WYTYCZNE ORGANIZACJI PRZYSTANKÓW AUTOBUSOWYCH W WARSZAWIE

Wykonawca: Zamawiający: Biuro projektowo-konsultingowe TransEko Sp. j. 00-656 Warszawa, ul. Śniadeckich 20/13 www.transeko.pl Zarząd Transportu Miejskiego ul. Żelazna 61, 00-848 Warszawa WYTYCZNE ORGANIZACJI PRZYSTANKÓW AUTOBUSOWYCH W WARSZAWIE ETAP IV CZĘŚĆ BADAWCZA Warszawa, maj 2015 r

Zespół autorski: dr inż. Andrzej mgr inż. Maciej dr inż. Tomasz mgr inż. Karolina mgr inż. Magdalena mgr inż. Agnieszka dr inż. Piotr mgr inż. Łukasz mgr inż. Paweł BRZEZIŃSKI DOBROSIELSKI DYBICZ JESIONKIEWICZ- NIEDZIŃSKA REZWOW- MOSAKOWSKA ROGALA SZAGAŁA SZYMAŃSKI WŁODAREK 2

SPIS TREŚCI: 1 WSTĘP... 7 2 OBOWIĄZUJĄCE PRZEPISY... 7 2.1 USTAWA Z DNIA 20 CZERWCA 1997 R. PRAWO O RUCHU DROGOWYM... 7 2.2 ZAŁĄCZNIK NR 3 DO ROZPORZĄDZENIA MINISTRA INFRASTRUKTURY Z DNIA 3 LIPCA 2003 R.... 8 2.3 USTAWA Z DNIA 21 MARCA 1985R. O DROGACH PUBLICZNYCH... 10 2.4 ROZPORZĄDZENIE W SPRAWIE WARUNKÓW TECHNICZNYCH JAKIM POWINNY ODPOWIADAĆ DROGI PUBLICZNE I ICH USYTUOWANIE... 10 2.5 USTAWA Z DNIA 6 WRZEŚNIA 2001 R. O TRANSPORCIE DROGOWYM... 11 2.6 USTAWA Z DNIA 7 LIPCA 1994 R. PRAWO BUDOWLANE... 11 2.7 STANDARDY PROJEKTOWE I WYKONAWCZE DLA SYSTEMU ROWEROWEGO W M. ST. WARSZAWIE... 12 2.8 WNIOSKI... 12 3 METODA BADAWCZA... 13 4 POLIGON BADAWCZY... 14 4.1 KOSZYKOWA 02... 15 4.2 PL. WILSONA 04... 16 4.3 NOAKOWSKIEGO 02... 17 4.4 KSIĄŻĘCA 04... 17 4.5 BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA 02... 18 4.6 KAPITULNA 01... 19 4.7 PL. TRZECH KRZYŻY 03... 19 4.8 MOKOTOWSKA 01... 20 4.9 KOSZYKOWA 01... 21 4.10 ŚNIEGOCKIEJ 01... 21 4.11 BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA 01... 22 4.12 PARK BRÓDNOWSKI 02... 23 4.13 GRYFITÓW 02... 23 4.14 PKP MIEDZESZYN 02... 24 4.15 KAKOWSKIEGO... 25 4.16 HARFOWA... 25 4.17 PARK DRESZERA... 26 4.18 PKP KASPRZAKA... 27 4.19 GRYFITÓW 01... 28 4.20 PIECHURÓW 01... 28 4.21 PRASOWA 01... 29 4.22 ŚW. WINCENTEGO 02... 30 4.23 STACJA KRWIODAWSTWA 03... 30 5 WYNIKI BADAŃ... 31 5.1 CZAS OBSŁUGI PRZYSTANKU... 31 5.1.1 Straty czasu na przystankach z zatoką i bez zatoki... 32 5.2 OMIJANIE AUTOBUSÓW NA PRZYSTANKACH... 34 5.2.1 Omijanie autobusu na przystanku z zatoką... 35 5.2.2 Omijanie autobusu na przystanku bez zatoki przekrój 1x2... 36 5.2.3 Omijanie autobusów na przystankach bez zatok przekrój wielopasowy... 37 5.2.4 Eksperymenty symulacyjne... 38 5.2.5 Wnioski... 43 5.3 ZACHOWANIA KIEROWCÓW INNYCH POJAZDÓW W OBRĘBIE PRZYSTANKÓW... 43 5.3.1 Omijanie autobusów na przystankach bez zatoki... 44 5.3.2 Blokowanie przystanku przez parkujące samochody... 45 5.3.3 Blokowanie wyjazdu autobusu z zatoki przystankowej... 49 5.3.4 Utrudnione włączanie się do ruchu... 49 5.4 PODJAZD AUTOBUSÓW DO KRAWĘDZI PLATFORMY PRZYSTANKOWEJ... 52 5.4.1 Nierównoległe zatrzymanie autobusu w zatoce przystankowej... 52 5.4.2 Oddalenie autobusu od krawędzi przystanku... 53 5.4.3 Wjazd autobusów w skrajnię platformy przystankowej... 57 3

5.5 WPŁYW ZAWĘŻONEGO PRZEKROJU NA RUCH PIESZY I ROWEROWY... 58 5.5.1 Przystanek Koszykowa 02... 59 5.5.2 Przystanek Harfowa... 60 5.5.3 Pl. Wilsona 04... 61 5.5.4 Kakowskiego 02... 62 5.5.5 Gryfitów... 63 5.5.6 Wnioski z obserwacji... 63 5.6 WPŁYW WYZNACZANIA ZATOK NA DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENI DLA INNYCH UŻYTKOWNIKÓW ULICY... 63 5.7 RUCH ROWEROWY W OBRĘBIE PRZYSTANKÓW... 68 5.7.1 Konflikty rowerzystów z autobusami... 68 5.7.2 Konflikty rowerzystów z pieszymi... 73 6 WNIOSKI... 76 7 DOBRE PRAKTYKI Z INNYCH MIAST... 79 SPIS RYSUNKÓW: Rys. 2.1 Znak D-15- przystanek autobusowy.... 8 Rys. 2.2 Oznakowanie przystanku autobusowego z zatoką i bez.... 9 Rys. 2.3 Oznakowanie przystanku autobusowego bez zatoki z odgięciem torów jazdy.... 9 Rys. 2.4 Oznakowanie przystanku autobusowego w zatoce.... 9 Rys. 2.5 Zalecane prowadzenie pasa dla rowerów na jezdni z zatoką autobusową.... 12 Rys. 2.6 Zalecane prowadzenie pasa dla rowerów na jezdni bez zatoki autobusowej.... 12 Rys. 4.1 Lokalizacja poligonów badawczych.... 15 Rys. 4.2 Koszykowa 02- lokalizacja przystanku.... 15 Rys. 4.3 Koszykowa 02 szczegółowa lokalizacja przystanku.... 15 Rys. 4.4 pl. Wilsona 04- lokalizacja przystanku.... 16 Rys. 4.5 pl. Wilsona 04 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 16 Rys. 4.6 Noakowskiego 02- lokalizacja przystanku... 17 Rys. 4.7 Noakowskiego 02 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 17 Rys. 4.8 Książęca 04 - lokalizacja przystanku.... 17 Rys. 4.9 Książęca 04 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 17 Rys. 4.10 Biblioteka Uniwersytecka 02 - lokalizacja przystanku.... 18 Rys. 4.11 Biblioteka Uniwersytecka 02- szczegółowa lokalizacja przystanku.... 18 Rys. 4.12 Kapitulna 01 - lokalizacja przystanku.... 19 Rys. 4.13 Kapitulna 01- szczegółowa lokalizacja przystanku.... 19 Rys. 4.14 pl. Trzech Krzyży 03- lokalizacja przystanku.... 19 Rys. 4.15 pl. Trzech Krzyży 03 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 19 Rys. 4.16 Mokotowska 01- lokalizacja przystanku.... 20 Rys. 4.17 Mokotowska 01 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 20 Rys. 4.18 Koszykowa 01 - lokalizacja przystanku.... 21 Rys. 4.19 Koszykowa 01 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 21 Rys. 4.20 Przystanek Koszykowa 01.... 21 Rys. 4.21 Śniegockiej 01 - lokalizacja przystanku.... 21 Rys. 4.22 Śniegockiej 01 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 21 Rys. 4.23 Biblioteka Uniwersytecka 01 - lokalizacja przystanku.... 22 Rys. 4.24 Biblioteka Uniwersytecka 01 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 22 Rys. 4.25 Park Bródnowski 02 - lokalizacja przystanku.... 23 Rys. 4.26 Park Bródnowski 02 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 23 Rys. 4.27 Gryfitów 02 - lokalizacja przystanku.... 23 Rys. 4.28 Gryfitów 02 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 23 Rys. 4.29 PKP Miedzeszyn 02 - lokalizacja przystanku.... 24 Rys. 4.30 PKP Miedzeszyn 02 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 24 Rys. 4.31 Kakowskiego 02 - lokalizacja przystanku.... 25 Rys. 4.32 Kakowskiego 02 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 25 Rys. 4.33 Harfowa - lokalizacja przystanku.... 25 Rys. 4.34 Harfowa - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 25 Rys. 4.35 Park Dreszera - lokalizacja przystanku.... 26 Rys. 4.36 Park Dreszera - szczegółowa lokalizacja przystanku... 26 Rys. 4.37 PKP Kasprzaka - lokalizacja przystanku.... 27 4

Rys. 4.38 PKP Kasprzaka - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 27 Rys. 4.39 Gryfitów 01 - lokalizacja przystanku.... 28 Rys. 4.40 Gryfitów 01 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 28 Rys. 4.41 Piechurów 01 - lokalizacja przystanku.... 28 Rys. 4.42 Piechurów 01 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 28 Rys. 4.43 Prasowa 01 - lokalizacja przystanku.... 29 Rys. 4.44 Prasowa 01 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 29 Rys. 4.45 Św. Wincentego 02 - lokalizacja przystanku.... 30 Rys. 4.46 Św. Wincentego 02- szczegółowa lokalizacja przystanku.... 30 Rys. 4.47 Stacja Krwiodawstwa 03- lokalizacja przystanku.... 30 Rys. 4.48 Stacja Krwiodawstwa 03 - szczegółowa lokalizacja przystanku.... 30 Rys. 5.1 Przystanki bez zatoki - średnie czasy trwania poszczególnych faz obsługi przystanku [s]... 32 Rys. 5.2 Przystanki z zatoką - średnie czasy trwania poszczególnych faz obsługi przystanku [s].... 33 Rys. 5.3 Różnice w czasie trwania faz obsługi przystanku.... 34 Rys. 5.4 Przystanek BUW 02 - poprawność zatrzymania autobusów.... 56 Rys. 5.5 Przystanek BUW 02 - odległość zatrzymania autobusów od krawędzi przystanku.... 56 Rys. 5.6 Koszykowa 02 - stan istniejący.... 65 Rys. 5.7 Koszykowa 02, możliwy wariant przekształcenia.... 65 Rys. 5.8 Koszykowa 02, możliwy wariant przekształcenia.... 65 Rys. 5.9 pl. Wilsona 04, stan istniejący.... 66 Rys. 5.10 pl. Wilsona 04, możliwy wariant przekształcenia.... 66 Rys. 5.11 Harfowa, stan istniejący.... 66 Rys. 5.12 Harfowa, możliwy wariant przekształcenia.... 67 Rys. 5.13 BUW 02, stan istniejący.... 67 Rys. 5.14 BUW 02, możliwy wariant przekształcenia.... 67 Rys. 5.15 Park Dreszera, stan istniejący.... 68 Rys. 5.16 Park Dreszera, możliwy wariant przekształcenia.... 68 Rys. 7.1 Przykład likwidacji zatoki przystankowej źródło: Accessible bus stop design guidance... 79 Rys. 7.2 Przykłady rozwiązań przystanków przylądkowych z krótkim i długim przylądkiem dostoswanym do rozmieszczenia drzwi w autobusie. Źródło: Accessible bus stop design guidance.... 81 Rys. 7.3 Schemat przystanku typu Randhaltestelle- przystanki przykrawężnikowe bez zatoki. Długość przystanku 30m (40m w przypadku sąsiedztwa parkowania). Źródło: Projektierungs Handbuch: Öffentlicher Raum Wien 2011r... 86 Rys. 7.4 Schemat przystanku typu Haltestelle ohne Vorbeifahren- praktycznie odmiana przystanku przykrawężnikowego bez zatoki ale bez możliwości omijania stojącego autobusu. Długość wyspy oddzielającej kierunki ruchu, uniemożliwiającej parkowanie 30m (40m w przypadku sąsiedztwa parkowania). Źródło: Projektierungs Handbuch: Öffentlicher Raum Wien 2011r.... 86 Rys. 7.5 Schemat przystanku typu Inselhaltestelle- przystanek wyspowy- najczęściej tramwajowo-autobusowy. Minimalna długość platformy 20m, jeśli platforma ma być wykorzystywana również przez tramwaj wówczas 37,5m. Wysokość krawężnika 15cm (mansardowy). Źródło: Projektierungs Handbuch: Öffentlicher Raum Wien 2011r.... 86 Rys. 7.6 Schemat przystanku typu Haltestellebucht- przystanek z zatoką autobusową. Długość krawędzi zatrzymania 23m (długość klina wjazdowego 19m (autobus przegubowy) lub 7m (zwykły autobus), wyjazdowego 7m), szerokość zatoki 3,0m. Wysokość krawężnika 15cm (mansardowy). Źródło: Projektierungs Handbuch: Öffentlicher Raum Wien 2011r... 87 Rys. 7.7 Schemat przystanku typu Haltestellenkap- przystanek przylądowy. Minimalna długość 15m plus 2x1m na wyokrąglenie krawędzi przylądka. Szerokość przylądka 2-2,5m. Wysokość krawężnika 15cm (mansardowy). Źródło: Projektierungs Handbuch: Öffentlicher Raum Wien 2011r.... 87 Rys. 7.8 Szczegóły kształtowania przystanków autobusowych. Źródło: Projektierungs Handbuch: Öffentlicher Raum Wien 2011r.... 89 Rys. 7.9 Zasady organizowania przystanków wzdłuż pasów ruchu dla rowerów. Źródło: http://www.cyclemanual.ie.... 90 Rys. 7.10 Zasady organizowania drogi rowerowej przez przystanek z przylądkiem. Źródło: http://www.cyclemanual.ie.... 90 SPIS FOTOGRAFII: Fot. 4.1 Przystanek Koszykowa 02.... 16 Fot. 4.2 Pl. Wilsona 04 - wjazd do zatoki.... 16 Fot. 4.3 Przystanek Noakowskiego 02... 17 Fot. 4.4 Przystanek Książęca 04.... 18 Fot. 4.5 Przystanek Biblioteka Uniwersytecka 02.... 18 Fot. 4.6 Przystanek Kapitulna 01.... 19 Fot. 4.7 Przystanek Mokotowska 01.... 20 Fot. 4.8 Przystanek Śniegockiej 02.... 22 Fot. 4.9 Przystanek Biblioteka Uniwersytecka 01.... 22 5

Fot. 4.10 Przystanek Park Bródnowski 02.... 23 Fot. 4.11 Przystanek Gryfitów 02.... 24 Fot. 4.12 Przystanek PKP Miedzeszyn 02.... 24 Fot. 4.13 Przystanek Kakowskiego 02.... 25 Fot. 4.14 Przystanek Harfowa.... 26 Fot. 4.15 Przystanek Park Dreszera.... 26 Fot. 4.16 Przystanek PKP Kasprzaka 01.... 27 Fot. 4.17 Przystanek Gryfitów 01.... 28 Fot. 4.18 Przystanek Piechurów 01.... 29 Fot. 4.19 Przystanek Prasowa 01.... 29 Fot. 4.20 Przystanek św. Wincentego.... 30 Fot. 4.21 Przystanek Stacja Krwiodawstwa 03.... 31 6

1 Wstęp Raport przedstawia wyniki opracowania pt. Wytyczne organizacji przystanków autobusowych w Warszawie. Opracowanie zostało wykonane przez biuro projektowo-konsultingowe TransEko sp.j., 00-656 Warszawa, ul. Śniadeckich 20/13, na zamówienie Zarządu Transportu Miejskiego w Warszawie, ul. Żelazna 61, 00-848 Warszawa. Raport składa się z dwóch części: Części Badawczej, zawierającej: o przedstawienie obowiązujących przepisów, o wyznaczenie poligonu badawczego, o wyniki badań przystanków, o przykłady rozwiązań europejskich. Wytycznych zawierających zasady stosowania przystanków. 2 Obowiązujące przepisy 2.1 Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Na podstawie: Dz. U. z 2012 r. poz. 1137, 1448, z 2013 r. poz. 700, 991, 1446, 1611, z 2014 r. poz. 312, 486, 529, 768, 822, 970, z 2015 r. poz. 211.) W artykule 2 ustawa definiuje znaczenie użytych określeń między innymi w zakresie transportu zbiorowego (autobus i przystanek). W rozumienie ustawy: autobus to pojazd samochodowy przeznaczony konstrukcyjnie do przewozu więcej niż 9 osób łącznie z kierowcą oraz ich bagażem, przystanek to miejsce zatrzymywania się pojazdów transportu publicznego, oznaczone odpowiednimi znakami drogowymi. Ustawa wyjaśnia również inne określenia w niej użyte (istotne z punktu widzenia niniejszego opracowania) wymijanie przejeżdżanie (przechodzenie) obok pojazdu lub uczestnika ruchu poruszającego się w przeciwnym kierunku, omijanie przejeżdżanie (przechodzenie) obok nieporuszającego się pojazdu, uczestnika ruchu lub przeszkody, wyprzedzanie przejeżdżanie (przechodzenie) obok pojazdu lub uczestnika ruchu poruszającego się w tym samym kierunku. W artykule 18 ust. 1 i 2 ustawa określa zachowanie kierujących pojazdami w rejonie przystanku: 1. Kierujący pojazdem, zbliżając się do oznaczonego przystanku autobusowego (trolejbusowego) na obszarze zabudowanym, jest zobowiązany zmniejszyć prędkość, a w razie potrzeby zatrzymać się, aby umożliwić kierującemu autobusem (trolejbusem) włączenie się do ruchu, jeżeli kierujący takim pojazdem sygnalizuje kierunkowskazem zamiar zmiany pasa ruchu lub wjechania z zatoki na jezdnię. 2. Kierujący autobusem (trolejbusem), o którym mowa w ust. 1, może wjechać na sąsiedni pas ruchu lub na jezdnię dopiero po upewnieniu się, że nie spowoduje to zagrożenia bezpieczeństwa ruchu drogowego. 7

Ustawa odnosi się również do parkowania w rejonie przystanku (art. 49 ust. 9), tj. zabrania zatrzymania pojazdu w odległości mniejszej niż 15 m od słupka lub tablicy oznaczającej przystanek, a na przystanku z zatoką na całej jej długości. 2.2 Załącznik nr 3 do Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. W załączniku nr 3 do Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r., w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach (Dz. U. z dnia 23 grudnia 2003 r. Nr 220, poz. 2181 z późn. zm.) do oznaczenia przystanku stosuje się znak D-15 przystanek autobusowy (Rys. 2.1). Znak D-15 oznacza ponadto miejsce zatrzymywania się innych niż autobusy pojazdów samochodowych, wykonujących odpłatny przewóz osób na regularnych liniach i pojazdów przeznaczonych do przewozu dzieci do szkół i przedszkoli. Zasadniczo znak D-15 powinien mieć wymiary znaków średniej wielkości, przy czym dopuszcza się stosowanie znaków dla grupy wielkości mini z wyłączeniem dróg krajowych. Nie dopuszcza się natomiast stosowania dodatkowych napisów lub symboli (tj. np. rozkładów jazdy, nr linii itd.). Informacje dodatkowe tj. nazwę przewoźnika, rodzaj przystanku (np. na żądanie), nazwę przystanku, numery lub oznaczenie linii, rozkład jazdy można umieszczać: na niezależnych konstrukcjach, słupkach itp., na elementach konstrukcji wiaty przystankowej oraz na konstrukcji wsporczej znaku D-15. Rys. 2.1 Znak D-15- przystanek autobusowy. Znak D-15 umieszcza się przy krawędzi jezdni lub zatoki (w odległości od 0,5 do 2,0 m od krawędzi jezdni/zatoki). Miejsce zatrzymania autobusu na przystankach bez zatoki można dodatkowo zaznaczyć wykorzystując oznakowanie poziome znak P-17 linia przystankowa 1. Lokalizacja oznakowania pionowego i poziomego przystanku powinna być ze sobą skorelowana. W sytuacji gdy występuje znak poziomy P-17 znak pionowy D-15 powinien być w odległości 15 m za czołem znaku poziomego. W sytuacji gdy zostanie zastosowana minimalna długość znaku poziomego P-17 (30 m) przystanek powinien być oznakowany pojedynczym znakiem D-15, jednak w sytuacji gdy znak poziomy P-17 "linia przystankowa", jest dłuższy niż 30 m (nie dłuższy jednak niż 60 m), zaleca się umieszczanie dwóch znaków w odległości 15 m od początku i końca linii (wynika to z prawa o ruchu drogowym mówiącym, że w odległości 15 m od znaku D-15 zabrania się zatrzymania pojazdów). Przystanki w zatokach autobusowych powinny być oddzielone od jezdni linią krawędziową- przerywana szeroka (P-7a) i wąska (P-7c), Przy czym linię krawędziową- przerywaną szeroką stosuje się na: drogach klasy A i S, na drogach posiadających twarde pobocze i opaskę, na drogach z numerem szlaku międzynarodowego oraz na drogach dwujezdniowych. W pozostałych przypadkach dopuszcza się stosowanie linii krawędziowych- przerywanych wąskich. 1 Znak P-17 linia przystankowa należy do grupy znaków uzupełniających. 8

Załącznik do rozporządzenia zawiera szczegółowe przykłady oznakowania niektórych elementów dróg, m.in. przystanków autobusowych. Przykłady te, wraz z zasadą wydłużania linii przystankowej P-17 przedstawiono poniżej. Rys. 2.2 Oznakowanie przystanku autobusowego z zatoką i bez. Rys. 2.3 Oznakowanie przystanku autobusowego bez zatoki z odgięciem torów jazdy. Rys. 2.4 Oznakowanie przystanku autobusowego w zatoce. 9

2.3 Ustawa z dnia 21 marca 1985r. o drogach publicznych Na podstawie: tj. Dz. U. z 2013 r. poz. 260, 843, 1446, 1543, z 2014 r. poz. 659, 1310. Ustawa o drogach publicznych określa zobowiązania zarządcy drogi w zakresie realizacji uchwały rady gminy dotyczącej wstępnej lokalizacji nowych przystanków, przy czym o ostatecznej lokalizacji przystanku decyduje sam zarządca drogi uwzględniając charakter drogi oraz warunki bezpieczeństwa ruchu drogowego. Jednocześnie zarządca drogi jest zobowiązany udostępnić nieodpłatnie gminie na jej wniosek część pasa drogowego w celu budowy, przebudowy i remontu wiat przystankowych lub innych urządzeń służących do obsługi podróżnych (art. 20f). 2.4 Rozporządzenie w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie 119 rozporządzenia (z dnia 2 marca 1999r.) w szczegółowy sposób opisuje wymagania techniczne w zakresie rozwiązania przystanku autobusowego. Według rozporządzenia: Na drodze klasy S można, z uwzględnieniem wymagań bezpieczeństwa ruchu, usytuować zatokę autobusową: a) przy pasie awaryjnym - na odcinku między skrzyżowaniami lub węzłami za bocznym pasem dzielącym i połączoną z jezdnią drogi pasem wyłączania i włączania, b) w obrębie węzła -przy jezdni zbierająco- rozprowadzającej lub jezdni wydzielonej dla autobusów i połączoną z jezdnią drogi pasem wyłączania i włączania. Na drodze klasy GP zaliczonej do sieci dróg międzynarodowych, o prędkości miarodajnej nie mniejszej niż 100 km/h, zatoka autobusowa powinna być oddzielona od jezdni bocznym pasem dzielącym. Na dwupasowej drodze dwukierunkowej klasy G, Z lub L, gdy przewiduje się zbiorową komunikację autobusową i natężenie miarodajne ruchu wynosi co najmniej 400 P/h, powinny być wykonane zatoki autobusowe. Przy przebudowie albo remoncie drogi dopuszcza się odstępstwo od wykonania zatoki, jeżeli jest zapewniona wymagana odległość widoczności na zatrzymanie. Rozporządzenie określa, że z punktu widzenia bezpieczeństwa ruchu zatokę należy usytuować: na prostym w planie odcinku drogi lub na łuku z zastrzeżeniem, że można wykonać zatokę autobusową po wewnętrznej stronie łuku w planie, jeżeli: a) na terenie zabudowy -jest zapewniona odległość widoczności na zatrzymanie, b) poza terenem zabudowy -prędkość miarodajna nie jest większa niż 70 km/h, a widoczność przed i za zatoką jest zapewniona na odległość co najmniej 1,5 razy większą niż wymagana odległość widoczności na zatrzymanie, oraz można wykonać zatokę autobusową po zewnętrznej stronie łuku w planie lub za wierzchołkiem wypukłego łuku w przekroju podłużnym, jeżeli widoczność przed zatoką jest zapewniona na odległość co najmniej równą wymaganej odległości widoczności na zatrzymanie. Zatoka autobusowa na łuku w planie powinna być oddzielona od jezdni bocznym pasem dzielącym; za skrzyżowaniem, przy czym przy przebudowie albo remoncie drogi na terenie zabudowy dopuszczone jest inne usytuowanie zatoki; na drodze jednojezdniowej z przesunięciem w kierunku ruchu względem zatoki dla kierunku przeciwnego; na odcinku drogi o pochyleniu podłużnym nie większym niż: a) 2,5% -na drogach klasy S i GP, b) 4,0% -na drogach klasy G i drogach niższych klas. Według Rozporządzenia zatoka autobusowa powinna być wykonana, z uwzględnieniem parametrów nie mniejszych niż: 10

długość krawędzi zatrzymania 20,0 m, szerokość zatoki przy jezdni 3,0 m, szerokość zatoki 3,5 m, jeżeli jest ona oddzielona od jezdni bocznym pasem dzielącym, wyokrąglenie załomów krawędzi jezdni łukami o promieniu 30,0 m, szerokość peronu 1,5m, pochylenie poprzeczne jezdni w zatoce 2,0%, skierowane do krawędzi jezdni drogi lub zgodnie z jej pochyleniem, w zależności od warunków odwodnienia. Skos wyjazdowy z drogi nie powinien być większy niż 1:8, a skos wjazdowy na drogę nie większy niż 1:4. Na ulicach klasy G, Z, L i D rozporządzenie dopuszcza inne parametry zatoki autobusowej dostosowane do wymiarów pojazdów, dla których jest ona przeznaczona. W Rozporządzeniu zawarto również wymagania dotyczące lokalizacji wiat przystankowych, które powinny być ustawiane oddzielne dla każdego kierunku ruchu i odsunięte od wewnętrznej krawędzi zatoki co najmniej o 1,5 m, a jeżeli zatoka nie jest wykonywana nie mniej niż 2,5 m od krawędzi jezdni drogi. Jednocześnie w rozporządzeniu stwierdza się, że lokalizacja wiaty przystankowej nie może ograniczać widoczności na drodze i w obrębie skrzyżowania. W 109 ust. 1 zawarto wymaganie oświetlenia ze względów bezpieczeństwa ruchu skrzyżowań na terenie zabudowanym gdzie występują przystanki komunikacji zbiorowej oraz obszarów drogi dojścia do przystanków komunikacji zbiorowej na terenie zabudowanym. Przy czym słupy oświetleniowe powinny być tak usytuowane, aby nie powodowały zagrożenia bezpieczeństwa ruchu i nie ograniczały widoczności. Słupy oświetleniowe oraz oprawy oświetleniowe powinny być umieszczone poza skrajnią drogi. Z punktu widzenie konstrukcji nawierzchni przystanek autobusowy (zarówno ten w zatoce jaki i na pasach ruchu) stanowi nawierzchnię jezdni. 2.5 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym Opracowano na podstawie: t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 1414, z 2014 r. poz. 486, 805, 915, 1310, z 2015 r. poz. 211. Ustawa odnosi się do zasad podejmowania i wykonywania: krajowego transportu drogowego, międzynarodowego transportu drogowego, niezarobkowego krajowego przewozu drogowego oraz niezarobkowego międzynarodowego przewozu drogowego. Ustawa nie dotyczy przewozu drogowego realizowanego pojazdami samochodowymi lub zespołami pojazdów: przeznaczonymi konstrukcyjnie do przewozu nie więcej niż 9 osób łącznie z kierowcą w niezarobkowym przewozie drogowym osób; o dopuszczalnej masie całkowitej nieprzekraczającej 3,5 tony w transporcie drogowym rzeczy oraz niezarobkowym przewozie drogowym rzeczy; zespołów ratownictwa medycznego oraz w ramach usług transportu sanitarnego. Z punktu widzenia transportu zbiorowego ustawa zasadniczo obejmuje wymagania w zakresie planowania i obsługi transportu zbiorowego a nie rozwiązań przystanku transportu zbiorowego. Podaje jednak definicję przystanku: miejsce przeznaczone do wsiadania lub wysiadania pasażerów na danej linii komunikacyjnej, oznaczone w sposób określony w przepisach ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym, z informacją o rozkładzie jazdy, z uwzględnieniem godzin odjazdów środków transportowych przewoźnika drogowego uprawnionego do korzystania z tego miejsca. 2.6 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo Budowlane Opracowano na podstawie: t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 1409, z 2014 r. poz. 40, 768, 822, 1133, 1200, z 2015 r. poz. 151, 200. 11

Według Ustawy (art. 29 pkt 5) wiaty przystankowe nie wymagają pozwolenia na budowę, wystarczy zgłoszenie właściwemu organowi. 2.7 Standardy projektowe i wykonawcze dla systemu rowerowego w m. st. Warszawie Załącznik do Zarządzenia nr 3618/209 Prezydenta m. st. Warszawy z dnia 04.09.2009 W rozdziale ruch rowerowy i transport zbiorowy w punkcie 6.3 (ruch rowerowy w rejonie przystanku) zawarto wymagania odnośnie rozwiązań ruchu rowerowego w rejonie przystanku. Według standardów wydzielona droga dla rowerów przebiegająca w rejonie przystanku powinna być prowadzona za wiatą przystankową i/lub strefą na przystanku przeznaczoną dla pasażerów oczekujących na autobus (minimalna odległość wiaty przystankowej od drogi rowerowej to 0,5 m). Standardy określają również wymagania dotyczące separacji ruchu rowerowego (prowadzonego poza jezdnią) i pieszego w rejonie przystanku. Określają, że rozwiązanie powinno zabezpieczać ścieżkę rowerową przed ruchem pieszych. Jest to szczególnie ważne w przypadku spodziewanych wysokich prędkości rowerzystów (np. gdy ścieżka rowerowa jest zaprojektowana z zastosowaniem wysokich parametrów technicznych). W takim przypadku wymaga się zastosowanie ogrodzeń, lub co najmniej zróżnicowania wysokości pomiędzy drogą rowerową i ciągiem pieszym jeśli wynika to z uwarunkowań lokalnych (nie jest możliwe zastosowanie ogrodzenia). Standardy określają również wymagania dot. prowadzenia ruchu rowerowego w rejonie przystanku na jezdni. Na przystanku z zatoką autobusową pas dla rowerów powinien być prowadzony wzdłuż linii krawędziowej zatoki (Rys. 2.5) natomiast w sytuacji gdy nie ma zatoki autobusowej pas dla rowerów powinien być przerwany na długości krawędzi zatrzymania autobusu- linia przystankowa (Rys. 2.6 ). P-2b P-1e P-2b P- 23 P-7a P -23 pas dla rowerów D-15 (przystanek autobusowy) Rys. 2.5 Zalecane prowadzenie pasa dla rowerów na jezdni z zatoką autobusową. P-2b P- 23 P-17 P -23 pas dla rowerów min. 1,5 m D-15 (przystanek autobusowy) Rys. 2.6 Zalecane prowadzenie pasa dla rowerów na jezdni bez zatoki autobusowej. 2.8 Wnioski W analizie uwarunkowań prawnych związanych z rozwiązaniem przystanków autobusowych uwzględniono: Ustawę z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (z późniejszymi zmianami), Załącznik nr 3 do Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r., Ustawę z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (z późniejszymi zmianami), 12

Rozporządzenie z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie, Ustawę z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym, Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo Budowlane, Standardy projektowe i wykonawcze dla systemu rowerowego w m. st. Warszawie. Przepisy odnoszą się zarówno do zachowań w ruchu drogowym w rejonie przystanku, jak i szczegółowych wymagań dot. lokalizacji, kształtowania i oznakowania przystanków autobusowych. Niestety, w niewielkim stopniu są dostosowane do warunków miejskich, a w szczególności obszarów śródmiejskich, gdzie obowiązują niskie prędkości dopuszczalne, są duże ograniczenia terenowe połączone z dużym zatłoczeniem zarówno ruchu samochodowego, jak i pieszego, rowerowego oraz transportu zbiorowego, a ulice oprócz funkcji komunikacyjnych pełnią bardzo ważne funkcje społeczne i kulturowe. Przepisy te w bardzo wyraźny sposób są niedostosowane do współczesnych polityk transportowych miast, w których dąży się do ograniczania dostępności ścisłego centrum miasta dla samochodów oraz nadawania priorytetów pojazdom transportu zbiorowego. W tym kontekście razi forsowany w przepisach wymóg stosowania zatok autobusowych, sprowadzający możliwość zastosowania wyjątku (przystanek bez zatoki) do ulic z małymi natężeniami ruchu (<400 poj./h) lub przy przebudowach i remontach. W uzasadnieniu powołuje się na konieczność zapewnienia odpowiedniej przepustowości ulicy i zapewnienia bezpieczeństwa ruchu. To podejście wynika z błędnego przekonania, że w organizacji ruchu ulicznego naczelnym zadaniem jest ochrona przepustowości ulicy oraz że problemy charakterystyczne dla ruchu zamiejskiego można przenosić wprost do zagadnień miejskich (np. aspekt bezpieczeństwa podnoszony jest jedynie w kontekście widoczności na zatrzymanie, co może mieć znaczenie na drogach zamiejskich, przy wyższych prędkościach lub gdy przystanek występuje na łuku (poziomym lub pionowym, ale nie w miastach, gdzie prędkości dopuszczalne są znaczenie mniejsze, w przedziale 30-50 km/h, a przystanki związane są zwykle z rejonami skrzyżowań). Obowiązujące przepisy bardzo mocno krępują także możliwość prawidłowego urządzania przekroju ulicy w dostosowaniu do pożądanego uprzywilejowania transportu zbiorowego, ruchu pieszego i rowerowego. Przykładem jest niepotrzebny wymóg odsunięcia wiaty przystankowej na przystanku bez zatoki o 2,5m od krawędzi jezdni, co znacząco utrudnia właściwe zaplanowane przestrzeni wykorzystywanej przez pieszych, pasażerów na platformie przystankowej i rowerzystów. W sposób niezrozumiały narzucają konieczność sytuowania przystanków za skrzyżowaniami bez rozróżnienia funkcji ulic, rodzaju skrzyżowania, układu linii autobusowych, rozmieszczenia zagospodarowania itd. Przepisy w kilku przypadkach umożliwiają stosowanie odstępstwa, gdy ulica jest remontowana lub przebudowywana. Oznacza to, że podjęcie w wielu przypadkach słusznego działania skierowanego na poprawienie warunków korzystania z ulicy w rejonie przystanku wymusza stosowanie często sztucznego podjęcia przebudowy lub remontu. Nie likwiduje to jednak problemów z prawidłowym zaprojektowaniem rozwiązania w przypadku nowoprojektowanych odcinków ulic. 3 Metoda badawcza Do przeprowadzenia badań zastosowano dwie metody: 1) Rejestracji funkcjonowania przystanku za pomocą kamer usytuowanych nad przystankiem i analizy obrazu (faz ruchu autobusu, konflikty pomiędzy pojazdami i pojazdami i pieszymi). Badanie przeprowadzono na 18 przystankach podczas 3 godzin: 16:00 18:00 (szczyt popołudniowy) oraz 09:00 10:00 (międzyszczyt). W przypadku przystanku Kapitulna, w celu identyfikacji konfliktów 13

autobusów z rowerzystami, badanie rozciągnięto do 5 godzin zapisu kamerą (godz. 07:00 10:00 oraz 16:00 18:00) 2) Obserwacji wykonywanych na miejscu (konflikty pomiędzy ruchem pieszym i rowerowym, badania parametrów geometrycznych przystanku). Ze względu na ograniczony budżet projektu do badań wybrano głównie godziny szczytu popołudniowego. Jest to uzasadnione dużą intensywnością ruchu autobusów, dużym i zróżnicowanym pod względem motywacji podroży ruchem pieszym i rowerowym oraz trudniejszymi niż w szczycie porannym (zwłaszcza w centrum) warunkami ruchu samochodowego. 4 Poligon badawczy Badania wykonano na 23 przystankach autobusowych w Warszawie, zlokalizowanych w obszarach różnych pod względem intensywności zabudowy (centrum, poza centrum) oraz funkcji i parametrów technicznych ulic. l.p. ULICA PRZYSTANEK RODZAJ METODA ZBIERANIA DANYCH PRZEKRÓJ LOKALIZACJA 1 Koszykowa Koszykowa 02 zatoka obserwacja / nagranie kamerą 1x2 centrum 2 pl. Wilsona pl. Wilsona 04 zatoka obserwacja pieszych 2x2 centrum 3 Koszykowa Noakowskiego 02 zatoka nagranie kamerą 1x2 centrum 4 Książęca Książęca 04 zatoka nagranie kamerą 1x4 centrum 5 Dobra Biblioteka Uniwersytecka 02 zatoka nagranie kamerą 1x2 centrum 6 Miodowa Kapitulna bez zatoki nagranie kamerą 1x2 centrum 7 Al. Ujazdowskie pl. Trzech Krzyży bez zatoki nagranie kamerą 1x4 centrum 8 Piękna Mokotowska 01 bez zatoki nagranie kamerą 1x2 centrum 9 Koszykowa Koszykowa 01 bez zatoki nagranie kamerą 1x4 centrum 10 Rozbrat Śniegockiej 01 bez zatoki nagranie kamerą 1x2 centrum 11 Dobra Biblioteka Uniwersytecka 01 bez zatoki nagranie kamerą 1x2 centrum 12 Kondratowicza Park Bródnowski 01 zatoka nagranie kamerą 2x2 poza centrum 13 Białołęcka Gryfitów 02 zatoka nagranie kamerą/ obserwacja 1x2 poza centrum 14 Patriotów PKP Miedzeszyn 02 zatoka nagranie kamerą 1x2 poza centrum 15 Nowaka- Jeziorańskiego Kakowskiego zatoka obserwacja pieszych 1x2 poza centrum 16 Włodarzewska Harfowa zatoka obserwacja pieszych 1x2 poza centrum 17 Puławska Park Dreszera 02 zatoka obserwacja pieszych 2x2 poza centrum 18 Kasprzaka PKP Kasprzaka zatoka obserwacja pieszych 2x3 poza centrum 19 Białołęcka Gryfitów 01 bez zatoki nagranie kamerą 1x2 poza centrum 20 Patriotów Piechurów 01 bez zatoki nagranie kamerą 1x2 poza centrum 21 Patriotów Prasowa 01 bez zatoki nagranie kamerą 1x2 poza centrum 22 św. Wincentego św. Wincentego bez zatoki nagranie kamerą 1x4 poza centrum 23 Zwycięzców Stacja Krwiodawstwa 03 bez zatoki nagranie kamerą 1x2 poza centrum 14

Rys. 4.1 Lokalizacja poligonów badawczych. 4.1 KOSZYKOWA 02 Rys. 4.2 Koszykowa 02- lokalizacja przystanku. Rys. 4.3 Koszykowa 02 szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek Koszykowa 02 zlokalizowany jest na ul. Koszykowej, w centrum miasta w Śródmieściu, ok. 30 m przed skrzyżowaniem Koszykowa/ Noakowskiego. Z przystanku korzystają autobusy linii 159 z częstotliwością (w szczycie popołudniowym i w międzyszczycie) 6 autobusów/godzinę. 15

Fot. 4.1 Przystanek Koszykowa 02. Przystanek znajduje się na ulicy o przekroju 1x2 (szerokość jezdni wynosi ok. 11 m) i posiada zatokę. Długość linii przystankowej wynosi ok. 25 m. Zatoka przystankowa nie spełnia minimalnych wymogów pozwalających na sprawny wjazd do zatoki, zarówno w zakresie skosów jak i szerokości ok. 2,1 m. Na przystanku nie ma wiaty, a elementy wyposażenia przystanku zlokalizowane są w przestrzeni chodnika. Szerokość chodnika wynosi ok. 3,8 m, przy czym z powodu zatoki i ulokowania elementów wyposażenia przystanku, pas wolny od przeszkód ma tylko ok. 1,7 m szerokości. Jest to przestrzeń wykorzystywana wspólnie przez oczekujących na autobus i przechodniów. 4.2 PL. WILSONA 04 Rys. 4.4 pl. Wilsona 04- lokalizacja przystanku. Rys. 4.5 pl. Wilsona 04 - szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek pl. Wilsona 04 zlokalizowany jest na ul. Mickiewicza, w dzielnicy Żoliborz, na wylocie pl. Wilsona. Przystanek jest położony w rejonie o przewadze funkcji usługowych i mieszkaniowych. Jest on jednym z elementów węzła przesiadkowego pl. Wilsona, w którym swoje przystanki ma metro, linie tramwajowe i autobusowe. Zwłaszcza w godzinach szczytu komunikacyjnego, potoki pasażerów są bardzo duże. Na przystanku zatrzymują się autobusy 5 linii: 122, 157, 181, 185, 205. W ciągu godziny szczytu (popołudniowego) na przystanku zatrzymują się 23, a w międzyszczycie 20 autobusów. Fot. 4.2 Pl. Wilsona 04 - wjazd do zatoki. Przystanek posiada zatokę. Ulica ma w tym miejscu przekrój 2x2, przy czym za przystankiem prawy pas ruchu wykorzystywany jest do parkowania równoległego. 16

Rejon przystanku posiada wyraźnie oddzieloną część przeznaczoną dla pasażerów (platforma przystankowa o szerokości 2,7 m pomiędzy wiatą i krawędzią zatoki) i dla pieszych idących ulicą (chodnik o szerokości 3,3 m pomiędzy linią zabudowy i wiatą). 4.3 NOAKOWSKIEGO 02 Rys. 4.6 Noakowskiego 02- lokalizacja przystanku Rys. 4.7 Noakowskiego 02 - szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek Noakowskiego 02 zlokalizowany jest na ul. Koszykowej, w centrum miasta, ok. 15 m przed skrzyżowaniem Koszykowa/ Noakowskiego. Z przystanku korzystają autobusy linii 159. W ciągu godziny szczytu (popołudniowego) i w międzyszczycie na przystanku zatrzymuje się 6 autobusów. Fot. 4.3 Przystanek Noakowskiego 02 Przystanek wyznaczony jest na ulicy o przekroju 1x2, przy lokalnie poszerzonym wlocie skrzyżowania do dwóch pasów. Posiada zatokę. Długość linii przystankowej wynosi ok. 20 m. Na przystanku nie ma wiaty, a elementy wyposażenia przystanku zlokalizowane są w przestrzeni chodnika. Szerokość chodnika w rejonie przystanku waha się od 4 do prawie 8 m, ale jest znacząco ograniczona niezgodnym z przepisami parkowaniem. 4.4 KSIĄŻĘCA 04 Rys. 4.8 Książęca 04 - lokalizacja przystanku. Rys. 4.9 Książęca 04 - szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek Książęca 04 zlokalizowany jest na ul. Książęcej w centrum miasta, na wylocie skrzyżowania Rozbrat/ Książęca. Na przystanku zatrzymują się autobusy 5 linii 108, 118, 127, 166, 171. W godzinie szczytu przeciętna częstotliwość wynosi 24 autobusów/godzinę, a w międzyszczycie 20 autobusów. 17

Fot. 4.4 Przystanek Książęca 04. Przystanek znajduje się w zatoce na ulicy o przekroju 1x4. Linia przystankowa ma długość ok. 38 m, co pozwala na zatrzymanie nawet dwóch długich, przegubowych autobusów. Szerokość chodnika w rejonie przystanku wynosi ok. 3 m. Wiata przystankowa jest cofnięta i nie ogranicza szerokości wolnej od przeszkód, natomiast pozostałe elementy wyposażenia (słupek z tablicą informacyjną, kosz na śmieci, skrzynia z piachem) ustawione są w sposób chaotyczny. W najbardziej zawężonym miejscu, na początku zatoki, szerokość ciągu pieszego wynosi ok. 1,5 m. Dodatkowo w tej przestrzeni przeprowadzona jest trasa rowerowa, która odgina się w stronę al. Herlinga - Grudzińskiego. 4.5 BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA 02 Rys. 4.10 Biblioteka Uniwersytecka 02 - lokalizacja przystanku. Rys. 4.11 Biblioteka Uniwersytecka 02- szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek Biblioteka Uniwersytecka 02 zlokalizowany jest na ul. Dobrej, w ścisłym centrum miasta, na wlocie skrzyżowania Dobra/ Lipowa. Jest to obszar o gęstej zabudowie mieszkaniowej i usługowej o dużej generacji ruchu pieszego. Na przystanku zatrzymują się autobusy 3 linii: 105, 118, 127. W ciągu godziny szczytu (popołudniowego) na przystanku zatrzymuje się 18 autobusów, natomiast w międzyszczycie 15 autobusów. Fot. 4.5 Przystanek Biblioteka Uniwersytecka 02. Przystanek znajduje się na ulicy o przekroju 1x2, z szerokością pasów ruchu ok. 4,5 m. Posiada zatokę, ale jej wymiary nie spełniają minimalnych wymogów związanych z geometrią skosów oraz długością linii 18

przystankowej (ok. 10 m). Zastosowanie zatoki wymusiło lokalne zawężenie chodnika do 3 m. Elementy wyposażenia przystanku ograniczają tę szerokość do 2,5 m. Dodatkowo, w środku ciągu pieszego znajduje się słupek z tabliczką przystankową, co utrudnia ruch pieszych. Przystanek nie posiada wiaty. 4.6 KAPITULNA 01 Rys. 4.12 Kapitulna 01 - lokalizacja przystanku. Rys. 4.13 Kapitulna 01- szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek Kapitulna zlokalizowany jest na ul. Miodowej, w ścisłym centrum miasta. Ul. Miodowa przebiega przez obszar o gęstej zabudowie mieszkaniowej i usługowej, z dużym ruchem pieszym i rowerowym. Na przystanku zatrzymują się autobusy 3 linii: 116, 178, 180. W ciągu godziny szczytu (popołudniowego) na przystanku zatrzymuje się 16 autobusów, natomiast w międzyszczycie 14 autobusów. Fot. 4.6 Przystanek Kapitulna 01. Przystanek wyznaczony jest na jezdni ulicy o przekroju 1x2 z obustronnymi pasami ruchu dla rowerów. Pas ruchu dla rowerów na wysokości przystanku jest przerwany. Pas ruchu w rejonie przystanku jest poszerzony, co umożliwia innym pojazdom wymijanie stojącego autobusu bez wjeżdżania na pas dla przeciwnego kierunku ruchu. Za przystankiem wyznaczone są dwa pasy na wlocie skrzyżowania z ul. Senatorską. Szerokość chodnika w rejonie przystanku wynosi ok. 4,5 m. 4.7 PL. TRZECH KRZYŻY 03 Rys. 4.14 pl. Trzech Krzyży 03- lokalizacja przystanku. Rys. 4.15 pl. Trzech Krzyży 03 - szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek pl. Trzech Krzyży 03 zlokalizowany jest w Al. Ujazdowskich, w ścisłym centrum miasta w obszarze o przewadze funkcji usługowych i biurowych. Na przystanku zatrzymują się autobusy 7 linii: 116, 118, 166, 180, 222, 503, E-2. W ciągu godziny szczytu (popołudniowego) na przystanku zatrzymują się 32 autobusy, natomiast w międzyszczycie 27 autobusów. 19

Przystanek jest wyznaczony na jezdni o przekroju 1x4, ok. 53 m od wylotu z pl. Trzech Krzyży. Przed i za przystankiem wyznaczono zatoki parkingowe przeznaczone do parkowania równoległego. Przystanek wyposażony jest w wiatę ustawioną na chodniku, która oddziela ruch pieszych na chodniku od pasażerów oczekujących na autobus. 4.8 MOKOTOWSKA 01 Rys. 4.16 Mokotowska 01- lokalizacja przystanku. Rys. 4.17 Mokotowska 01 - szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek Mokotowska 01 zlokalizowany jest na ul. Koszykowej, w centrum miasta. Na przystanku zatrzymują się autobusy dwóch linii: 118 i 157. W ciągu godziny szczytu (popołudniowego) na przystanku zatrzymuje się 12 autobusów, a w międzyszczycie 11 autobusów. Fot. 4.7 Przystanek Mokotowska 01. Przystanek wyznaczony jest na jezdni o przekroju 1x2. Szeroki przekrój (ok. 9 m) umożliwia innym pojazdom wymijanie stojącego autobusu. Długość linii przystankowej wynosi mniej niż 20 m. Część przestrzeni pieszej o szerokości ok. 7 m jest wydzielona i odgrodzona niskimi słupkami z łańcuchami, co powoduje zwężenie szerokości chodnika do ok. 20

3,5 m. Jednocześnie, w dostępnej przestrzeni zlokalizowano wiatę przystankową. Stąd szerokość ciągu wolna od przeszkód nie przekracza 2 m i jest współdzielona z platformą przystankową. 4.9 KOSZYKOWA 01 Rys. 4.18 Koszykowa 01 - lokalizacja przystanku. Rys. 4.19 Koszykowa 01 - szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek Koszykowa 01 zlokalizowany jest na ul. Koszykowej w centrum miasta, w dzielnicy Ochota, przy skrzyżowaniu z al. Niepodległości. Na przystanku zatrzymują się autobusy jednej linii nr 159. W godzinie szczytu i w międzyszczycie przeciętna częstotliwość kursów wynosi 6 autobusów/godzinę. Rys. 4.20 Przystanek Koszykowa 01. Przystanek wyznaczony jest na jezdni o przekroju 1x4, z kierunkami ruchu rozdzielonymi podwójną linią ciągłą. Przystanek nie jest oznakowany dodatkowym malowaniem poziomym. Pojazdy mają możliwość ominięcia autobusu stojącego na przystanku, bez przekraczania osi jezdni. W odległości ok. 50 m od końca linii przystankowej znajduje się skrzyżowanie (linia zatrzymań) z al. Niepodległości. Długość linii przystankowej wynosi ok. 35 m. Platforma przystankowa i wyposażenie przystanku (w tym wiata) umiejscowione są bezpośrednio w przestrzeni chodnika piesi idąc wzdłuż ul. Koszykowej, muszą przejść przez strefę przystanku. Szerokość chodnika w obrębie przystanku liczona od krawędzi jezdni do pasa zieleni wynosi ok. 4,7 m, przy czym jest ograniczona elementami urządzenia przystanku (słupki, skrzynie, wiata, ławka itd.). 4.10 ŚNIEGOCKIEJ 01 Rys. 4.21 Śniegockiej 01 - lokalizacja przystanku. Rys. 4.22 Śniegockiej 01 - szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek Śniegockiej 01 zlokalizowany jest na ul. Rozbrat w centrum miasta, na Solcu w obszarze o przewadze funkcji mieszkaniowej i zielonej po obu stronach ulicy znajduje się min. Park Marszałka E. Śmigłego Rydza. Na przystanku zatrzymują się autobusy 3 linii 108, 162, 171. W godzinie szczytu częstotliwość wynosi 14 autobusów/ godzinę, a w międzyszczycie 13 autobusów. 21

Fot. 4.8 Przystanek Śniegockiej 02. Przystanek wyznaczony jest na jezdni o przekroju 1x2. Na wysokości przystanku organizacja ruchu umożliwia wymijanie autobusu, a szerokość pasa ruchu wynosi ok. 4,8 m. Długość linii przystankowej wynosi ok. 30 m. Platforma przystankowa i wyposażenie przystanku znajdują się w przestrzeni chodnika grupy użytkowników nie są odseparowane. Pozostała szerokość ciągu pieszego to ok. 3,5 m, ale jest dodatkowo ograniczona słupem latarni. Przed początkiem linii przystankowej wyznaczono zatoki do parkowania pod kątem. 4.11 BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA 01 Przystanek Biblioteka Uniwersytecka 01 zlokalizowany jest na ul. Dobrej, w ścisłym centrum miasta, na wlocie skrzyżowania Dobra/ Lipowa. Jest to obszar o gęstej zabudowie mieszkaniowej i usługowej z bardzo dużą generacją ruchu pieszego. Rys. 4.23 Biblioteka Uniwersytecka 01 - lokalizacja przystanku. Rys. 4.24 Biblioteka Uniwersytecka 01 - szczegółowa lokalizacja przystanku. Fot. 4.9 Przystanek Biblioteka Uniwersytecka 01. Na przystanku zatrzymują się autobusy 3 linii: 105, 118, 127. W ciągu godziny szczytu (popołudniowego) na przystanku zatrzymuje się 18 autobusów, natomiast w międzyszczycie 15 autobusów. Przystanek wyznaczony jest na wlocie skrzyżowania, na jezdni. Poszerzenie jezdni i organizacja ruchu umożliwia innym pojazdom omijanie stojącego autobusu, ale szerokość wlotu przed przystankiem wynosi 22

ok. 4,7 m, co nie pozwala na ustawienie się dwóch pojazdów obok siebie. Długość linii przystankowej wynosi 30 m, na przystanku nie ma wiaty wyposażenie obejmuje ławkę, słupek z tabliczką przystankową i kosz na śmieci. Elementy zgrupowane są na początku przystanku, lokalnie dzieląc strefę pieszą na platformę przystankową ok. 1,8 m i ciąg pieszy ok. 3,2 m. W dalszej części przystanku te strefy nie są odseparowane na ciągu pieszym o szerokości ok. 5 m. 4.12 PARK BRÓDNOWSKI 02 Rys. 4.25 Park Bródnowski 02 - lokalizacja przystanku. Rys. 4.26 Park Bródnowski 02 - szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek Park Bródnowski 01 zlokalizowany jest na ul. Kondratowicza, na Bródnie. Po południowej stronie ulicy przeważa teren zielony Park Bródnowski. Po północnej stronie znajduje się zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna, a także usługi. Fot. 4.10 Przystanek Park Bródnowski 02. Na przystanku zatrzymują się autobusy 4 linii: 145, 169, 227, 732. W ciągu godziny szczytu (popołudniowego) zatrzymuje się 17 autobusów, natomiast w międzyszczycie 15 autobusów. Przystanek wyznaczony jest w zatoce przy ulicy o przekroju 2x2. Długość linii przystankowej wynosi ok. 40 m, co pozwala na zatrzymanie nawet dwóch, długich, przegubowych autobusów. Przestrzeń dla pieszych i pasażerów jest odseparowana na chodniku o szerokości ok. 7,5 m, wiata przystankowa zlokalizowana jest ok. 3,5 m od krawędzi platformy przystankowej. Dla przechodniów pozostaje ok. 2,5 m. Za ciągiem pieszym znajduje się trasa rowerowa, lokalnie odgięta w rejonie przystanku. 4.13 GRYFITÓW 02 Rys. 4.27 Gryfitów 02 - lokalizacja przystanku. Rys. 4.28 Gryfitów 02 - szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek Gryfitów 02 zlokalizowany jest na ul. Białołęckiej w dzielnicy Białołęka w otoczeniu zabudowy jednorodzinnej o niskiej gęstości i małym ruchu pieszym i rowerowym. Na przystanku zatrzymują się autobusy 2 linii: 104, 204. W ciągu godziny szczytu (popołudniowego) na przystanku zatrzymuje się 6 autobusów, natomiast w międzyszczycie 4 autobusy. 23

Fot. 4.11 Przystanek Gryfitów 02. Przystanek wyznaczony jest w zatoce przy ulicy o przekroju 1x2. Długość linii przystankowej wynosi ok. 25 m. Platforma przystankowa zlokalizowana jest bezpośrednio na chodniku o szerokości 3,20 m. Wiata przystankowa ogranicza tę szerokość do 1,60 m. W rejonie przystanka nie ma parkowania. 4.14 PKP MIEDZESZYN 02 Rys. 4.29 PKP Miedzeszyn 02 - lokalizacja przystanku. Rys. 4.30 PKP Miedzeszyn 02 - szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek PKP Miedzeszyn zlokalizowany jest na ul. Patriotów, poza centrum miasta w dzielnicy Wawer, na odcinku międzywęzłowym. Na przystanku zatrzymują się autobusy 4 linii: 142, 161, 305, 521. W ciągu godziny szczytu (popołudniowego) na przystanku zatrzymuje się 11 autobusów, natomiast w międzyszczycie 8 autobusów. Fot. 4.12 Przystanek PKP Miedzeszyn 02. Przystanek wyznaczony jest w zatoce przy ulicy o przekroju 1x2, z kierunkami ruchu rozdzielonymi podwójną linią ciągłą. Długość linii przystankowej wynosi ok. 30 m. Platforma przystankowa i wyposażenie przystanku oraz oświetlenie umiejscowione są bezpośrednio w przestrzeni chodnika piesi idąc wzdłuż ul. Patriotów, muszą przejść przez strefę przystanku. Szerokość chodnika w obrębie przystanku liczona od krawędzi jezdni do pasa zieleni wynosi ok. 3,3 m. Dodatkowo jest ograniczona elementami urządzenia przystanku (słupki, skrzynie, wiata, ławka itd.). 24

4.15 KAKOWSKIEGO Rys. 4.31 Kakowskiego 02 - lokalizacja przystanku. Rys. 4.32 Kakowskiego 02 - szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek Kakowskiego 02 zlokalizowany jest na ul. Nowaka- Jeziorańskiego, na Gocławiu. Otoczenie tworzy przede wszystkim zabudowa wielorodzinna. Po południowej stronie ulicy zlokalizowany jest supermarket. Na przystanku zatrzymują się autobusy 3 linii: 135, 151, 311. W ciągu godziny szczytu (popołudniowego) i w międzyszczycie na przystanku zatrzymuje się 9 autobusów. Fot. 4.13 Przystanek Kakowskiego 02. Przystanek wyznaczony jest w zatoce na ulicy o przekroju 1x2, z kierunkami ruchu rozdzielonymi podwójną linią ciągłą. Długość linii przystankowej wynosi ok. 30 m. Wyznaczenie zatoki przystankowej spowodowało odgięcie ciągu pieszego i rowerowego. Chodnik o szerokości 3,2 m pełni także rolę platformy przystankowej, stąd jego szerokość wolna od przeszkód wynosi ok. 1,5 m (szerokość między krawężnikiem a wiatą przystankową). Za przystankiem biegnie dwukierunkowa trasa rowerowa o szerokości 2 m, oddzielona od platformy przystankowej na całej długości barierką. 4.16 HARFOWA Przystanek Harfowa zlokalizowany jest na ul. Włodarzewskiej w dzielnicy Ochota. Otoczenie stanowi przeważnie zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna, niedaleko znajduje się Park Szczęśliwicki. Rys. 4.33 Harfowa - lokalizacja przystanku. Rys. 4.34 Harfowa - szczegółowa lokalizacja przystanku. Na przystanku zatrzymują się autobusy jednej linii nr 208. Przeciętna częstotliwość to 8 kursów w godzinie szczytu i 5 w międzyszczycie. 25

Fot. 4.14 Przystanek Harfowa. Przystanek wyznaczono na jezdni o przekroju 1x2, z kierunkami ruchu rozdzielonymi linią przerywaną. Posiada zatokę. Długość linii przystankowej wynosi ok. 12 m, a łączna długość przystanku wraz ze skosami to ok. 35 m. Platforma przystankowa i wyposażenie przystanku (ławka, słupek z tabliczką przystankową i kosz na śmieci) umiejscowione są bezpośrednio w przestrzeni chodnika piesi idąc wzdłuż ul. Włodarzewskiej, muszą przejść przez strefę przystanku. Szerokość chodnika w obrębie przystanku liczona od krawędzi jezdni do pasa zieleni wynosi ok. 2,5 m, przy czym jest znacząco ograniczona elementami urządzenia przystanku. Szerokość wolna od przeszkód jest mniejsza niż 1,5 m. 4.17 PARK DRESZERA Rys. 4.35 Park Dreszera - lokalizacja przystanku. Rys. 4.36 Park Dreszera - szczegółowa lokalizacja przystanku Przystanek Park Dreszera znajduje się na ul. Puławskiej, na Mokotowie w obszarze o przewadze funkcji mieszkaniowej wielorodzinnej a także funkcji usługowej skupionej przede wszystkim w parterach budynków przy ul. Puławskiej. Przy przystanku zlokalizowany jest park. Na przystanku zatrzymują się autobusy 3 linii: 141, 172, 222. W godzinie szczytu popołudniowego na przystanku zatrzymuje się 16 autobusów, a w międzyszczycie 11 autobusów. Fot. 4.15 Przystanek Park Dreszera. Przystanek zlokalizowany jest na ulicy o przekroju 2x3 z pasem dzielącym w którym poprowadzono tramwaj. Posiada zatokę. Długość linii przystankowej wynosi ok. 40 m. W rejonie przystanku Park Dreszera poprowadzona jest droga dla rowerów za platformą przystankową, oddzielona barierką (bez zachowania 26

0,5 m bufora). Wyznaczenie zatoki przystankowej ograniczyło szerokość platformy przystankowej do 2,6 m. Szerokość jest dodatkowo ograniczona latarnią i elementami wyposażenia przystanku. Przestrzeń jest niewystarczająca do usytuowania wiaty przystankowej, którą ustawiono za trasą rowerową, w odległości ok. 7,7 m od krawędzi platformy. Zasadniczo, ruch pieszy jest odseparowany od pasażerów oczekujących na platformie przystankowej piesi mają możliwość korzystania z chodnika przy wiacie przystankowej, ale wymaga to trzykrotnego przekroczenia trasy rowerowej (dwukrotnego przed przystankiem) i wydłuża to trasę pieszego, stąd większość przechodniów wybiera trasę przez platformę przystankową lub trasę po drodze dla rowerów. 4.18 PKP KASPRZAKA Rys. 4.37 PKP Kasprzaka - lokalizacja przystanku. Rys. 4.38 PKP Kasprzaka - szczegółowa lokalizacja przystanku. Przystanek PKP Kasprzaka 01 zlokalizowany jest na skrzyżowaniu Prymasa Tysiąclecia/Kasprzaka na ul. Kasprzaka (w kierunku ul. Płockiej) w dzielnicy Wola, wewnątrz obwodnicy miejskiej. Na przystanku zatrzymują się autobusy 3 linii: 105, 155, 178. W godzinie szczytu popołudniowego na przystanku zatrzymuje się w sumie 18 autobusów, natomiast pomiędzy godz. 09.00 a 10.00 14 autobusów. Fot. 4.16 Przystanek PKP Kasprzaka 01. Przystanek wyznaczony jest w zatoce na ul. Kasprzaka (ulica o przekroju 2x3) na wylocie skrzyżowania Prymasa Tysiąclecia/Kasprzaka. Zatoka wykorzystywana jest również jako pas włączeń dla prawoskrętu z Prymasa Tysiąclecia. Przystanek jest wyznaczony dodatkowym oznakowaniem poziomym (częściowo wytartym). Długość linii przystankowej wynosi ok. 40 m. Platforma przystankowa i wyposażenie przystanku (przystanek nie posiada wiaty przystankowej) oraz oświetlenie umiejscowione są bezpośrednio w przestrzeni chodnika piesi idąc wzdłuż ul. Kasprzaka muszą przejść przez strefę przystanku. Szerokość chodnika w obrębie przystanku liczona od krawędzi jezdni do pasa zieleni (skarpy) wynosi w najwęższym miejscu ok. 3,3 m, przy czym jest znacząco ograniczona elementami urządzenia przystanku (słupy, skrzynie, ławka itd.). Stąd szerokość wolna od przeszkód nie przekracza 1,2 m. 27