Konstruktywizm w badaniach integracji europejskiej

Anna Skolimowska Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Przeszłość Teraźniejszość Przyszłość. Problemy badawcze młodych politologów Kraków 2010 ISBN 978-83-7271-635-4 s. 223 230 Konstruktywizm w badaniach integracji europejskiej Abstrakt Konstruktywizm jako paradygmat poznawczy znany był naukom społecznym od XVI wieku. Szczyt jego popularności przypadł jednak na lata 60. minionego stulecia w okresie rozwoju filozofii postmodernistycznej. W nauce o stosunkach międzynarodowych konstruktywizm zaczął zyskiwać popularność od lat 80. Wobec słabości eksplanacyjnej istniejących wówczas podejść teoretycznych zaczęto poszukiwać nowych. Taką właśnie możliwość stwarzał konstruktywizm. Zwraca on uwagę na społeczny aspekt zjawisk zachodzących w stosunkach międzynarodowych, dzięki czemu jest szczególnie przydatny do badania współczesnych relacji między państwami. Posiada ogromny potencjał innowacyjności dla teorii stosunków międzynarodowych. Konstruktywizm jest stosowany także jako podejście teoretyczne w badaniach integracji europejskiej od lat 90. XX wieku. Postrzega on integrację europejską jako proces wzajemnego kształtowania interesów i tożsamości jej uczestników. Skupia uwagę na normach, zasadach oraz wartościach funkcjonujących w ramach tego procesu. Głosi przekonanie, że integracja europejska w wyniku takich mechanizmów, jak socjalizacja czy internalizacja, kształtuje tożsamości państw. Konstruktywistyczne podejście do integracji europejskiej charakteryzuje spojrzenie bardziej społeczne niż politologiczne. Wydaje się ono przez to wypełniać lukę teoretyczną w badaniach procesów integracyjnych. Dużą uwagę poświęca roli języka i komunikacji jako narzędzia kształtowania rzeczywistości społecznej. Specyfika teorii integracji europejskiej Rozwojowi procesu integracji europejskiej, zapoczątkowanemu w latach 50. XX wieku, towarzyszyło wiele teorii, które dążyły do wyjaśnienia, uporządkowania oraz przewidzenia kierunku jego ewolucji. Rozwijające się wówczas narracje teoretyczne proponowały różne hipotezy dotyczące przyczyn i mechanizmów, jakie doprowadziły do rozwoju instytucji integracyjnych. Starały się one także znaleźć odpowiedź na pytanie, w jaki sposób współpraca państw w kwestiach ekonomicznych mogłaby doprowadzić do ich głębszej integracji politycznej. Naukowcy koncentrowali się wówczas na dwóch kwestiach: związku gospodarki i polityki oraz

224 Anna Skolimowska przyszłości państwa narodowego w rozwiniętych społeczeństwach. Powołanie do życia Wspólnot Europejskich było idealnym laboratorium dla badania wspomnianych zagadnień 1. Powstające wówczas teorie integracji europejskiej wywodziły się z refleksji nad stosunkami międzynarodowymi. Pojawiły się one po zakończeniu II wojny światowej jako odpowiedź na dominujący wówczas paradygmat realistyczny 2. Historia powojennej Europy przeczyła jednak jego głównym założeniom. Potrzeba współpracy w odbudowie zniszczonego konfliktem światowym kontynentu doprowadziła do wypracowania nowych zasad wzajemnych relacji oraz stała się przyczynkiem dla nowych rozważań teoretycznych nad ich możliwym kształtem. Stosunki między państwami europejskimi często traktuje się jako specyficzne laboratorium stosunków międzynarodowych w mikroskali 3. Rozwój teorii integracji europejskiej następował wraz z rozbudową projektu europejskiego. Ewolucję tę można ująć w trzy ramy czasowe i tematyczne. Pierwszy etap, tzw. eksplanacyjny, obejmuje okres od podpisania traktatu rzymskiego (1957 r.) do lat 80. XX wieku. Rozważano wówczas przyczyny zaistnienia integracji europejskiej i skupiano się na badaniu mechanizmów powstawania instytucji ponadnarodowych. Punktami odniesienia były główne paradygmaty stosunków międzynarodowych: realizm, liberalizm, neoliberalizm. Teorie, które wówczas powstały to: neofunkcjonalizm oraz liberalizm międzyrządowy 4. Drugi etap, zwany analitycznym, rozwinął się w latach 80. XX wieku i koncentrował się na systemie politycznym Wspólnot Europejskich/Unii Europejskiej (WE/UE). W tym czasie starano się, jak ujął to obrazowo Thomas Risse, odkryć naturę bestii. Spośród podejść teoretycznych, które rozwinęły się w tym czasie, charakterystycznym było traktowanie UE jako systemu wielopoziomowego zarządzania. Procesem, na którym koncentrowano się w sposób szczególny, była europeizacja (w kontekście zarzą- 1 Por. B. Rosamond, Theories of European Integration, Londyn 2000, s. 20. 2 Głosił on przekonanie, że jedynymi uczestnikami stosunków międzynarodowych są państwa. Ich zachowanie determinowane jest dwoma czynnikami: siłą i interesem. Cechą tego systemu międzynarodowego jest anarchia, która prowadzi do chaosu oraz uniemożliwia jakiekolwiek pokojowe czy jurydyczne rozstrzyganie sporów. Stan relacji między państwami charakteryzuje permanentny konflikt, a zjawiska takie, jak nacjonalizm czy egoizm narodowy, są mechanizmami obronnymi przed zagrożeniem ze strony innych państw. Polityka wewnętrzna oraz zagraniczna są formami walki o władzę. Dążenie do zabezpieczenia egoistycznych interesów państw prowadzi do stanu permanentnego konfliktu każdego z każdym, co może grozić użyciem siły. Jedynym sposobem uniknięcia wojny jest prowadzenie polityki równowagi sił. Por. J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Warszawa 2008, s. 58 62. 3 Tradycja angielskiej szkoły stosunków międzynarodowych jest przykładem tego typu perspektywy. Unia Europejska traktowana jest przez nią jako regionalna społeczność międzynarodowa o określanej strukturze i hierarchii wartości, norm oraz instytucji. Jest ona częścią szerszej społeczności międzynarodowej. Drugie podejście szkoły angielskiej do Unii Europejskiej traktuje ją jako obszar ścierania się dwóch społeczności: międzynarodowej (analizowanej w kategoriach międzyrządowych) oraz światowej (odnoszącej się do poziomu ponadnarodowego). 4 Por. A. Wiener, T. Diez, Introducing the Mosaic of Integration Theory, [w:] European Integration Theory, red. A. Wiener, T. Diez, Oxford 2009, s. 10.

Konstruktywizm w badaniach integracji europejskiej 225 dzania ponadnarodowego). Na tym etapie teorie integracji europejskiej odeszły od stosunków międzynarodowych i zbliżyły się do nauki o systemach politycznych oraz zarządzaniu. Trzeci etap rozwoju teorii integracji europejskiej, zwany konstruującym, związany jest z powrotem tej teorii na łono nauki o stosunkach międzynarodowych. Dokonało się to na początku lat 90. XX wieku i związane było z tzw. zwrotem konstruktywistycznym w nauce o stosunkach międzynarodowych. Ten etap teoretyczny trwa do dzisiaj i koncentruje się między innymi na społecznych i politycznych konsekwencjach integracji europejskiej. Punktem odniesienia są tutaj społeczny konstruktywizm, poststrukturalizm, normatywna teoria polityczna oraz perspektywa gender 5. Konstruktywistyczny zwrot w nauce o stosunkach międzynarodowych a teorie integracji europejskiej Od momentu pojawienia się pierwszych teorii integracji europejskiej w Europie zaszło wiele zmian. Warto odnotować chociażby zmianę otoczenia dzisiejszego procesu integracji europejskiej: zniknęły podziały zimnowojenne, doszło do zjednoczenia państwa niemieckiego i rozpadu Związku Radzieckiego. Integracja europejska nabrała nowego wymiaru instytucjonalnego. Zachodzącym zmianom rzeczywistości międzynarodowej towarzyszyła burza na gruncie teorii. Szczególnie dotyczy to nauki o stosunkach międzynarodowych, stanowiącej punkt odniesienia dla teorii integracji europejskiej. Zakończenie zimnej wojny okazało się wyzwaniem dla teorii stosunków międzynarodowych, zwłaszcza dla neorealizmu i neoliberalizmu. Nie potrafiły one ani przewidzieć tego zjawiska, ani go wytłumaczyć. Trudności te, jak wskazywali konstruktywiści, brały się z ich materialistycznej i indywidualistycznej orientacji, co uniemożliwiło szersze spojrzenie na zachodzące zmiany chociażby od strony społecznej 6. Taka perspektywa zaś pozwoliłaby dotknąć wielu aspektów tych procesów. Potrzeba swoistego uspołecznienia teorii stosunków międzynarodowych stała się przyczyną odrodzenia podejścia konstruktywistycznego. To uspołecznienie nauki o stosunkach międzynarodowych miało polegać na zwróceniu większej uwagi na społeczny kontekst polityki międzynarodowej. Przedstawiciele konstruktywizmu (Alexander Wendt, Nicolas Onuf, Friedrich Kratochwil) kwestionowali zarówno ontologiczne, jak również epistemologiczne założenia dotychczasowych podejść teoretycznych w ramach nauki o stosunkach międzynarodowych. Podkreślali oni znaczenie idei, norm, instytucji i tożsamości dla polityki międzynarodowej oraz wskazywali na współzależność agentów i struktur 7. 5 Por. T. Diez, A. Wiener, op. cit., s. 11. 6 Por. A. Wendt, Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, przeł. W. Derczyński, Warszawa 2008, s. 13. 7 Zob. Ch. Reus-Smit, Konstruktywizm, [w:] Teorie stosunków międzynarodowych, red. S. Burchill, przeł. P. Frankowski, Warszawa 2006, s. 278.

226 Anna Skolimowska Istota zwrotu konstruktywistycznego w nauce o stosunkach międzynarodowych polegała na porzuceniu dotychczasowych założeń teoretycznych, które uznano za niewystarczające dla zrozumienia rzeczywistości. Konstruktywistyczna perspektywa w ramach nauki o stosunkach międzynarodowych inspirowana była zmianami, jakie zachodziły na gruncie takich nauk społecznych jak filozofia czy socjologia. Ich celem było zbudowanie drogi pośredniej między dotychczasowymi teoriami. Konstruktywizm stoi na stanowisku, że rzeczywistość społeczna istnieje tylko dzięki umowie między osobami, czyli ma charakter subiektywny. Z tego punktu widzenia rzeczywistość jest więc zmienna i nietrwała. Konstruktywiści zauważają ponadto, że ma ona zazwyczaj charakter lokalny, a nie globalny, oraz że jest ograniczona w czasie 8. Zwrot konstruktywistyczny w ramach nauki o stosunkach międzynarodowych nie pozostał bez wpływu na teorie integracji europejskiej. Ponadto jego pojawieniu się towarzyszyły ważne wydarzenia dla projektu europejskiego podpisanie traktatu z Maastricht, kolejne poszerzenia oraz pogłębienia integracji. Na poprzednich etapach teorie integracji skupiały się na analizowaniu lub tłumaczeniu procesu budowania instytucji ponadnarodowych. Trzeci etap postawił przed teoriami nowe wyzwanie. W związku ze zmianami na zewnątrz oraz wewnątrz Unii Europejskiej, należało skupić się na innych kwestiach: celu integracji, jej finalité. Dotychczasowe teorie nie potrafiły udźwignąć ciężaru tej problematyki. Zwrócono się więc ku konstruktywizmowi. Okazał się on szczególnie przydatny w badaniach tożsamości, norm, wartości i idei. Istota zwrotu konstruktywistycznego w badaniach nad integracją polega na uspołecznieniu tej dziedziny poprzez akcentowanie raczej zagadnień socjologicznych niż związanych stricte z naukami politycznymi. Konstruktywizm pojawił się na gruncie badań nad integracją europejską pod koniec lat 90., a jego europejską stolicą stała się Kopenhaga. Przełomowym momentem była publikacja zbioru artykułów o profilu konstruktywistycznym na łamach Journal of European Public Policy w roku 1999. Konstruktywizm przeniknął do studiów nad integracją europejską z nauki o stosunkach międzynarodowych. Powodem jego zaadaptowania na gruncie teorii integracji europejskiej były obawy badaczy o jałowość i względną bezproduktywność dotychczasowej debaty między neofunkcjonalizmem a liberalizmem międzyrządowym. Konstruktywizm rzucił wyzwanie tym obu podejściom 9. Cechą konstruktywizmu jest łączenie metod badawczych wielu dyscyplin naukowych dla wyjaśnienia danego fenomenu. Chodzi tutaj o takie dziedziny jak: socjologia, nauki polityczne, stosunki międzynarodowe, psychologia itd. Cecha ta przemawia na rzecz szerszego jego stosowania w ramach badań integracji europejskiej. Złożoność samego zjawiska integracji europejskiej, jego nieostre granice zarówno terytorialne, jak również czasowe powodują, że konstruktywizm wydaje się szczególnie 8 Por. A. Wiener, Constructivist Approaches in International Relations Theory: Puzzles and Promises, Constitutionalism Webpapers 2006, nr 5, s. 2. 9 Por. B. Rosamond, op. cit., s. 174.

Konstruktywizm w badaniach integracji europejskiej 227 uprzywilejowanym podejściem teoretycznym w tej materii. Jak wspomniano wcześniej koncentruje się on na ontologii integracji europejskiej, czyli na badaniu norm, zasad, instytucji, praktyk, dyskursu, procesów deliberacji, procesów kształtowania się kolektywnych tożsamości czy kultury substancji tych procesów. Osobny problem stanowi pytanie o to, czy naukowcy zajmujący się integracją europejską już poprzez sam fakt podejmowanego wysiłku badawczego konstruują tę rzeczywistość oraz czy Unia Europejska może istnieć bez ogromnej literatury jej poświęconej? Część konstruktywistów twierdzi wręcz, że dzięki swojemu zakorzenieniu w rzeczywistości, którą badają, przyczyniają się w pewnym stopniu do tworzenia jej przedmiotów 10. Istota konstruktywistycznego podejścia do integracji europejskiej Konstruktywizm, będący szczególnym stanowiskiem w naukach społecznych, nie może być postrzegany jako całościowa teoria integracji europejskiej. Błędne jest porównywanie go z neofunkcjonalizmem czy federalizmem. Nie jest to także jednolite stanowisko. Można wyróżnić konstruktywizm tradycyjny, interpretacyjny oraz radykalny 11. Konstruktywizm tradycyjny (ang. conventional constructivism), który dominuje głównie w Stanach Zjednoczonych, koncentruje się na znaczeniu norm oraz tożsamości w kształtowaniu polityki międzynarodowej. Badacze tego nurtu przyjmują pozytywistyczną orientację epistemologiczną, głosząc potrzebę budowania mostów między różnymi podejściami teoretycznymi. W badaniach preferują metody jakościowe i case studies. Źródłem inspiracji teoretycznej jest dla nich socjologia, instytucjonalizm oraz teoria organizacji. W ramach studiów nad integracją europejską, tradycyjni konstruktywiści zajmują się takimi kwestiami, jak funkcjonowanie instytucji unijnych czy znaczenie norm w ramach tego procesu (skupiają się na mechanizmach funkcjonowania Komitetu Stałych Przedstawicieli, COREPER). Tradycyjni konstruktywiści zajmujący się integracją europejską badają realia owego zjawiska. Nie poświęcają zbyt wiele uwagi kwestiom metateoretyczym. W swoich badaniach stosują oni między innymi metodę zwaną process tracing. Wśród przedstawicieli tego nurtu znajdują się Jeffrey Checkel, Joseph Jupille, James A. Caporaso, JeffreyLewis. Konstruktywizm objaśniający (ang. interpretative constructivism) cieszy się największą popularnością w Europie. Zajmuje się rolą języka w kształtowaniu rzeczywistości społecznej. Głównymi kategoriami analitycznymi są tutaj potęga (siła) i dyskurs. Epistemologicznie badacze ci odwołują się do postpozytywizmu. Zadają pytania, jak możliwe jest zajście jakiegoś zdarzenia. Przykładowo, zamiast zastanawiać się, jakie czynniki spowodowały zmianę tożsamości państwa w danym zakresie, zwolennicy tego podejścia koncentrują się na tle danego wydarzenia oraz na wypo- 10 Por. B. Rosamond, The Political Sciences of European Integration: Disciplinary History and EU Studies, [w:] Handbook of European Union Politics, red. K.E. Jørgensen, M. Pollack, B. Rosamond, SAGE Publications 2006, s. 11 12. 11 Por. J. Checkel, Constructivist approaches to European integration, http://www.arena.uio.no/events/ seminarpapers/2006/checkel_may06.pdf [pobrano: 09.05.2009], s. 4 7.

228 Anna Skolimowska wiedziach językowych (dyskursie), które towarzyszyły zajściu zmiany. W badaniach odwołują się oni do metod indukcyjnych, skupiając się na procesie rekonstrukcji tożsamości państw. Konstruktywizm krytyczny/radykalny (ang. critical/radical constructivism) koncentruje się na kwestii języka w kontekście reprodukcji tożsamości w świecie społecznym, a jego zwolennicy stosują metodę analizy dyskursu. Inspiracją teoretyczną są dla nich badania językowe prowadzone na gruncie teorii społecznej przez badaczy takich, jak Jürgen Habermas, Pierre Bourdieu czy Jacques Derrida. Studiują oni polityki Unii Europejskiej przez pryzmat języka i komunikacji 12. Konstruktywistom zarzuca się często brak metateoretycznej klarowności. Chodzi tutaj nie tyle o kwestie ontologii (większość konstruktywistów uznaje społeczną naturę rzeczywistości), ile o kwestie epistemologii, czyli tego, w jaki sposób uzyskujemy wiedzę o świecie. Istnieje cała gama możliwych odpowiedzi na to pytanie, co wśród konstruktywistów rodzi brak zgody odnośnie do wspólnego stanowiska. Przyczyną znikomego zainteresowania konstruktywistów kwestiami epistemologicznymi może być inspiracja Aleksandra Wendta ojca konstruktywizmu w ramach nauki o stosunkach międzynarodowych który twierdził, że kwestie metateoretyczne są i tak z natury bardziej ontologiczne niż epistemologiczne. Jeżeli naukowcy osiągną zgodę co do ontologii, epistemologia stanie się drugorzędna. Wendtowskie przerzucenie ciężaru z kwestii epistemologicznych na ontologiczne usprawiedliwiło brak zainteresowania epistemologią wśród późniejszych konstruktywistów. W praktyce oznacza to, że konstruktywiści skupiają swoją uwagę bardziej na opisywaniu, analizowaniu i wyjaśnianiu zjawisk niż na ich rozumieniu czy przewidywaniu. Powoduje to często krytykę tego podejścia oraz jego odrzucenie. Niemniej jednak większość badaczy jest zdania, że kwestie pojawiające się w toku integracji europejskiej, jak tożsamości, europeizacja itd., na obecnym etapie rozwoju wiedzy i nauki nie mogłyby być lepiej analizowane w ramach innych podjeść teoretycznych. Integracja europejska jako proces Konstruktywizm postrzega rzeczywistość jako konstruowaną społecznie. Stoi on na stanowisku, że integracja europejska nie powstała przypadkowo, lecz w wyniku celowych zabiegów. Można wskazać wiele kwestii, które mają wpływ na kształtowanie tego zjawiska. Pierwotnymi determinantami były demokracja, solidarność i prawa człowieka, które w sposób naturalny rozprzestrzeniły się między uczestnikami tego procesu. Potrzeba ich zagwarantowania i realizacji stała się przyczynkiem podjęcia współpracy przez państwa Europy Zachodniej po II wojnie światowej. Tym, co wypełnia przestrzeń tej integracji, są w pierwszej kolejności czynniki ideacyjne: wartości, normy i idee społeczne, które kształtują tożsamości społeczno-polityczne aktorów integracji europejskiej. Dotychczasowe traktaty europejskie są dla konstruktywistów dowodem na kodyfikację tych norm i wartości. Pokazują one także dy- 12 Por. ibidem.

Konstruktywizm w badaniach integracji europejskiej 229 namikę tego procesu. Miejsce drugorzędne w rzeczywistości integracji europejskiej należy do czynników materialnych, takich jak państwa czy instytucje 13. Program konstruktywistyczny w ramach badań nad integracją europejską dotyczy takich zjawisk, jak: zmiana tożsamości narodowych państw członkowskich, wpływ norm na proces decyzyjny na poziomie wspólnotowym i narodowym, proces internalizacji celów integracji europejskiej oraz socjalizacja państw członkowskich poprzez uczestnictwo w integracji europejskiej. Konstruktywizm wychodzi z założenia, że to normy i wartości wpływają na zachowanie aktorów politycznych. Może on zatem być cennym podejściem teoretycznym w analizie zarówno relacji między elementami systemu (państwami), jak i systemu jako takiego. Konstruktywiści definiują bowiem Unię Europejską jako system zasad, wartości oraz procedur, który może wywrzeć efekt socjalizujący na aktorów podległych tym normom. Socjalizacja oznacza tutaj proces, w wyniku którego aktorzy internalizują, przyswajają normy systemu jako własne. Proces ten ma wpływ na definiowanie interesów przez owych aktorów 14. Integracja europejska jest postrzegana jako przestrzeń, w której normy kształtują sposób interakcji między aktorami oraz sposób funkcjonowania samej Unii Europejskiej 15. Za pomocą języka normy i wartości zostają zinternalizowane (przyswajane przez aktorów). Unia Europejska jest społecznością polityczną, którą charakteryzuje ciągła dynamika polegająca na dyfuzji wspólnych norm oraz określania tożsamości 16. Narzędziem wytwarzania wartości i norm w ramach systemu jest, według konstruktywistów, język. Dzięki niemu współczesne demokracje określić można mianem deliberatywnych. Sama integracja europejska to proces specyficznej deliberacji politycznej. Chodzi tutaj o wszelkie formy negocjacji, spotkań oficjeli, debat międzyinstytucjonalnych. Innym narzędziem konstruowania tej przestrzeni jest prawo 17. W odniesieniu do integracji europejskiej konstruktywizm stoi na stanowisku, że substancją tego procesu są normy i wartości. Jego aktorami są zarówno państwa (elementy materialistyczne), rządy, organizacje społeczeństwa obywatelskiego, jak i zasady i normy (elementy ideowe). Unia Europejska postrzegana jest jako proces, w wyniku którego kształtowane są tożsamości, interesy oraz możliwy jest obieg idei, norm oraz wartości. Konstruktywiści, mimo braku wspólnego stanowiska epistemologicznego, zgadzają się co do tego, że ogromne znaczenie dla pełnego uchwycenia istoty integracji europejskiej ma analiza procesów społecznych. 13 T. Christiansen, K.E. Jorgensen. A. Wiener, Introduction, [w:] The Social Construction of Europe, red. T. Christiansen, K.E. Jorgensen. A. Wiener, Londyn 2001, s. 13. 14 Por. T. Risse, A. Wiener, Something Rotten in the Social Construction of Social Constructivism: a Comment on Comments, Journal of European Public Policy 1999, nr 6:5, s. 775 782. 15 Por. M. Wilga, Le constructivisme dans le domaeni de l intégration européenne, http://www.cife.eu/user- Files/File/EF322MWilga.pdf [pobrano: 03.07.2009]. 16 Por. T. Risse-Kappen, Explaining the Nature of the Beast. International Relations and Comparative Policy Analysis Meet the EU, Journal of Common Market Studies, t. 34, nr 1, 1996, s. 69 70. 17 Por. ibidem, s. 71.

230 Anna Skolimowska Krytykiem podejścia konstruktywistycznego do integracji europejskiej jest Andrew Moravscik. Zauważył on, że normy i wartości są niezbędne dla funkcjonowania każdego społeczeństwa. Bezcelowym jest zatem debatowanie nad tym, czy rzeczywiście mają one jakieś znaczenie. Jego zastrzeżenia wobec konstruktywizmu dotyczą ponadto niemożności zastosowania metod empirycznych do weryfikacji formułowanych w jego ramach twierdzeń. Drugi zarzut dotyczy braku narzędzi do przewidywania zjawisk i skupiania się jedynie na ontologii integracji europejskiej 18. Podsumowanie Konstruktywizm, badając integracją europejską, poszukuje odpowiedzi na pytanie: dlaczego i w jaki sposób Unia Europejska doszła do obecnego etapu integracji? Badacze z tego nurtu nie mają jednej odpowiedzi na to pytanie. Cechą konstruktywizmu jest jego monizm w kwestiach ontologicznych przekonanie o społecznej naturze integracji europejskiej. Drugą jego cechą jest pluralizm w kwestiach epistemologicznych brak zgody, co do sposobów badania tej rzeczywistości oraz natury zdobytej wiedzy. Konstruktywistyczna analiza integracji europejskiej koncentruje się na transformacyjnym wpływie tego procesu na państwa europejskie. Integracja europejska postrzegana jest jako ewoluujący proces polityczny. W tym procesie zmieniają się tożsamości, interesy oraz zachowania państw członkowskich, ale też jakościowej zmianie ulega cała struktura. Często problemem jest znalezienie przez konstruktywistów odpowiednich narzędzi analizy. Co zatem decyduje o rosnącej popularności tego podejścia teoretycznego? Można zaryzykować twierdzenie, że dzięki konstruktywizmowi badacze po raz pierwszy wyszli poza tradycyjne ramy badawcze i zaczęli zwracać uwagę na dotychczas pomijane zagadnienia procesu integracji europejskiej chociażby kwestię tożsamości europejskiej. Konstruktywizm, mimo swoich niedoskonałości, otwiera nowe możliwości lepszego poznania oraz badania złożoności procesu integracji europejskiej. Anna Skolimowska ukończyła politologię w Instytucie Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Obecnie doktorantka na kierunku nauki o polityce w Instytucie Politologii UKSW. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół zagadnienia relacji zewnętrznych Unii Europejskiej, podejść teoretycznych w badaniach integracji europejskiej oraz stosunków międzynarodowych. Przygotowuje rozprawę doktorską pt. Konstruktywizm jako teoretyczne ujęcie integracji europejskiej. 18 A. Moravcsik, Constructivism and European Integration: A Critique, [w:] The social construction of Europe, red. T. Christiansen, K.E. Jorgensen, A. Wiener, s. 176 178.