Leczenie zaburzeƒ autystycznych Anita Bryƒska Od wielu lat stosowane sà ró ne metody terapii osób z autyzmem dzieci cym. Niezale nie od podejêcia, nale y wyraênie podkreêliç, e skuteczna forma pomocy zawsze opiera si na indywidualnej pracy z osobà autystycznà. Im wczeêniej terapia zostanie podj ta, tym lepsze b dà równie rokowania, co oznacza niezwykle wa nà rol wczesnej diagnozy autyzmu. Bardzo istotna w prowadzeniu skutecznej terapii jest wspó praca z rodzinà i osobami z najbli szego otoczenia dziecka. Brak jakichkolwiek form pomocy, zw aszcza w przypadku ma ych dzieci, najcz Êciej powoduje pog bianie si deficytów w zakresie zachowaƒ spo ecznych, izolacj od Êwiata zewn trznego i ca kowità niezdolnoêç do samodzielnego funkcjonowania w przysz oêci. Procedury terapeutyczne, stosowane d ugotrwale, ukierunkowane sà przede wszystkim na popraw komunikacji spo ecznej dziecka, rozwój mowy oraz nauk zachowaƒ spo ecznych. Nie ustalono do tej pory uniwersalnej metody leczenia dzieci z autyzmem, dlatego zaleca si stosowanie wielu metod i technik, które dostosowuje si indywidualnie do potrzeb. Niezwykle wa nym elementem w pracy z dzieckiem autystycznym jest stworzenie pewnej sta ej i przewidywalnej struktury otoczenia (sta e miejsce i czas terapii, ten sam terapeuta, sta y charakter zaj ç i organizacji czasu, jasny, jednoznaczny j zyk wypowiedzi). Wi kszoêç programów terapeutycznych opiera si na zasadach terapii behawioralnej, polegajàcej na stopniowej modyfikacji zachowania, 71
i tzw. ustrukturalizowanego nauczania, dostosowanego do mo liwoêci i potrzeb dziecka. W zakres oddzia ywaƒ terapeutyczno-edukacyjnych wchodzà: praca nad kontaktem dotykowym i wzrokowym (stymulacja prawid owego rozwoju percepcji), praca nad rozwojem mowy i stymulowanie ogólnego rozwoju dziecka, praca nad procesami uwagi, rozwijanie umiej tnoêci w dziedzinie socjalizacji, samodzielnoêci i samoobs ugi, motoryki ma ej, funkcji poznawczych, komunikowania si. SpoÊród ró nych procedur i metod terapeutycznych stosowanych wprzypadku dzieci z autyzmem dzieci cym nale y wymieniç: techniki niedyrektywne, terapi holding, metod opcji Barry ego i Suzi Kaufmanów, techniki behawioralne, zmodyfikowanà metod dobrego startu, metod stymulacji seryjnych powtórzeƒ, metod ruchu rozwijajàcego Weroniki Sherborne, model TEACCH jako program kompleksowej pomocy osobom autystycznym. Techniki niedyrektywne, zazwyczaj w formie zabawowej, sà stosowane na pierwszym etapie leczenia. Procedura ta zak ada stworzenie dziecku atmosfery swobody, ca kowitej akceptacji i zapewnienie mu mo liwoêci wyra ania swoich uczuç. W trakcie spotkaƒ to dziecko kieruje ich przebiegiem, terapeuta nie przyspiesza terapii, ale podà a za dzieckiem, anga uje si w jego zabawy, naêladuje je itp. Nadrz dnym zadaniem jest nawiàzanie kontaktu z dzieckiem, co jest mo liwe tylko wtedy, gdy dziecko czuje si akceptowane i bezpieczne. Innà metodà terapii jest holding (ang. przytulanie, trzymanie), czyli metoda wymuszonego kontaktu, którà mogà stosowaç rodzice dziecka. Polega ona na przytulaniu dziecka nawet wbrew jego woli, cz sto przy oporze, a jej celem jest budowanie lub przywrócenie wi zi emocjonalnej pomi dzy matkà a dzieckiem. Metoda opcji Barry ego i Suzi Kaufmanów, cz sto kojarzona z holdingiem, opiera si na ca kowitej akceptacji dziecka i na swoistym podà aniu za dzieckiem i wchodzeniu w jego Êwiat. Post powanie terapeutyczne polega przede wszystkim na naêladowaniu zachowaƒ dziecka, co pozwala na wzbudzenie zainteresowania dziecka otoczeniem, na odkrywanie jego potrzeb i zainteresowaƒ, pokazywanie Êwiata zewn trznego, równie na budowanie poczucia bezpieczeƒstwa. 72
Techniki behawioralne w przypadku dzieci z autyzmem to przede wszystkim techniki warunkowania sprawczego, polegajàce na analizie zwiàzków mi dzy zachowaniem a jego konsekwencjami i kszta towaniu zachowaƒ za pomocà wzmocnieƒ pozytywnych lub negatywnych. Sà one ukierunkowane na rozwijanie zachowaƒ zwiàzanych z umiej tnoêcià skupiania uwagi na drugiej osobie, uczenie i imitowanie ruchów i dêwi ków, redukcj niepo àdanych zachowaƒ agresywnych, autoagresywnych i zwiàzanych z autostymulacjà oraz na wykszta cenie umiej tnoêci komunikacyjnych i spo ecznych. Z kolei zmodyfikowana metoda dobrego startu s u y usprawnieniu i integracji funkcji s uchowych, wzrokowych i ruchowych. Rozwija ona percepcj i szybkoêç reakcji, wzmaga koncentracj i podzielnoêç uwagi, rozwija wyobraêni i pami ç, kszta ci zdolnoêç rozumienia i operowania symbolami, rozwija myêlenie matematyczne, percepcj pozycji i ruchów cia a bez kontroli wzroku, kszta tuje ÊwiadomoÊç po o enia i wzajemnego ruchu cz Êci cia a wzgl dem siebie, rozwija sprawnoêç manualnà i koordynacj ruchowà koƒczyn górnych i dolnych. W metodzie stymulacji seryjnych powtórzeƒ podstawowà stosowanà technikà jest aktywnoêç ruchowa. G ównym celem prowadzonych çwiczeƒ jest podniesienie liczby bodêców oddzia ujàcych na kor mózgowà i uzyskanie nowych po àczeƒ nerwowo-mi Êniowych. Ukierunkowana aktywnoêç ruchowa pozwala równie roz adowaç napi cie emocjonalne dziecka, choç z drugiej strony w czasie çwiczeƒ dziecko mo e wykorzystywaç napi cie w celu intensyfikacji tempa i rytmu aktywnoêci. G ównym za o eniem metody ruchu rozwijajàcego Weroniki Sherborne jest pos ugiwanie si ruchem jako narz dziem we wspomaganiu rozwoju psychoruchowego. åwiczenia przede wszystkim prowadzà do poznania w asnego cia a, pomagajà równie zdobyç pewnoêç siebie i poczucie bezpieczeƒstwa w kontakcie z innymi osobami, u atwiajà nawiàzywanie kontaktu i wspó pracy. Wykonywane w grupie budujà wi zi grupowe i interpersonalne. Kompleksowà pomoc osobom autystycznym zapewnia model TEACCH, czyli tzw. program Terapii i Edukacji Dzieci Autystycznych oraz Dzieci z Zaburzeniami w Komunikacji. Zosta on opracowany przez amerykaƒskiego psychologa Erica Schoplera w latach 60. XX wieku. Pierwszy etap pracy z dzieckiem polega na ocenie poziomu rozwojowego dziecka, jego profilu psychoedukacyjnego oraz jego deficytów i mocnych stron. Nast pnie na tej podstawie opracowywane sà indywidualne programy te- 73
rapeutyczne, ukierunkowane na najwa niejsze obszary deficytu, takie jak: naêladowanie, motoryka ma a i du a, percepcja, koordynacja wzrokowo- -ruchowa, czynnoêci poznawcze, komunikacja, mowa czynna, oraz na zachowania niepo àdane. Program realizowany jest przez rodziców we wspó pracy z terapeutà, który systematycznie dokonuje oceny post pów wrozwoju dziecka i odpowiednio do tego modyfikuje program. Du e znaczenie ma trening umiej tnoêci spo ecznych polegajàcy na uczeniu adekwatnych zachowaƒ w sytuacjach ycia codziennego (robienie zakupów, korzystanie z komunikacji publicznej), a tak e na uczeniu czynnoêci samoobs ugowych (samodzielne ubranie si, jedzenie, korzystanie ze sprz tów gospodarstwa domowego). PodejÊciami wykorzystywanymi dodatkowo jest muzykoterapia, która zmniejsza poziom l ku, pobudza do zabawy i kontaktów z rówieênikami, oraz hipoterapia, dzi ki której tworzy si zwiàzek emocjonalny mi dzy dzieckiem a koniem, awkonsekwencji poprawiajà si relacje ze Êwiatem zewn trznym. Post powanie z dzieckiem z rozpoznanym zespo em Aspergera powinno byç kompleksowe i dotyczyç wszystkich Êrodowisk, w których dziecko funkcjonuje. Podstawowà kwestià jest prowadzenie psychoedukacji majàcej na celu uêwiadomienie otoczeniu, a wi c rodzicom, nauczycielom i innym dzieciom, problemów i ograniczeƒ wynikajàcych z obecnoêci zaburzenia. Konieczne jest dostosowanie metod nauczania do mo liwoêci dziecka i indywidualizacja procesu dydaktycznego. Dziecko z zespo em Aspergera powinno uczyç si w klasie integracyjnej. Kolejnà, niezmiernie wa nà kwestià jest dà enie do uspo ecznienia dziecka, co mo e dokonywaç si poprzez anga owanie go w dzia alnoêç ró nego rodzaju klubów, organizacji, kó zainteresowaƒ (tak e za poêrednictwem Internetu). Pomocna mo e okazaç si równie obecnoêç osoby wspierajàcej trenera, który doradza i pomaga w trudnych sytuacjach, np. na terenie szko y. Klasycznà metodà pracy z osobami z zespo em Aspergera jest tworzenie schematów post powania, u atwiajàcych rozumienie czytanych tekstów, ale równie intencji innych osób (Kto? Co zrobi? Gdzie? Kiedy? Dlaczego?). Niejednokrotnie podejmowane sà próby prowadzenia terapii poznawczo-behawioralnej ukierunkowanej na specyficzne objawy zaburzenia. Warto jednak pami taç o tym, e techniki te mogà okazaç si równie skuteczne w przypadku powik aƒ zaburzenia, np. zespo ów depresyjnych czy l kowych. Bardzo du e znaczenie ma tak e udzia osoby cierpiàcej na zespó Aspergera w grupowym treningu umiej tnoêci spo ecznych, który umo liwia nauczenie si prawid o- 74
wych interakcji spo ecznych za pomocà zaplanowanych zaj ç dotyczàcych okreêlonych sfer funkcjonowania. W niektórych przypadkach autyzmu dzieci cego czy te zespo u Aspergera stosowane jest leczenie farmakologiczne, które jest g ównie leczeniem objawowym i ma na celu zmniejszenie nasilenia objawów najbardziej zaburzajàcych funkcjonowanie pacjenta. Objawami, na które najcz Êciej ukierunkowane jest leczenie farmakologiczne, sà: napady padaczkowe (leki najcz Êciej stosowane to karbamazepina ikwas walproinowy; warto pami taç, e benzodiazepiny i fenobarbital mogà nasilaç dra liwoêç, zachowania agresywne, upoêledzaç mo liwoêci poznawcze), objawy obsesyjno-kompulsywne i nasilone rytua y, objawy l kowe (inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny, np. fluoksetyna, fluwoksamina, sertralina), nadmierna impulsywnoêç, zachowania agresywne i samouszkadzajàce (neuroleptyki, np. haloperidol, risperidon, olanzapina; inne, np. propranolol), zaburzenia uwagi i nadmierna ruchliwoêç (leki psychostymulujàce, np. metylfenidat, mo e jednak nasilaç sztywnoêç w zachowaniu i objawy obsesyjno-kompulsywne), labilnoêç nastroju (karbamazepina, preparaty litu), obni ony nastrój (fluoksetyna, fluwoksamina, sertralina), stereotypie ruchowe (buspiron). Podejmowano tak e próby leczenia deficytów w zakresie interakcji spo ecznych i komunikacji za pomocà neuroleptyków.