspólna praca logopedy, dziecka i rodziców są szansą na sukces dziecka nie tylko w szkole, ale w całym późniejszym życiu. Niektóre wady wymowy maja odbicie w pisaniu, czytaniu, dlatego nie wolno tego aspektu zaniedbad.