Lista najczęstszych nagłych zaburzeń psychicznych wymagających interwencji.

Lista najczęstszych nagłych zaburzeń psychicznych wymagających interwencji. 1. Pacjent psychotyczny z umiarkowanym niepokojem 2. Pacjent nerwicowy z umiarkowanym niepokojem 3. Pacjent pobudzony, bardzo niespokojny 4. Pacjent depresyjny 5. Pacjent z objawami manii 6. Pacjent przejawiający tendencje samobójcze 7. Pacjent agresywny 8. Przemoc 9. Pacjent pod wpływem alkoholu 10. Pacjent z ciężkimi objawami psychicznymi na podłożu zaburzeń somatycznych - otępienie i majaczenie 11. Zaburzenie histeryczne 12. Ostra reakcja na stres 13. Pacjent z bezsennością 14. Psychopatologiczne objawy AIDS 15. Pacjent z objawami ubocznymi po lekach psychotropowych (a) Pseudoparkinsonizm (b) Ostra reakcja dystoniczna (c) Akatyzja - neuroleptyczny zespół pobudzeniowy (d) Póżna dyskineza (e) Złośliwy zespół poneuroleptyczny (f) Zespół serotoninergiczny (g) Toksyczne działanie litu 16. Napady padaczkowe...... Zagadnienia związane z pomocą psychologiczną Leczenie pacjentów z rozległymi oparzeniami jest bardzo trudne, ponieważ mamy świadomość, że ich szansę przeżycia są minimalne. Najczęściej są przytomni i zrozpaczeni. Rodzina nigdy nie jest w wystarczającym stopniu przygotowana na to, jak strasznie wygląda taki pacjent. Większość naszych interakcji z rodziną polega na 1

udzieleniu jej członkom pomocy psychologicznej, która ma uczynić sytuację łatwiejszą do zniesienia dla pacjenta i jego bliskich w trakcie dalszego leczenia. W służbach ratowniczych pomoc psychologiczna jest często udzielana intuicyjnie. W wielu przypadkach takie wsparcie jest jedynym możliwym narzędziem działania w tragicznej sytuacji. Wykorzystanie umiejętności pomocy psychologicznej, nieustannie modyfikowanych przez doświadczenie i styczność z traumatycznymi wydarzeniami, jest nieodłącznym i niezmiernie ważnym aspektem roli pracowników służb ratowniczych. Zdolności te, w połączeniu z rolą i autorytetem ratownika, mogą mieć wielką siłę oddziaływania i w związku z tym należy je stosować w zgodzie z obowiązującym kodeksem postępowania zawodowego. Odstępstwo od tych reguł może pociągać za sobą odpowiedzialność dyscyplinarną oraz karną. Głównym warunkiem umiejętnego stosowania pomocy psychologicznej jest jej odróżnienie od doradztwa psychologicznego. Istota pomocy psychologicznej British Association of Counselling (BAC; Brytyjskie Stowarzyszenie Doradztwa Psychologicznego) sporządziło szczegółowy kodeks etyczny dotyczący udzielania pomocy psychologicznej między innymi w służbach ratowniczych. Dotyczy on osób, które stosują wsparcie psychologiczne w celu wzmocnienia swojej podstawowej roli zawodowej, na przykład ratowników. W Code ofethics and Practice for Counselling Skills (Kodeks etyki i zasad udzielania pomocy psychologicznej) (BAC, 1989, B.l.l) szczegółowo rozróżniono doradztwo psychologiczne i pomoc psychologiczną. Czytamy tam, że tym, co odróżnia pomoc psychologiczną" od doradztwa psychologicznego, są intencje pomagającego, którego zamiarem jest wsparcie działań wynikających ze spełniania jego podstawowej funkcji zawodowej". W książce Guidelines for Those Using Counselling Skills In their Work (Wytyczne dla osób stosujących pomoc psychologiczną w pracy zawodowej) stowarzyszenie BAC 2

przedstawia trzy warunki, które przesądzają o profesjonalnym stosowaniu pomocy psychologicznej: celowe wykorzystanie określonych umiejętności interpersonalnych, zgodnych z wartościami doradztwa psychologicznego; wzmocnienie i niezmienność podstawowej roli pomagającego (np. pielęgniarki, nauczyciela, kierownika zmiany, pracownika socjalnego, pracownika zarządzającego personelem); postrzeganie przez osobę otrzymującą pomoc osoby pomagającej jako człowieka działającego w ramach podstawowej roli zawodowej i/lub opiekuńczej, która nie jest rolą doradcy psychologicznego. (BAC, 1998, s. 1) Newby (1983) w jednym z pierwszych artykułów na ten temat sugeruje, iż rozróżnienie między doradztwem psychologicznym a pomocą psychologiczną jest użyteczne, ponieważ oddziela proces doradztwa od umiejętności będących składnikiem interakcji. Podczas gdy zbudowanie relacji ma kluczowe znaczenie dla doradztwa psychologicznego, ponieważ umożliwia poznanie dynamiki leżącej u podstaw zachowań jednostki oraz uzyskanie wglądu w jej funkcjonowanie, nie jest ono niezbędne przy udzielaniu pomocy psychologicznej. Dla pracowników służb ratowniczych pomoc psychologiczna odgrywa jedynie rolę pomocniczą wobec ich podstawowej roli zawodowej. Tworzenie relacji mogłoby utrudniać wypełnianie obowiązków zawodowych lub być niespójne z tą rolą w danym momencie. Na przykład: ratownik działa w sposób, który ma zapewnić bezpieczeństwo ofierze wypadku, lecz gdy to osiągnie, oddala się, by zająć się niesieniem pomocy pozostałym ofiarom. Przedstawiony poniżej opis obrazuje podwójną rolę lekarza, który umiejętnie udziela pomocy psychologicznej, jednocześnie osiągając swój podstawowy cel, jakim jest ratowanie życia rannych i zapobieżenie ryzyku zranienia innych osób. 3

W takiej sytuacji, kiedy istnieje znacząca różnica między systemami wartości uczestników zdarzenia, tworzenie relacji byłoby niewłaściwe. Opatrując tego młodego mężczyznę, rozmawiałem z nim, starając się go uspokoić i skłonić do współpracy, chociaż wiedziałem, że natychmiast po zakończeniu leczenia zostanie on aresztowany pod zarzutem co najmniej ciężkiego uszkodzenia ciała. W sąsiedniej sali moi koledzy walczyli o życie jego ofiary. Nie możesz pozwolić, by poczucie sprawiedliwości przeszkodziło ci w wykonywaniu twoich obowiązków. Aby udzielenie pomocy psychologicznej nie było stratą czasu, musi ona przynieść pozytywne efekty. Posługiwanie się nią powinno ułatwiać ratownikom wykonywanie ich podstawowych zadań oraz sprawiać, by sytuacja była łatwiejsza do opanowania zarówno dla ratownika, jak i dla uczestnika zdarzenia. Choć efekt tych działań zależy przede wszystkim od umiejętności i wyszkolenia ratownika, jest też uzależniony od podatności osoby otrzymującej pomoc oraz od jej współpracy. Podstawy pomocy psychologicznej Największą satysfakcję w mojej karierze sprawiło mi wsparcie, jakiego udzieliłem rodzicom dziewczynki, która zmarła w karetce wiozącej ją na ostry dyżur. Prowadziłam wcześniej badania nad śmiercią dzieci i czułam się kompetentna, udzielając im pomocy. Bardzo ważne było też dla mnie wsparcie współpracowników. Później rodzice napisali do mnie list, dziękując za to, co im wtedy powiedziałam. To opowieść pielęgniarki pracującej na ostrym dyżurze. Opisała ona również przygnębienie spowodowane tym wydarzeniem, jednak najważniejsze było dla niej to, jak bardzo zmieniła odbiór tego tragicznego wydarzenia przez rodziców. Doświadczyła poczucia kompetencji, którego źródłem było skuteczne posłużenie się umiejętnościami oraz specjalistyczną wiedzą. Konstruktywne udzielenie pomocy psychologicznej w tym przypadku pozwoliło jej 4

też przewartościować tragiczne wydarzenie w kontekście pozytywnego wsparcia, którego była w stanie udzielić. Pomoc psychologiczna w działaniu Dwóch młodych policjantów biegło na szóste piętro zrujnowanego motelu. Przyjechali po telefonicznym zgłoszeniu kłótni rodzinnej. Kiedy dotarli na ostatnie piętro, ujrzeli dwóch mężczyzn stojących twarzą w twarz z zaciśniętymi pięściami, gotowych w każdej chwili rzucić się sobie do gardeł. Kobieta trzymająca pod pachą przerażone niemowlę obrzucała obelgami jednego z nich. Przez otwarte drzwi widać było trójkę dzieci siedzących nieporuszenie wśród ogłuszających wrzasków, całkowicie pochłoniętych śledzeniem historii rozgrywającej się na ekranie telewizora. Policjanci zdjęli kaski i zaczęli rozmawiać z dwoma mężczyznami, stopniowo podchodząc do nich coraz bliżej, ale tak, by nie naruszyć ich poczucia przestrzeni osobistej; jednocześnie doprowadzili do zwiększenia odległości między napastnikami. Interwencja zakończyła się, gdy jeden z policjantów uspokajał jednego z mężczyzn, podczas gdy drugi przywrócił spokój w mieszkaniu. Obaj mężczyźni otrzymali formalne upomnienie i konflikt został zażegnany.... Ten incydent był moim pierwszym kontaktem z działaniami policji w czasie mojej pracy w charakterze psychologa pracy. Dla zaangażowanych w niego policjantów była to rutynowa interwencja. Przeprowadzili ją z doskonałą precyzją i synchronizacją. Wielokrotnie już odbywali podobne akcje i mieli w tym doświadczenie. Już dawno włączyli szkolenie w zakresie pomocy psychologicznej do swojej pracy, dlatego stosowali odpowiednie umiejętności niemal automatycznie. Mimo to, ich poczucie zadowolenia ze skutecznie przeprowadzonej interwencji w nieprzewidywalnej sytuacji było wyraźnie widoczne. Podczas akcji każdy z policjantów utrzymywał kontakt wzrokowy z mężczyzną, którego uspokajał, jednocześnie zasłaniając mu przeciwnika. Służyło to przyciągnięciu uwagi agresywnie 5

nastawionych ludzi oraz zaangażowaniu ich w rozmowę. Początkowo policjanci mówili podniesionym głosem, podobnie jak mężczyźni, potem, przejmując kontrolę nad wymianą zdań, ściszali głos, modelując ton swych wypowiedzi. Jednocześnie stopniowo odsuwali się od siebie, zmuszając mężczyzn do zwiększenia dystansu, w ten sposób izolowali od siebie przeciwników i przejmowali dominującą pozycję. W chwili gdy sytuacja była już opanowana, a agresywni mężczyźni nieco się Uspokoili, nawiązano z nimi celową relację. Bardziej wzburzony mężczyzna przedstawił policjantowi swój punkt widzenia, co pozwoliło mu zyskać poczucie, iż został wysłuchany. Z wahaniem zgodził się zachować spokój i spór został na pewien czas zażegnany. W spotkaniu tym widać wyraźnie umiejętne zastosowanie wielu elementów pomocy psychologicznej po to, by osiągnąć nadrzędny cel (ustanowienie spokoju i porządku). Użycie pomocy psychologicznej jest integralną częścią życia zawodowego pracownika służb ratowniczych, niezbędną do skutccznego i sprawnego wypełniania obowiązków służbowych. Podstawowe umiejętności przy udzielaniu pomocy psychologicznej Pewne cechy uznaje się za podstawowe przy udzielaniu skutecznej pomocy psychologicznej. Spójność, empatia i szacunek, w połączeniu z rzeczowością i natychmiastowym działaniem, można uważać za trzon tych umiejętności, niezbędnych do nawiązania więzi (Rogers, 1980; Egan, 1998). Analiza umiejętności związanych z kompetentnym udzielaniem pomocy psychologicznej w oderwaniu od ich praktycznych zastosowań może prowadzić do powstania wrażenia, iż są one mechaniczne i czysto użytkowe. W praktyce nigdy tak nie jest, jednak analizowanie ich w taki sposób pomaga przygotować idealny wzorzec, z którym można następnie porównać skuteczność własnych działań w zakresie pomocy psychologicznej, co służy autoanalizie i dalszemu rozwojowi. 6

Spójność Spójność odnosi się do autentyzmu komunikacji między profesjonalistą I Jednostką (Egan, 1998). Chodzi o zgodność między zachowaniem profesjonalisty przedstawianym w interakcji z jednostką a jego ukrytymi myślami uczuciami. W skrócie spójność odzwierciedla zdolność profesjonalisty do otwarcia się na inną osobę bez udawania lub fałszywego zainteresowania, do zachowania odzwierciedlającego zaangażowanie i zainteresowanie dobrem tej osoby. Okoliczności spotkania mogą mieć wpływ na stopień, w jakim profesjonaliści są w stanie wyrazić swoją troskę i szczerość, przy jednoczesnym zachowaniu spójności interakcji. Werbalizowanie niespójnych i niewygodnych uczuć może być bardziej skuteczne w podtrzymywaniu autentycznej interakcji, gdy jednocześnie profesjonalista może prowadzić bezpieczną komunikację ambiwalentnych uczuć. Dla zachowania spójności konieczne jest, aby profesjonalista rozwiązał sprzeczności dotyczące jego własnego systemu wartości i roli zawodowej (McLeod, 1998). To, jak trudne może być zachowanie spójności, dobrze ilustruje historia młodego strażaka, biorącego udział w jednej z pierwszych w jego życiu interwencji dotyczącej wypadku drogowego. Para starszych ludzi była uwięziona w samochodzie zmiażdżonym pomiędzy dwiema ciężarówkami. Kiedy przyjechaliśmy na miejsce, auto zaczęło się palić. Oboje zginęli w płomieniach. Pracowaliśmy nad uwolnieniem kierowcy jednej z ciężarówek, który bez wątpienia był winny kolizji. Trudno było pomagać mu podczas tej akcji, ponieważ człowiek ten wciąż narzekał na starszych ludzi i przypisywał im winę za spowodowanie wypadku. Czułem wobec niego gniew za spowodowanie zderzenia i za to, że ich o to obwiniał. Trudno mi było współczuć mu z powodu bólu, który na pewno odczuwał, pozostając wciąż uwięziony w samochodzie. Próbowałem nawiązać z nim relację na poziomie zawodowym, ale wiem, że mimo to wyczuwał, iż wcale nie chcę tam być i mu pomagać. W tym wypadku efekt obecności ratownika był zapewne negatywny. Niespójność między niewerbalnym zachowaniem 7

ratownika a jego wypowiedziami była dla kierowcy widoczna i podważała cel, jakim było udzielenie mu wsparcia. Zachowanie spójności w takiej sytuacji wymagałoby od ratownika uświadomienia sobie własnych ambiwalentnych uczuć związanych z ratowaniem domniemanego sprawcy wypadku. Zachowanie spójności może być łatwiejsze, gdy zrozumie się znaczenie wyparcia w obliczu obezwładniającego urazu, a także dzięki wiedzy o tym, że kierowca prawdopodobnie zacznie odczuwać poczucie winy lub wstydu dopiero po pewnym czasie. To, czy kierowca odzyska równowagę psychiczną po wypadku, w dużej mierze jest uzależnione właśnie od tego, czy ratownicy będą umieli działać W sposób nieosądzający. Jeśli nie będą zdolni okazać mu współczucia w obliczu jego błędów, tym trudniej będzie mu się później pogodzić ze skutkami swoich działań. Bardzo ważne zarówno dla ofiar wypadku, jak i dla długoterminowego dobrostanu ratowników jest to, by uczucie gniewu lub poczucie niesprawiedliwości znalazły odpowiednie ujście poza sytuacją stresową, w ramach spotkań terapeutycznych, ponownej oceny lub przewartościowania roli zawodowej. Pozytywne nastawienie Pozytywne nastawienie do innych obejmuje szacunek i poszanowanie jednostki oraz jej życia (Rogers, 1967). Wiąże się z pozbawionym osądu spojrzeniem na daną osobę. Nie oznacza akceptacji jej systemu wartości uni zachowań, ale fakt, iż uznaje się godność jej życia i rozumie okoliczności, które mogły się przyczynić do jej obecnej sytuacji życiowej. Określenie bezwarunkowe" oznacza, że szacunek nie jest uzależniony od jego odwzajemnienia. Odnosi się to szczególnie do pracy służb ratowniczych, ' której umiejętność okazywania pozytywnego nastawienia jest niekiedy /stawiona na najcięższą próbę. Ratownicy niejednokrotnie spotykają z atakami werbalnymi i fizycznymi, które są odpowiedzią na ich prób ratowania życia i zdrowia ofiar. Ponadto ludzie, na rzecz których pracują ratownicy, często narazili życie innych, działali nieodpowiedzialnie lub z zamiarami przestępczymi. Zachowanie 8

pozytywnego nastawienia ułatwia znajomość czynników, które przyczyniają się do powstawania agresywnych zachowań, a także zaangażowanie na rzecz ograniczenia zachowań niebezpiecznych w interesie wszystkich zaangażowanych osób. Empatia Empatia to zdolność do postrzegania świata w sposób, w jaki widzą go inni, a także rozumienia ich reakcji na własne doświadczenia (obszerne omówienie tego zagadnienia można znaleźć w: Duan i Hill, 1996). Empatia polega również na umiejętności precyzyjnego komunikowania tego zrozumienia drugiej osobie. Hoffman (1987, s. 48) definiuje empatię jako reakcję afektywną, bardziej odpowiednią do sytuacji innej osoby niż własnej". Cecha ta oznacza wrażliwość na rozumienie świata przez innego człowieka, wyrażane uczuciami i myślami, które nam ta osoba komunikuje. Podstawą empatii jest umiejętność aktywnego słuchania, uwagi i powstrzymywania się od oceny. Profesjonalista intuicyjnie komunikuje jednostce swoje empatyczne rozumienie, wysyłając informacje zwrotne dotyczące swojego pojmowania tego, co czuje i myśli partner. Często wiąże się to z otwartym wyrażeniem kwestii, które zostały jedynie zasugerowane, a nie wypowiedziane wprost. Tak jest w kolejnym przykładzie, w którym nowo mianowana starsza pielęgniarka rozmawia ze wspierającym ją kolegą z innego oddziału. Pielęgniarka oddziałowa, pracująca na ostrym dyżurze, skarżyła się, że musi ukrywać swoje uczucia przed podwładnymi z obawy przed ośmieszeniem. Czuła, że uznają, iż coś jest z nią nie tak, jeśli będzie okazywała zdenerwowanie, szczególnie w sytuacjach, gdy pacjent umiera. Narzekała również, że często w takich sytuacjach nie ma przy pacjencie nikogo ze starszego personelu. Oczekują, że będziemy trzymać swoje uczucia na wodzy. Lekarze przechodzą do następnego przypadku i zostawiają nas ze zrozpaczonymi krewnymi, sam na sam z ich cierpieniem". Współpracownik udzielający jej wsparcia, ratownik medyczny, 9

przyznał, że sam często nie potrafi do końca być tu i teraz" oraz odniósł się do jej poczucia izolacji i opuszczenia. Nawiązał również do różnicy płci i pozycji między nimi, zauważając jej poczucie niedocenienia jako kobiety na kierowniczym stanowisku. Przewartościował stres, jakiego doświadczała w związku z zarządzaniem młodszym personelem, opieką nad pacjentami i ich rodzinami. Jego doświadczenie zawodowe różniło się od jej doświadczenia (choć również miał styczność z ostrym dyżurem), lecz mimo to potrafił dzięki empatii wczuć się w jej uczucia związane z pracą. Zdolność do empatii ma swoje nieuniknione ograniczenia, wynikające z jednostkowych różnic dotyczących religii, wykształcenia, płci, kultury i fizjologii. Ktoś może się poczuć urażony sugestią, że dzięki empatii profesjonalista może uzyskać wgląd w jego indywidualne doświadczenie życiowe. Jednak niekiedy empatia może być skutecznym narzędziem zmniejszania różnic, przyczyniając się do zrozumienia - przynajmniej ograniczonego, opartego na aktywnym słuchaniu i uwadze. Scott i Borodovsky (1990) określają empatyczne słuchanie w takim kontekście jako przyjmowanie ról kulturowych". Wysiłek związany z empatią sam w sobie tworzy więź między profesjonalistą a jednostką, przyczyniając się do powstania atmosfery zaufania (Covey, 1989). Ponadto, zrozumienie przez dl lic osoby myśli i uczuć drugiej strony jest bezcenne w kontekście udzielania skutecznej pomocy psychologicznej. Omówione powyżej cechy wpływają na skuteczność pomocy psychologicznej stosowanej przez ratownika. Cechy te wiążą się z określonym spo- tilium zachowania, który można wytrenować i wzmacniać poprzez sa-ititiświadomość. Jest to zwykle proces ciągły, w którym kolejne interakcje nn'jednokrotnie skłaniają do przewartościowania przez ratownika do-lych czasowych przekonań i hierarchii wartości. Skuteczne udzielanie po-iimi:y psychologicznej jest w swej istocie procesem dynamicznym, a jego Hekty mogą być źródłem głębokiego zadowolenia lub podstawą zakwestionowania ustalonego światopoglądu. Spotkania te mogą wymagać od profesjonalisty krytycznej analizy własnych 10

umiejętności radzenia sobie ze zło-(onymi i wymagającymi interakcjami, które stoją w sprzeczności z jego własnymi celami. Rozwiązanie problemu niespójności między światem oso-liistym i zawodowym może się nigdy nie udać tak do końca, jednak sama łwiadomość jej istnienia zapewne pomaga w wyborze odpowiednich sposo-ihjw działania. Właśnie w tym procesie najbardziej przydatna bywa rozmowa z doświadczonym superwizorem (szczegółowe omówienie zagadnienia empatii w: Davis, 1996). Rzeczowość Uzeczowość oznacza umiejętność jasnego i bezpośredniego komunikowania się ratownika w interakcji z ofiarą oraz pomaganie jej wjasnym wyrażaniu się. Jest to podstawa skutecznej komunikacji. Rzeczowość obejmuje również pomoc w otwartym wyrażeniu przez jednostkę zagadnień i obaw, które były sugerowane, lecz nie zostały dotąd wyrażone wprost. Zachęca się ją do precyzyjnego wyrażania się, co ułatwia lepsze zrozumienie w ramach transakcji i jednocześnie czyni proces komunikowania się hardziej przejrzystym, otwartym i bezpośrednim. Już samo to może być pouczającym i wspierającym doświadczeniem dla osób, które dotychczas nic były przyzwyczajone do otwartego wyrażania swoich potrzeb i uzyskiwania dla nich wyraźnego przyzwolenia. Strażak został wezwany do pożaru w domu starszego mężczyzny. Kiedy ogień został opanowany, człowiek ten zaczął skarżyć się na ból w prawym ramieniu. Był wyraźnie wzburzony i zaniepokojony bólem, ale nie zgadzał się, by udzieio-no mu jakiejkolwiek pomocy. Strażak zasugerował, że może mężczyzna obawia się, czy ból nie wiąże się z sercem i nie oznacza czegoś poważnego, jednak on wciąż wypierał się takich obaw. Ratownik spytał, czy nie obawia się, że podczas wyjazdu do szpitala dom zostałby bez opieki. Wówczas mężczyzna zaczai mówić o tym, jak niepokoi go obecność w domu obcych ludzi, wyłamany zamek w drzwiach i zrujnowane mieszkanie. Ratownikowi udało się otwarcie wyrazić niepokoje mężczyzny, zrozumieć jego niejasne komunikaty dzięki 11

wykorzystaniu pytań i empatii, a następnie przekazać je mężczyźnie w formie informacji zwrotnej, bezpośrednio i jednoznacznie. Natychmiastowość działania Umiejętność natychmiastowego działania wymaga skupienia się na problemie, który byl powodem wezwania pomocy. Niezbędne jest celowe zastosowanie umiejętności udzielania pomocy psychologicznej w zastanej sytuacji i wobec trudności bezpośrednio z nią związanych (Carkhuff, 1987). Większość doraźnych problemów ma swoje źródła we wcześniejszych trudnościach. Mogą one skłaniać jednostkę do ponownej analizy ukrytych głębiej obaw i myśli. Przypominanie przykrych wydarzeń z przeszłości możb mieć negatywny wpływ i pogłębiać zdenerwowanie ofiary. Skupienie się bezpośrednio na sposobach rozwiązania aktualnego problemu może obudzić w ofierze poczucie siły i kontroli nad sytuacją, a także pomóc jej w tworzeniu skutecznych strategii radzenia sobie z trudnościami. Podważanie Podważanie nieprawidłowych postaw umysłowych oraz przekonań może być niezbędne, aby nakłonić jednostkę do podjęcia działań adekwatnych do sytuacji. Myśli, uczucia oraz poglądy ludzi determinują sposób ich zachowania. Mogą się one opierać na błędnych przesłankach, być nieprecy zyjne lub szkodliwe. Podważenie takich ograniczających perspektyw, zakorzenionych nawyków myślowych pozwoli jednostce rozważyć bardziej skuteczne możliwości działania, prowadzące do rozwiązania problemu Podważanie może przybrać jedną z dwóch form: - zaproponowanie nowych sposobów myślenia o problemie, - rozwijanie wglądu jednostki w jej własny udział w powstanie obec nej sytuacji. 12

Może to zachęcić kogoś do przyjęcia odpowiedzialności za własne położenie, a także zwiększyć świadomość kontroli, jaką dana osoba może przejąć, aby spowodować zmiany. W wielu wypadkach nieprawidłowe przekonania służą samoobronie psychicznej, umożliwiając racjonalizowanie aktualnej sytuacji życiowej i usprawiedliwianie braku odpowiednich działań z jej strony (pełniejsze omówienie usprawiedliwiających zachowań w: Halleck, 1988; Snyder i Higgins, 1988). Ludzie instynktownie bronią swoich poglądów i przekonań. Modelowanie umiejętności i n te personalnych może im pozwolić na większą otwartość na poglądy innych oraz sprawić, że będą gotowi dostosować własne postawy do postaw otoczenia. Ratownicy medyczni zostali wezwani do kłótni rodzinnej. Według zgłoszenia ranna została kobieta. Po przyjeździe na miejsce zastali kobietę bardzo zdenerwowaną i lekko ranną w rękę. Następnie byli świadkami kłótni rodzinnej między ojcem a synem. Ojciec groził synowi i z trudem panował nad wściekłością. Sytuacja gwałtownie się rozwijała, istniało ryzyko konfrontacji i przemocy, podczas gdy kobieta starała się temu zapobiec, atakując werbalnie obu mężczyzn. Po wstępnym rozładowaniu agresywnych emocji i przejęciu kontroli nad sytuacją, ratownicy mogli pokrótce przećwiczyć z uczestnikami zajścia umiejętność słuchania i przyjmowania odmiennych poglądów, a także otwarcie wyrazić istniejące różnice zdań i zachęcić do empatii. Korzystając ze swej pozycji, podważyli deklarowane głośno przekonanie ojca, że jego syn jest leniwy, i uświadomili mu, iż sam również przyczynił się do tego, jak jego syn postrzega samego siebie. Tego rodzaju interwencje są z natury ograniczone i charakteryzują się krótkotrwałym efektem, co może powodować u ratowników poczucie bezsilności. Bardzo prawdopodobne, że taki scenariusz będzie się w przyszłości powtarzał i być może ponownie zaistnieje potrzeba interwencji ratowników. Mimo to, przedstawienie rodzinie różnych punktów widzenia, podważenie sztywnych postaw oraz ćwiczenie alternatywnych zachowań może w pewnych przypadkach spowodować pojawienie się wątpliwości i 13

w konsekwencji - weryfikację dotychczasowych poglądów. Niejednokrotnie celny, krótki komentarz profesjonalisty w połączeniu z oddziaływaniem wpisanego w jego rolę autorytetu na długo pozostaje w pamięci poszkodowanego i prowadzi do zmiany jego głęboko utrwalonych poglądów i obrazu samego siebie. Zwierzanie się Zwierzenia profesjonalisty mogą mu ułatwić nawiązanie bardziej bezpośredniej relacji z osobą, której udziela pomocy (Edwards i Murdock, 1994). Mogą również zmniejszyć nieco napięcie, nieuchronne w sytuacji, gdy ofiara znajduje się w intymnej sytuacji z obcą osobą. Zwierzanie się może ponadto sprawić, że profesjonalista poczuje się w danej interakcji na rów-, nych prawach, co zmniejszy ewentualne bariery komunikacyjne. Pomoże i to także przedstawić jednostce wzorce dopuszczalnej społecznie bliskości. Ważne jest, aby ratownik uważnie obserwował reakcje ofiary na ujawniane myśli i uczucia. Zwierzanie się może bowiem być szkodliwe, jeżeli zwiększa świadomość rozległości różnic (kulturowych, społecznych, edukacyjnych lub innych) między ofiarą a ratownikiem. Może również, co też jest niebezpieczne, zwiększyć stopień intymności relacji bardziej, niż dana osoba jest to w stanie znieść. Następstwem zwierzania się, w połączeniu z władzą przypisaną roli ratownika, może być bardzo silne poczucie intymności (Goodyear i Shu-mate, 1996). Istotne jest, aby zwierzanie zawsze miało miejsce wyłącznie w kontekście roi. zawodowej w celu uniknięcia jego błędnej interpretacji. Zwierzenia powinny być dostosowane do sytuacji i ograniczone w swoim zakresie i częstotliwości. Przy ich wyborze trzeba dokonywać selekcji i koncentrować się jednoznacznie na osiągnięciu celu, jakim jest ułatwienie sytuacji ofierze lub ułatwienie jej współpracy z ratownikami w wypełnianiu ich podstawowych zadań. Treść zwierzeń nie powinna być dla ofiary kolejnym obciążeniem, nie powinna również dotyczyć kwestii, które na długo utrzymałyby się w pamięci ofiary (szczegółowe omówienie tej umiejętności można znaleźć w: Weiner, 1983). 14

Uwaga Uwaga oznacza świadome skupienie się na jednostce. Wszystkie zmysły zostają aktywnie ukierunkowane na daną osobę w celu zrozumienia jej uczuć i sposobu, w jaki doświadcza aktualnej sytuacji. Uwagę okazuje się poprzez zachowania niewerbalne, takie jak kontakt wzrokowy, odpowiednia postawa ciała oraz odległość między uczestnikami interakcji. Niewerbalne zachowania ratownika, takie jak ton głosu czy siła i szybkość jego mowy, mogą pomóc jednostce w odzyskaniu poczucia kontroli nad sytuacją, zaszczepić w niej spokój lub skłonić do współpracy (Knapp, 1978). Podobnie wpływają gesty i minimalne zachęty werbalne, takie jak tak", nie" lub mhhm,."" Komunikują zrozumienie przez ratownika tego, co mówi ofiara. Postawa ciała powinna być otwarta, sygnalizująca komunikacyjną otwartość na drugą osobę ( twarz zwrócona w stronę rozmówcy, ramiona li i os krzyżowane, wyraz twarzy świadczący o zainteresowaniu rozmów-ci). Przyjęcie przez ratownika rozluźnionej postawy może sprawić, że ofiara również się zrelaksuje. Przybieranie postawy lustrzanej, na przykład nachylanie się w stronę rozmówcy bez naruszania jego przestrzeni prywatnej, oznacza skierowanie uwagi na rozmówcę. Świadomie obdarzając kogoś uwagą, należy uwzględniać różnice kulturowe i płciowe Ifiue, 1990). Przedłużony kontakt wzrokowy może być w niektórych kulturach zinterpretowany jako nienaturalny lub napastliwy. Podobnie fizyczna bliskość - w zależności od wieku i płci może być odczuwana jako niewłaściwa lub krępująca. Dodatkowy wgląd w stan psychiczny danej osoby można uzyskać, zwracając uwagę na własne reakcje, zarówno fizyczne, jak i emocjonalne. Poczucie fizycznego napięcia, nastrój emocjonalny oraz głos intuicji wskazują na ukryte komunikaty, których dana osoba nie wysłałaby otwarcie ( zobacz : Hill i in., 1993 - w pozycji tej omówiono ukryte procesy"). Pielęgniarz na ostrym dyżurze odczul fizyczne napięcie i smutek, gdy kobieta w starszym wieku rozmawiała z nim i uprzejmie dziękowała mu za pomoc, jakiej udzielił jej po nieszczęśliwym upadku. W 15

szpitalu zaofiarowano jej niezbędną pomoc i kobieta była teraz gotowa, by wrócić do domu. Kierując się głosem swoich uczuć, pielęgniarz spytał ją, czy lubi dom, w którym mieszka. Poświęcając jej dość czasu i uwagi, mężczyzna zyskał zaufanie pacjentki i dowiedział się, że jej upadek nie był przypadkowy. Bojąc się pozostać w domu opieki, w którym czuła się zastraszana, kobieta celowo wyrządziła sobie krzywdę, chcąc trafić na dłuższy czas do szpitala. Ta informacja pozwoliła dotrzeć do leżących u podłoża sytuacji problemów, które inaczej mogłyby doprowadzić do powtórzenia się wypadku w przyszłości. Słuchanie Słuchanie składa się z trzech elementów: rozumienia komunikatów werbalnych, obserwacji zachowań niewerbalnych (postawa ciała, wyraz twarzy, ton głosu itp.) oraz umieszczania tych komunikatów w kontekście aktualnych okoliczności. Wyraz twarzy i ton głosu mogą odzwierciedlać stan umysłu jednostki dokładniej niż jej słowa. Tam, gdzie brak spójności między komunikacją niewerbalną a wypowiedziami, najczęściej prawdziwsze okazują się komunikaty niewerbalne (Ekran, 1992). Uwzględnianie każdego z tych źródeł komunikacji pozwala ratownikowi modyfikować i dostosowywać pomoc psychologiczną do aktualnych potrzeb (Nelson-Jo-nes, 1996). Werbalne komentarze jednostki dotyczą jej uczuć, myśli oraz doświadczanych wydarzeń. W zależności od roli spełnianej przez ratownika, najważniejszy jest jeden z tych elementów. Ratownik będzie aktywnie oferował pomoc psychologiczną, aby uzyskać dokładne informacje, które ułatwią mu dalsze działanie i wypełnianie swojej roli zawodowej. Na przykład: ratownik medyczny skupi uwagę ofiary na miejscu bólu i będzie szukał informacji, które mogłyby mu ułatwić diagnozę dotyczącą urazu. Strażak może potrzebować potwierdzenia informacji bezpośrednio dotyczących zagrożenia, na które narażeni są ludzie w miejscu pożaru. Jego celem, będzie zapewnienie bezpieczeństwa wszystkim osobom przebywającym w miejscu zdarzenia, a dopiero potem podjęcie dalszych działań, postara sia więc skłonić ofiarę do współpracy w tym zakresie. 16

Aktywne interwencje Aktywne interwencje ze strony ratownika mogą obejmować pytania, wyjaśnienia oraz aktywne posługiwanie się empatią. Wykorzystanie tych interwencji jest uzależnione od celów ratownika w konkretnej sytuacji, Potem, w zależności od potrzeb, może on udzielić pomocy psychologicznej, która spełnia wiele funkcji, takich jak: rozładowywanie napięcia w konflikcie lub sytuacji kryzysowej, doprecyzowanie informacji niezbędnych ratownikowi do dalszych działań bądź nakłonienie ofiary dc współpracy podczas udzielania jej pomocy lub w czasie akcji ratunkowej. W przypadku każdej interwencji powinno się unikać projektowania przez ratowników na ofiary własnych postaw i systemów wartości. Pytania To skuteczny element pomocy psychologicznej (Hough, 1998). Pytania! otwarte służą zdobyciu dalszych informacji, umożliwiając ofierze w większym stopniu zrozumieć wydarzenia. Mogą również prowadzić do uściślenia sposobu postrzegania sytuacji, zarówno przez ratownika, jak i przez ofiarę, gdy sytuacja jest bardzo niejednoznaczna. Jednocześnie pomagają profesjonaliście skupić się na komunikacji niewerbalnej i uniknąć przyjmowania bezpodstawnych założeń. Zadawanie pytań zamkniętych (na które można odpowiedzieć po prostu tak" lub nie") może pomóc w skupieniu myśli osobie otrzymującej pomoc oraz zdecydowanie ukierunkować komunikację. Takie ich użycie /.wraca uwagę na określone zagadnienia, co może mieć istotne znaczenie przy udzielaniu pomocy. Profesjonalista może poprzedzić pytania zamknięte udzieleniem klientowi informacji o ich celu, umożliwiając mu świadomą współpracę lub odmowę odpowiedzi. Należy używać tych pytań w ograniczonym stopniu, mając świadomość istniejących granic. Jest to szczególnie ważne w sytuacjach 17

kryzysowych, w których zwykle dochodzi do łamania tradycyjnych granic. Odzwierciedlenie Odzwierciedlenie, czyli powtórzenie ostatniego zdania wypowiedzianego przez rozmówcę, ma zachęcić go do powiedzenia czegoś więcej. Słysząc powtórzone swoje ostatnie zdanie, człowiek zwykle zaczyna mówić dalej, slarając się wyjaśnić, co miał na myśli, i dokładniej opisując własne uczuciu (Nelson-Jones, 2000). Zazwyczaj naśladuje się przy tym ton głosu rozmówcy, aby nie wziął on odzwierciedlenia za pytanie i aby nie zaburzyć jego toku myślenia. Odzwierciedlenie stosowane dyskretnie może być bardzo skutecznym narzędziem (szczególnie w sytuacjach, w których konieczne jest odwrócenie uwagi rozmówcy od bólu lub rozgrywających się wokół wydarzeń, związanych z sytuacją kryzysową lub wypadkiem). Wybiórcze stosowanie tej metody w odniesieniu do określonych aspektów rozmowy może również skierować ją na wybrany temat, mający podstawowe znaczenie dla ratownika w wykonywaniu jego zadań. Ratownik medyczny, po ustabilizowaniu stanu kierowcy, nadal mu towarzyszył, opiekując się nim, podczas gdy strażacy starali się go wydobyć z samochodu. Kierowca odczuwał silny ból; obawiał się, czy przeżyje, i martwił się o to, kto zajmie się dziećmi po jego śmierci. Starając się odwrócić' uwagę ofiary od bólu i panującego hałasu, ratownik wciągnął go w rozmowę o dzieciach, które niedawno straciły matkę, zmarłą po długiej chorobie, Z powodu bólu mężczyzna nie mógł się skupić, ale ratownik wciąż kierował jego uwagę na dzieci, powtarzając końcowe fragmenty jego wypowiedzi. W ten sposób kierowca skupił się na dzieciach i na własnej woli przetrwania. Szczegółowe pytania przerwałyby tok jego myślenia. Zadając pytanie otwarte i co jakiś czas stosując odzwierciedlenie, ratownik był w stanie pomóc kierowcy opanować panikę i ból, a także nawiązać z nim współpracę, polegającą na zachowaniu spokoju podczas akcji ratowniczej. 18

Konfrontacja Konfrontacja jest umiejętnością często stosowaną przez ratowników w przypadku śmierci, zranienia, pożaru lub działań przestępczych. Bywa również potrzebna podczas interakcji w następujących okolicznościach: kompulsywne, negatywne stwierdzenia na temat własnej osoby na przykład: Nigdy nie wyzdrowieję"; zachowania manipulatorskie lub samooszukujące; wyjaśnienie kwestii wymagającej bezpośredniego działania; wyrażanie ukrytych lub niespójnych komunikatów; podważanie takich zachowań, jak: samozadowolenie, ociąganie się wypieranie się lub unikanie odpowiedzialności. Przekazując wstrząsające lub trudne do przyswojenia informacje, ratownik musi przewidywać strach, zdenerwowanie i gniew, jaki wywołaj* one u odbiorcy; musi również być pewien, że będzie umiał zapanować nad tymi emocjami. Konsekwencją tego jest konieczność rozumienia przez ratowników własnych reakcji na okazywane przez kogoś silne emocje. Świadomość, że za chwilę konieczne będzie przekazanie ofierze przerażający cl lub negatywnych wiadomości, może powodować u ratownika naturalną reakcje fizjologiczne i emocjonalne, które przeszkadzają w tym zadaniu. T naturalne lęki i obawy można osłabić poprzez wielokrotne przeżycie takie sytuacji, pracę zespołową służącą efektywnemu przepracowaniu wyda rżeń, przez spotkania z doradcami oraz skupienie uwagi na pozytywnych aspektach własnego działania. Poniższa historia, opowiedziana przez oficera policji, ilustruje głęboki wpływ, jaki śmierć ofiary wywiera na wszystkich uczestników wypadku; Zostałem wezwany do wypadku w domu mieszkalnym. Ojciec stawiał przybudówkę. W poprzek przejścia położył drzwi, aby na teren budowy nie dostał się jego mały synek. Drzwi zablokował wiadrem pełnym tłuczonego szkła. Chłopcu udało się przejść nad drzwiami i wpadł do wiadra. Kawałek szkła przebił mu serce. Czekałem sam na miejscu wypadku na ojca, żeby przekazać mu tę wiadomość. Towarzyszyłem mu, gdy płakał zrozpaczony, pogrążony w cierpieniu, 19

wyrzutach sumienia i w gniewie na samego siebie. Wciąż pamiętam tę scenę, jakby zdarzyła się wczoraj. Ta historia ukazuje ogrom cierpienia ojca oraz wyraźne ograniczeniu pomocy psychologicznej, jakiej można było wówczas udzielić. Jednak w Lym przypadku policjant - po udzieleniu ojcu informacji w odpowiedni sposób - stworzył bezpieczne i wspierające warunki, w których mężczyzna mógł wyrazić swój gniew i cierpienie. Pozostał z nim i mógł podważyć jego przekonanie o własnej winie i poczucie osobistej odpowiedzialności za wypadek. Fakt, że w chwili informowania o wypadku policjant był sam, sprawił, że sytuacja stała się mniej oficjalna. Jednak w konsekwencji policjant odczuwał też większe napięcie, czekając na powrót ojca. W takich sytuacjach niezwykle ważne jest, aby ratownik odbył później spotkanie z doradcą, zarówno w celu uniknięcia traumy, jak i po to, by dostrzec w pozytywnym świetle własne działania w tak dramatycznej sytuacji. Podsumowanie Szkolenie umiejętności udzielania pomocy psychologicznej może usprawnić komunikację, ułatwić zrozumienie, podważyć nieprawidłowe przekonania oraz promować okazywanie empatii i wsparcia emocjonalnego w sytuacjach kryzysowych. Umiejętności te pozwalają ratownikom osiągać ich główne cele zawodowe, a przez to zwiększają satysfakcję z wykonywanej pracy oraz zaangażowanie w nią. Jednak wysiłek związany z pomocą psychologiczną, głównie w interakcjach z obcymi, może wyczerpać ratownika psychicznie. Aby zachować właściwy poziom interakcji, niezbędna jest nie tylko formalna superwizja i spotkania z doradcami, ale również wsparcie w organizacji pracy, stosującej te same zasady słuchania, uwagi, empatii i szacunku wobec osób, które w niej pracują. Skuteczne udzielanie pomocy psychologicznej w pracy służb ratowniczych wymaga od ratowników znajomości psychologicznych efektów traumatycznych wydarzeń. W 20

następnym rozdziale zostaną omówione oznaki i objawy stresu pourazowego oraz możliwe metody wspierających interwencji. 21