ZMIENNOŚĆ ONTOGENETYCZNA PREDYSPOZYCJI MORFOLOGICZNO-STRUKTURALNYCH KOSZYKARZY NA RÓŻNYCH ETAPACH SZKOLENIA SPORTOWEGO

NR 30 AN TRO PO MO TO RY KA 2005 ZMIENNOŚĆ ONTOGENETYCZNA PREDYSPOZYCJI MORFOLOGICZNO-STRUKTURALNYCH KOSZYKARZY NA RÓŻNYCH ETAPACH SZKOLENIA SPORTOWEGO ONTOGENETICAL VARIABILITY OF MORPHOLOGICAL AND STRUCTURAL PREDISPOSITION OF BASKETBALL PLAYERS AT DIFFERENT STAGES OF DEVELOPMENT Litkowycz Ryszard*, Zając Adam**, Waśkiewicz Zbigniew*** * dr, Katedra Gier Zespołowych AWF, Katowice, Mikołowska 72a ** dr hab., Katedra Gier Zespołowych AWF, Katowice, Mikołowska 72a *** dr hab., Katedra Gier Zespołowych AWF, Katowice, Mikołowska 72a Słowa kluczowe: koszykówka, predyspozycje somatyczne, ontogeneza Key words: basketball, somatic predispositions, ontogenesis STRESZCZENIE SUMMARY STRESZCZENIE SUMMARY Wstęp. Nie ulega wątpliwości, iż ogromną rolę w koszykówce odgrywają predyspozycje osobnicze, rozumiane jako względnie elementarne właściwości strukturalne i funkcjonalne organizmu w znacznym stopniu uwarunkowane genetycznie [1], wśród których najważniejszymi są cechy długościowe, ich wzajemne proporcje, budowa i struktura wewnętrzna mięśni. Cel pracy. Celem pracy było właściwe rozpoznanie potencjału morfologiczno-strukturalnego u chłopców uprawiających koszykówkę, co może się przyczynić do skuteczniejszego procesu naboru i selekcji oraz celowego planowania i stosowania środków treningowych. Materiał i metody. Badaniom poddano 126 koszykarzy w trzech grupach wiekowych (13-15, 15-17, 17-18 lat). Grupy kontrolne stanowiło 105 chłopców z losowo wybranych szkół gimnazjalnych i średnich z Katowic i Sosnowca. Dokonano pomiaru 24 cech somatycznych, na podstawie których obliczono 9 wskaźników somatycznych. Wyniki. Analiza porównawcza pomiarów antropometrycznych wskazuje, że budowa koszykarzy znacznie odbiega od budowy nietrenujących rówieśników; wszystkie wymiary długościowe są istotnie większe u koszykarzy w kolejnych kategoriach wieku. Młodzież uprawiająca koszykówkę jest wyższa i cięższa niż nietrenująca. Koszykarze w wieku 13,5 dorównują wysokością ciała młodzieży nietrenującej w wieku 17,5 roku. Różnice w wymiarach szerokościowych (stopy, bioder, klatki piersiowej, barków), które uwidaczniają się w wieku 13,5 i 15,5 roku, zacierają się w wieku 17,5 roku. Introduction. Current data allows to pinpoint the main factors determining game effectiveness in basketball. They include: body size and body proportions, muscle structure, anaerobic power and mental traits. Among motor abilities speed, agility, explosive and maximal strength of the lower and upper limbs are most often listed as crucial for success in basketball. The purpose of the work. Morphological predispositions are among the most important determinants of success of many sport disciplines. Current data indicate that basketball players are significantly taller than the average population. It thus seems very important to determine which morphological and structural traits significantly differentiate young basketball players from the general population thus giving them high predictability in the selection process. 39

Ryszard Litkowycz, Adam Zając, Zbigniew Waśkiewicz Material and methods. The man objective of this research was to evaluate the morphological and structural potential of young basketball players what can significantly improve the selection and training process. The research material included 3 age groups of basketball players (13-14, 15-16, 17-18 years old) with egual control groups composed of non athletes. All subjects were submited to anthropometric measurements from which several indices were calculated. Results. The results indicate that basketball players differ significantly in most anthropometric variables from the general population. This data should be applied in the selection process of young talents in basketball. Wstęp Obecny stan wiedzy pozwala określić czynniki determinujące wynik sportowy w koszykówce, wśród których najczęściej wymienia się: wymiary ciała, jego proporcje, budowę i strukturę wewnętrzną mięśni, moc anaerobową, a także predyspozycje psychiczne. Wśród zdolności motorycznych eksponuje się znaczenie: szybkości, zwinności, siły eksplozywnej kończyn dolnych i górnych, siły maksymalnej [2, 3, 4, 5]. Prawidłowy nabór i selekcja są podstawą działań w wielu dyscyplinach sportu, stąd zainteresowanie badaczy, a szczególnie praktyków problematyką predyspozycji strukturalno-morfologicznych, które warunkują uprawianie wielu dyscyplin sportu. Publikacje i rzeczywistość przekonują, że w obecnych czasach koszykarze odznaczają się znaczną wysokością ciała, zatem zasadne wydaje się ograniczenie problemu badawczego do predyspozycji strukturalno-morfologicznych u młodych koszykarzy. Szczególnie ważne jest określenie etapowych charakterystyk w trzech młodzieżowych kategoriach rozgrywkowych: młodzik, kadet, junior. Przeglądając publikacje sportowe, łatwo się zorientować, że dotyczą one głównie osób, uprawiających sporty indywidualne lub gry zespołowe i zawężają problematykę badawczą do osobników pełnoletnich. Nie spotyka się zwłaszcza publikacji naukowych na temat koszykówki młodzieżowej. Dotychczasowe badania pozwoliły określić strukturę zdolności motorycznych i ich predyspozycji w poszczególnych przedziałach wieku. Dostrzegając w predyspozycjach strukturalno-morfologiczych czynniki determinujące potencjał motoryczny, nadal otwarty pozostaje problem ich struktury oraz wzajemnych związków na poszczególnych etapach szkolenia w koszykówce. Ważnym problemem zatem jest określenie wiodących zdolności i ich predyspozycji u koszykarzy do 18 roku życia. Szczególnie przydatne w praktyce trenerskiej w procesie naboru i selekcji sportowej mogą się okazać etapowe charakterystyki chłopców uprawiających koszykówkę. Celem pracy było właściwe rozpoznanie potencjału morfologiczno-strukturalnego u chłopców 40 uprawiających koszykówkę, co może się przyczynić do skuteczniejszego procesu naboru i selekcji oraz celowego planowania i stosowania środków treningowych. Postawiono następujące pytania badawcze: 1. Czy występują istotne różnice w poziomie badanych predyspozycji strukturalno-morfologicznych w poszczególnych etapach rozwoju ontogenetycznego pomiędzy koszykarzami a osobami nietrenującymi? 2. Jaka jest dynamika zmian cech somatycznych u koszykarzy i osób nietrenujących? Materiał badawczy i metody badań Dobór zawodników do badań, które przeprowadzono w latach 1999-2002, nie był przypadkowy. Opierał się na klubach prezentujących najwyższy poziom sportowy na Śląsku: MKKS Rybnik, Basket 2000 Sosnowiec (złoty medalista MP 1999, srebrny medalista MP 2000, IV miejsce MP 2001). Materiał badawczy uzupełniono kadrą makroregionu śląskiego i wojewódzką. Podziału na grupy wiekowe dokonano na podstawie powszechnie stosowanych w koszykówce kategorii rozgrywkowych, tj. 13-14 lat (młodzicy), 15-16 lat (kadeci), 17-18 lat (juniorzy). Grupy kontrolne stanowili uczniowie Szkoły Podstawowej nr 40 w Katowicach oraz Zespołu Szkół Techniczno-Ogólnokształcących w Katowicach i Sosnowcu (tab. 1). Jednym z kryteriów doboru koszykarzy do grup badawczych był staż treningowy: młodzicy 2-2,5 roku, kadeci 4-4,5 roku, juniorzy 6-6,5 roku. Drugim kryterium selekcji była liczba jednostek treningowych w tygodniu. Najmłodsi trenowali 3 razy, kadeci i juniorzy 4 razy, natomiast raz w tygodniu odbywały się zawody. W pomiarach antropometrycznych wykorzystano powszechnie stosowane narzędzia badawcze (antropometr, cyrkiel kabłąkowy, taśmę mierniczą, fałdomierz), wagę lekarską [6, 7, 8]. Pomiarów dokonano z dokładnością do: antropometr i cyrkiel kabłąkowy 0,5 cm, masa ciała 0,5 kg, fałdomierz 0,05 cm. Pomiary antropometryczne uwzględniały: wysokość ciała (B-v), zasięg ramienia (B-da III ), długość kończyny górnej (da III -a), długość tułowia (sy-sst),

Wiek i staż treningowy a poziom rozwoju somatycznego młodych koszykarzy Tabela 1. Liczebność, wiek, cechy somatyczne i staż treningowy badanych grup Table 1. Numbers, age, somatic features and the treaning practice of the reserched groups Grupa Kategoria Liczebność Wiek Wysokość ciała Masa Ciała Staż treningowy Makroregion śląski młodzicy 64 13,7 174,3 61,1 2,2 Grupa kontrolna młodsza 35 13,7 161,8 47,9 Makroregion śląski kadeci 35 15,5 186,5 71,8 4,2 Grupa kontrolna średnia 35 15,5 170,8 60,5 Basket 2000 Sosnowiec, MKKS Rybnik juniorzy 27 17,5 188,3 79,6 6,4 Grupa kontrolna starsza 35 17,6 176,1 66,8 długość kończyn dolnych (B-sy), długość uda (ti-sy), długość podudzia (sph-ti, B-ti), szerokość barków (a-a), szerokość bioder (tro-tro), szerokość (thl-thl) i głębokość klatki piersiowej (xi-ths), długość stopy (pte-ap), szerokość stopy (mtt-mtf), długość ręki (sty-da III ), obwód podudzia (największa wypukłość łydki) i uda (pod fałdą pośladkową i powyżej kolana na mięśniu czworogłowym przy równomiernym obciążeniu kończyn dolnych), długość ścięgna Achillesa (pte-btr), rozpiętość ramion (da III -da III ), fałdy skórno-tłuszczowe na mięśniu czworogłowym uda i mięśniu dwugłowym w połowie długości oraz podudziu z tyłu poniżej kolana. Na podstawie cech antropometrycznych obliczono wskaźniki: uda, podudzia, smukłości, międzykończynowy, spłaszczenia klatki piersiowej, barkowo-wzrostowy, barków, tułowia, długości kończyn dolnych. Uzyskane dane opracowano uwzglęniając podstawowe miary statystyczne. Poziom istotności różnic określono na podstawie analizy wariancji (ANOVA) z wykorzystaniem testów post-hoc Tukey- a, opartych na standaryzowanym rozstępie, umożliwiającym grupowanie średnich [9]. Oceniano różnice wewnątrz populacji koszykarzy, nietrenujących oraz pomiędzy nimi w poszczególnych kategoriach wiekowych (13,5, 15,5, 17,5 roku). Przyjęto poziom istotności statystycznej p 0,05. Wyniki i dyskusja Na podstawie zmian w budowie somatycznej chłopców nietrenujących w wieku 13,5-17,5 roku 41 można stwierdzić, że najwięcej istotnych różnic wystąpiło między kategoriami najmłodszą i najstarszą, najmłodszą i średnią, a najmniej między średnią i najstarszą (tab. 2). Szczególnie małe zróżnicowanie między 15 a 17-latkami wskazuje na okresowość przyspieszonego wzrastania cech długościowych i szerokościowych (13-14, 14-15 roku) [10, 11]. Potwierdzeniem są największe przyrosty średniej długości i masy ciała u chłopców 13,5-15,5 lat. Spośród wszystkich pomiarów (tab. 2) tylko dwa (a-a, thl- -thl) istotnie różnicowały chłopców w wieku 15,5 i 17,5 lat. Może to wskazywać na rozrost dystalnych odcinków szkieletu. W pierwszej kolejności wzrastają najdalsze odcinki ciała, czyli kończyny dolne i górne, a następnie centralne (tułów). Tanner [12] określa szczyt wzrastania szerokości barków i klatki piersiowej na 15 lat. Analiza wskaźników antropometrycznych (tab. 3) chłopców nietrenujących wskazuje tylko na 4 istotne różnice: wskaźnik smukłości (13,5-17,5 roku), wskaźnik tułowia (13,5-15,5 roku), wskaźnik międzykończynowy (13,5-15,5 i 13,5-17,5 roku), wskaźnik barkowo-wzrostowy (13,5-17,5 roku). Wskaźniki smukłości chłopców we wszystkich kategoriach wieku mieszczą się w przedziale 41,55- -44,87 i świadczą o budowie średnio smukłej. Niewątpliwie cechą znamienną chłopców w wieku 9,5- -12,5 roku jest budowa krępa, w następnym okresie życia obserwuje się wzrost wskaźnika, który zbliża do wskaźnika budowy leptosomatycznej, jedynie powyżej 18 roku życia budowa ciała może być atletyczna [20, 19, 15, 16, 18, 17, 13, 22, 14, 8, 21 i inni].

Ryszard Litkowycz, Adam Zając, Zbigniew Waśkiewicz Tabela 2. Istotność różnic cech somatycznych między koszykarzami (B) i grupami kontrolnymi (K) Table 2. The essential of the somatic features differences between the basketball players and the controlled groups Zmienne - K 1 K 2 K 3 B 3 Wysokość ciała (B-v) 0,001 0,982 0,001 0,001 0,133 0,001 0,001 0,001 0,001 Masa ciała 0,001 0,112 0,001 0,001 0,158 0,001 0,001 0,001 0,001 Rozpiętość ramion (da III -da III ) 0,001 0,999 0,004 0,001 0,687 0,001 0,001 0,001 0,04 Zasięg ramienia 0,001 0,980 0,001 0,001 0,744 0,001 0,001 0,001 0,001 Długość kończyn dolnych (B-sy) 0,001 0,970 0,001 0,109 0,438 0,001 0,001 0,001 0,001 Długość podudza (B-ti) 0,077 0,590 0,001 0,002 0,781 0,001 0,001 0,009 0,002 Wysokość stopy (B-sph) 0,998 0,512 0,138 0,995 0,966 0,001 0,147 0,290 0,931 Długość kończyny górnej (a-da III ) 0,001 0,999 0,001 0,001 0,859 0,001 0,001 0,001 0,003 Długość tułowia (sy-sst) 0,001 0,829 0,001 0,001 0,983 0,001 0,001 0,05 0,001 Długość uda (ti-sy) 0,001 0,878 0,001 0,999 0,244 0,088 0,023 0,001 0,004 Długość podudzia (sph-ti) 0,590 0,978 0,741 0,186 0,999 0,050 0,001 0,001 0,007 Szerokość barków (a-a) 0,001 0,954 0,002 0,001 0,004 0,001 0,001 0,001 0,723 Szerokość bioder (tro-tro) 0,001 0,699 0,197 0,071 0,348 0,001 0,005 0,002 0,998 Szerokość klatki piersiowej (thl-thl) 0,003 0,768 0,001 0,001 0,008 0,001 0,001 0,031 0,805 Głębokość klatki piersiowej (xi-ths) 0,960 0,068 0,001 0,022 0,517 0,001 0,001 0,327 0,011 Długość stopy (pte-ap) 0,119 1,000 0,106 0,109 0,988 0,010 0,001 0,001 0,002 Szerokość stopy (mtt-mtf) 0,421 0,998 0,236 0,001 0,872 0,002 0,001 0,088 0,001 Długość ścięgna Achillesa (pte-btr) 0,001 0,934 0,102 0,915 0,998 0,646 0,311 0,001 0,102 Obwód uda 0,016 0,119 0,001 0,003 0,974 0,001 0,041 0,727 0,010 Obwód uda 0,583 0,579 0,009 0,012 0,985 0,001 0,001 0,242 0,013 Obwód podudzia 0,628 0,050 0,001 0,001 0,937 0,001 0,001 0,976 0,001 Fałd na udzie 1,000 0,997 0,976 0,838 0,997 0,278 0,318 1,000 0,999 Fałd na udzie 1,000 1,000 1,000 0,838 0,997 0,969 0,998 0,987 1,000 Fałd na podudziu 1,000 1,000 1,000 0,311 0,227 1,000 1,000 0,350 1,000 W tabelach 2-6 poziomy istotności oznaczono: grubą kursywą p 0,001, grubym drukiem p 0,01, zwykłą kursywą p 0,05 Wskaźniki barkowy i barkowo-wzrostowy zwiększają się, świadcząc o rozroście szerokości barków. Stwierdzono istotne różnice pomiędzy najmłodszymi i najstarszymi chłopcami we wskaźniku barkowo-wzrostowym (zjawisko pełnienia ). Pozostałe wskaźniki dowodzą o budowie średniotułowiowej nietrenujących we wszystkich kategoriach wieku. Wskaźnik spłaszczenia klatki piersiowej chłopców we wszystkich kategoriach wieku mieści się w przedziale 69,8-75,5 (brak istotnych różnic), świadcząc o płaskiej budowie klatki piersiowej. 42 Również wskaźnik długości kończyn dolnych nie wykazał różnic międzygrupowych, lokując się w przedziale 50,13-52,84, wskazując na średnią długość kończyn dolnych. Zmniejszanie się wskaźnika (13,5 a 15,5 roku) wskazuje na wzrost wysokości ciała, a dokładniej długości tułowia w badanym okresie (tab. 3). Wartość wskaźnika międzykończynowego określa proporcje pomiędzy kończyną górną i dolną. Odnotowane istotne różnice między grupami najmłodszą i średnią oraz najmłodszą i najstarszą sugerują zmianę proporcji pomiędzy długo-

Wiek i staż treningowy a poziom rozwoju somatycznego młodych koszykarzy Tabela 3. Istotność różnic wskaźników antropometrycznych pomiędzy koszykarzami (B) i grupami kontrolnymi (K) Table 3. The essential of the antropometrical indexes differences betwen the basketball players and the controlled groups Wskaźniki - K 1 K 2 K 3 B 3 Smukłości 0,848 0,360 0,805 0,092 1,000 0,050 0,884 0,082 0,993 Tułowia 0,963 0,903 0,354 0,017 0,764 0,301 0,636 0,829 0,866 Międzykończynowy 0,850 0,940 1,000 0,001 0,644 0,001 0,026 0,539 0,796 Długości kończyn dolnych 0,999 0,989 0,904 0,550 1,000 0,576 1,000 0,808 0,998 Barkowy 0,990 0,515 0,097 0,657 0,227 0,989 1,000 0,941 0,037 Barkowo-wzrostowy 1,000 0,555 0,367 0,744 0,392 0,009 0,422 1,000 0,010 Spłaszczenia klatki piersiowej 0,247 0,316 0,998 1,000 0,946 0,992 0,171 1,000 0,057 Uda 0,018 0,293 0,999 0,125 0,891 0,609 0,524 0,003 0,998 Podudzia 0,722 1,000 0,615 0,848 0,953 0,999 0,006 0,996 0,913 43 ścią kończyny górnej i dolnej w wieku 15,5 roku. Należy podkreślić, że właśnie w tym wieku zmiany długości kończyn dolnych i górnych były największe. Wskaźniki uda i podudzia zmieniały się w trzech kategoriach wieku, lecz brak istotnych różnic nie pozwala na ich interpretację (tab. 3). Spośród 24 cech somatycznych koszykarzy stwierdzono istotne statystycznie różnice między młodzikami i kadetami w 13 przypadkach, w jednym między kadetami i juniorami oraz w 15 między młodzikami i juniorami (tab. 2). Zastanawiający jest fakt, że nie uwidoczniły się różnice w obwodach mięśniowych pomiędzy wszystkimi kategoriami wieku. Istotne różnice zauważono jedynie w obwodzie podudzia (pomiędzy młodzikami i juniorami, kadetami i juniorami) i uda (pomiędzy młodzikami i juniorami oraz młodzikami i kadetami). Najczęstsze różnice odnotowano między grupami młodzików i kadetów. Szczególnie długość podudzia wskazywałaby na osiągnięcie wymiaru docelowego, a różnice istotne w długości uda i tułowia mogą sugerować wkroczenie w etap, w którym rozwijają się bliższe odcinki kostne [6, 8]. Stwierdzenie tylko jednej istotnej różnicy między kadetami a juniorami wskazywałoby, że chłopcy rekrutują się z frakcji wysokorosłych (x+1s) o przyspieszonym tempie rozwoju. Może to utwierdzać w przekonaniu, że największe zmiany strukturalne dokonują się w wieku młodzika i kadeta [23, 24]. Praktyka często dowodzi, że chłopcom grającym w zespołach młodzików jest bardzo trudno sprostać wymaganiom w kategorii kadetów, natomiast niejednokrotnie kadet z powodzeniem występuje w roli juniora. We wskaźnikach antropometrycznych (tab. 3) ujawnia się tylko jedna istotna różnica wśród koszykarzy, mianowicie we wskaźniku uda między 13,5 a 15,5 rokiem życia. Jest to efektem większego wymiaru uda w stosunku do długości kończyn dolnych. Wskaźniki antropometryczne uda (tendencje rosnące) i podudzia (tendencje malejące) są przykładem kolejności wydłużania się poszczególnych odcinków ciała. Pozostałe wskaźniki (barkowy, barkowo-wzrostowy) też są tego dowodem. Mogłoby się wydawać, że skok pokwitaniowy i specyficzna budowa ciała koszykarzy ujawnią więcej różnic we wskaźnikach antropometrycznych. Analiza porównawcza pomiarów antropometrycznych potwierdza hipotezę, że budowa koszykarzy znacznie odbiega od budowy nietrenujących rówieśników; wszystkie wymiary długościowe są istotnie większe u koszykarzy w kolejnych kategoriach wieku (tab. 2). Młodzież uprawiająca koszykówkę jest wyższa i cięższa niż nietrenująca. Koszykarze w wieku 13,5 roku dorównują wysokością ciała młodzieży nietrenującej w wieku 17,5 roku (tab. 1). Inaczej przedstawiają się różnice w wymiarach szerokościowych (stopy, bioder, klatki piersiowej, barków), które uwidaczniają się w wieku 13,5 i 15,5 roku, a zacierają w wieku 17,5 roku (tab. 2). Panek i Stawiarski [24] wśród cech różnicujących koszykarzy od nietrenujących (13,5, 15,5, 17,5 roku)

Ryszard Litkowycz, Adam Zając, Zbigniew Waśkiewicz wymieniają w kolejności czynniki: długościowy, szerokościowy, tęgości i otłuszczenia. Pomiary obwodów kończyny dolnej pokazują istotne różnice w obwodzie uda i podudzia między koszykarzami a nietrenującymi w wieku 13,5 i 17,5 roku. Przewaga koszykarzy nad nietrenującymi rówieśnikami w wieku 13,5 roku utrzymuje się do pełnoletności i może sugerować, że wcześnie dojrzewający (koszykarze) są bardziej mezomorfami, a późno dojrzewający endomorfami [12]. Wskaźniki antropometryczne, określające proporcje poszczególnych odcinków ciała, były podobne w grupach koszykarzy i chłopców nietrenujących. Na ich podstawie można stwierdzić, że zarówno koszykarze, jak i nietrenujący odznaczali się budową średnio smukłą; wyjątek stanowili koszykarze w wieku 15,5 roku (budowa smukła). Zaobserwowane różnice dotyczyły większego spłaszczenia klatki piersiowej u nietrenujących. Istotne różnice pomiędzy najstarszymi grupami sugerują wcześniejszy okres u koszykarzy. Wymiary tułowia ujawniły budowę średniotułowiową, wskaźnik pełnienia, międzykończynowy i długości kończyn dolnych mieszczą się w średnim przedziale. Większy wskaźnik tułowia, a mniejszy długości kończyn dolnych w obu populacjach świadczy o wzroście, czyli wydłużaniu się tułowia (tab. 3). Wskaźniki barkowy i barkowo-wzrostowy również potwierdzają powyższe spostrzeżenia. Stwierdzone istotne różnice pomiędzy najstarszymi grupami podkreślają opóźnione wzrastanie tułowia w stosunku do kończyn dolnych i górnych. Regres wskaźników u koszykarzy jest dowodem większego rozrostu tułowia (sy-sst), a mniejszego szerokości (a-a). Odwrotne zjawisko obserwujemy w grupach kontrolnych (tab. 3). Wskaźniki podudzia (13,5 i 15,5 roku) oraz uda (15,5 roku) istotnie różniące koszykarzy i nietrenujących są zgodne z podanymi przez wielu badaczy i odzwierciedlają zmiany w układzie kostnym podczas rozwoju osobniczego [12, 6]. Analiza długości kończyn dolnych pomiędzy koszykarzami i nietrenującymi ujawnia największe różnice w wieku 15,5 roku, najmniejsze w wieku 13,5 roku. W związku z tym logiczny wydaję się większy wskaźnik międzykończynowy u nietrenujących w wieku 15,5 i 17,5 roku, co świadczy o budowie średniorękiej. Podsumowując, należy podkreślić, że struktura predyspozycji somatycznych u dzieci i młodzieży determinowana jest wiekiem. Długość i masa ciała oraz długość kończyn dolnych, szerokość barków i klatki piersiowej mogą być traktowane jako mierniki dojrzałości sylwetki [12]. Wnioski 1. Predyspozycje strukturalno-morfologiczne istotnie różnicują koszykarzy i osoby nietrenujące we wszystkich kategoriach wiekowych. Najwyraźniej obrazuje to wysokość ciała w wieku 13,5 roku, potwierdzając fakt, że koszykarze należą do frakcji wysokorosłej. 2. Stwierdzono istotne różnice pomiędzy poszczególnymi kategoriami wieku zarówno u koszykarzy, jak i osób nietrenujących jednak u koszykarzy w wieku 15,5-17,5 roku odnotowano ich najmniej (jedna), co wskazuje na wczesny rozwój tych zawodników. 3. Zdecydowanie wyższy poziom predyspozycji strukturalno-morfologicznych koszykarzy w najmłodszej grupie sugeruje, że ich rozwój nastąpił znacznie wcześniej, dlatego warto w dalszych poszukiwaniach badawczych skupić się na początkowych latach szkolenia. PIŚMIENNICTWO LITERATURE [1] Szopa J, Mleczko E, Żak S: Podstawy antropomotoryki. [6] Drozdowski Z: Antropologia sportowa. Monografie, Warszawa-Kraków, PWN, 1996. Poznań, AWF, 1984. [2] Gomelskij A, Luničkin V, Gomelskij V: Fundament [7] Łaska-Mierzejewska T: Ćwiczenia z antropologii. masterstva. Sportivnye Igry, 1984; 6. Warszawa, AWF, 1997. [3] Raczek J: Podstawy szkolenia sportowego dzieci [8] Łaska-Mierzejewska T: Antropologia w sporcie i młodzieży. RCMSKFiS, 1991. i wychowaniu fizycznym. Warszawa, COS, 1999. [4] Zając A: Poziom sprawności motorycznej a efektywność [9] Stanisz A: Przystępny kurs statystyki. Kraków, 1998. w grze w koszykówce mężczyzn. Wrocław, AWF, 1992 [10] Żak S: Zdolności koordynacyjne dzieci i młodzieży z populacji wielkomiejskich na tle wybranych uwarunkowań (praca doktorska). [5] Nikituszkin W.G: Sistema kompleksnowo kontrola somatycznych i aktywności ruchowej. Wydawnictwo w podgotowkie junych sportsmenow; w Nikituszkin Monograficzne, Kraków, AWF, 1991; 43. WG (red.): Sistema podgotowki sportiwnowo rezerwa. [11] Burdukiewicz A: Zmienność budowy ciała dzieci Moskwa, 1994: 180-192. wrocławskich w wieku od 7 do 15 lat w badaniach 44

Wiek i staż treningowy a poziom rozwoju somatycznego młodych koszykarzy longitudinalnych. Studia i Monografie, Wrocław, AWF, 1995; 46. [12] Tanner JM: Rozwój w okresie pokwitania. Warszawa, PZWL, 1963. [13] Bożiłow W: Porównanie wybranych cech somatycznych chłopców i dziewcząt Bydgoszczy i Łodzi. Zmienność biologiczna człowieka. 1995; 2. [14] Ignasik Z, Sławińska T, Zalewski A: Rozwój morfofunkcjonalny dzieci miejskich i wiejskich z Polski południowo-zachodniej w ujęciu relatywnym. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1997; 1-2. [15] Łaska-Mierzejewska T.: Budowa ciała jako jeden z elementów selekcji i adaptacji zawodniczek i zawodników do koszykówki. Wychow. Fiz. Sport, 1977, 3. [16] Łaska-Mierzejewska T.: Wpływ naturalnej selekcji i oddziaływania treningu na budowę ciała zawodników gier zespołowych. Sport Wyczyn., 1979, 3-4: 39-46. [17] Migasiewicz J, Paliga Z, Stodółka J: Somatyczne i motoryczne uwarunkowania osiągnięć w wybranych konkurencjach lekkoatletycznych młodzieży studiującej w AWF, w Socha S (red.): Materiały pokonferencyjne I Krajowej Konferencji Naukowej. Problemy dymorfizmu płciowego w sporcie. Katowice, AWF, 1994. [18] Nowicka M: Normy wybranych cech somatycznych. Monografie, Poznań, AWF, 1987; 76. [19] Skibińska A., Ziemilska A.: Udział budowy ciała w wyniku sportowym. W: Geneza i działalność problemu 105 w latach 1970-1974. AWF, Warszawa, 1975. [20] Ziemilska A: Budowa somatyczna zawodników wysoko kwalifikowanych. Warszawa, AWF, 1973. [21] Ziółkowska-Łajp E: Studia tendencji przemian cech morfologicznych uwarunkowania i skutki w świetle badań wieloletnich. Monografie, Poznań, AWF, 1999; 336. [22] Żarów R: Analiza dorastania wysokości ciała chłopców. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1995, 4. [23] Panek S, Stawiarski W: Budowa ciała i sprawność fizyczna młodzieży w wieku 13,5 18,5 lat jako czynnik naboru i selekcji w piłce koszykowej i siatkowej. Prace naukowo-badawcze. Kraków, AWF, 1978. [24] Panek S, Stawiarski W: Budowa ciała i sprawność fizyczna młodzieży w wieku 13,5-18,5 lat jako czynnik wyboru i selekcji w piłce koszykowej, siatkówce i ręcznej. Rocznik Naukowy, Kraków, AWF 1979; 16. 45