Zwyczaje żywieniowe i pozażywieniowe czynniki ryzyka występowania zespołu metabolicznego wśród letniej młodzieży

854 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 854-861 Zwyczaje żywieniowe i pozażywieniowe czynniki ryzyka występowania zespołu metabolicznego wśród 17-18-letniej młodzieży Dietary habits and non-dietary risk factors of metabolic syndrome among 17-18-year-old adolescents Anna Broniecka, Ewa Piotrowska, Monika Bronkowska, Joanna Wyka, Aleksandra Piętka, Magdalena Subocz, Jadwiga Biernat Katedra Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywności, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wprowadzenie. Zespół metaboliczny (ZM) definiowany jest jako zbiór wzajemnie powiązanych czynników metabolicznych: otyłości brzusznej, podwyższonego stężenia glukozy, nadciśnienia tętniczego, zaburzeń lipidowych. Według aktualnych amerykańskich danych odsetek dzieci i nastolatków w wieku 8-19 lat, u których rozpoznano komponenty ZM, wynosi od 4% do 9,2%, natomiast wśród nastolatków otyłych w wieku 13-19 lat powyżej 30%. Cel pracy. Ocena częstości występowania żywieniowych i pozażywieniowych czynników ryzyka zespołu metabolicznego wśród badanej młodzieży. Materiał i metody. Badaniem objęto 100 uczniów wrocławskich szkół ponadgimnazjalnych (50 dziewcząt i 50 chłopców). Wykonano badania antropometryczne, biochemiczne, a także przeprowadzono w sposób bezpośredni wywiad socjodemograficzny opracowany w Katedrze Żywienia Człowieka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Dotyczył on m.in. zwyczajów żywieniowych, palenia papierosów, picia alkoholu, występowania chorób w najbliższej rodzinie. Wyniki. W ramach niniejszych badań stwierdzono, że wśród 20% badanej młodzieży wystąpił pełnoobjawowy ZM. Wykazano także, że występowanie w rodzinie cukrzycy typu 2 istotnie statystycznie wiązało się z częstością występowania ZM wśród badanej młodzieży. Nie stwierdzono jednak istotnie statystycznego wpływu zwyczajów żywieniowych i innych pozażywieniowych czynników ryzyka ZM na jego częstość występowania wśród badanej młodzieży. Wnioski. Pełnoobjawowy zespół metaboliczny występował głównie wśród młodzieży z otyłością brzuszną. Introduction. Metabolic syndrome (MS) is defined as a set of interrelated metabolic factors: abdominal obesity, increased fasting glucose levels, hypertension, lipid disorders. According to the current data the percentage of American children and adolescents aged 8-19 years, who were diagnosed with the MS components, ranged from 4% to 9.2%, while overweight among adolescents aged 13-19 years was over 30%. Aim. To evaluate the prevalence of dietary and non-dietary risk factors of metabolic syndrome among studied young people. Material & methods. The study included 100 students of high schools in Wroclaw (50 girls and 50 boys). Anthropometric and biochemical tests were done and a socio-demographic survey created in the Human Nutrition Department of the University of Environmental and Life Science in Wroclaw was conducted. The survey included dietary habits, smoking, alcohol drinking, diseases in the closest family. Results. The study revealed that 20% of the young people manifested symptomatic MS. It was also shown that the presence of a family of type 2 diabetes was significantly associated with the MS prevalence among the young people. However, no statistically significant effect of dietary habits and other non-dietary risk factors of MS on its prevalence was found among the young people. Conclusions. Metabolic syndrome occurred mostly among adolescents with abdominal obesity. Key words: metabolic syndrome, adolescents, obesity, 2 type diabetes, dyslipidemia Słowa kluczowe: zespół metaboliczny, młodzież, otyłość, cukrzyca typu 2, dyslipidemia Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 854-861 www.phie.pl Nadesłano: 10.10.2012 Zakwalifikowano do druku: 31.10.2012 Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr inż. Anna Broniecka, Katedra Żywienia Człowieka UP Wrocław ul. Chełmońskiego 37/41, 51-630 Wrocław tel. 71 320 77 58, fax 71 320 77 67 e-mail: anna.broniecka@up.wroc.pl Wykaz skrótów ZM zespół metaboliczny/ms metabolic syndrome BMI body mass index wskaźnik masy ciała TC total cholesterol stężenie cholesterolu całkowitego Badania przeprowadzono w ramach grantu KBN nr 312183438 Ocena częstości występowania żywieniowych i pozażywieniowych czynników ryzyka zespołu metabolicznego u dziewcząt i chłopców na poziomie różnych etapów okresu dojrzewania TG triglicerides stężenie triglicerdów HDL high density lipoprotein stężenie cholesterol frakcji HDL LDL low density lipoprotein stężenie cholesterol frakcji LDL TNF-α czynnik martwicy nowotworów alfa IL-1 interleukina 1 IL-6 interleukina 6 NHANES III National Health And Nutrition Examination Survey edition III

Broniecka A i wsp. Zwyczaje żywieniowe i pozażywieniowe czynniki ryzyka występowania zespołu metabolicznego wśród... 855 Wstęp Zespół metaboliczny (ZM) jest pojęciem klinicznym określającym współwystępowanie powiązanych ze sobą wielu zaburzeń metabolicznych, z których najważniejsze to: otyłość brzuszna, podwyższone stężenie glukozy, insulinooporność, zaburzenia gospodarki lipidowej oraz nadciśnienie tętnicze [1]. Otyłość brzuszna, uznawana za podstawowe kryterium rozpoznawania ZM, trzykrotnie zwiększa ryzyko insulinooporności [2]. Obniżone stężenie cholesterolu HDL oraz podwyższone stężenie triglicerydów są czynnikami wywołującymi powstawanie otyłości, nadciśnienia tętniczego, a także podwyższonego stężenia glukozy na czczo wśród młodzieży [3]. Istotną rolę w powstawaniu insulinooporności odgrywa również zaburzone wydzielanie lub działanie prozapalnych cytokin, takich jak: czynnik martwicy nowotworów alfa (TNF-α), interleukiny 1 oraz 6 (IL 1, IL-6), a także hormonów: adiponektyny, leptyny, estrogenów, wisfatyny, rezystyny i angiotensyny [4]. W badaniach nad rozmieszczeniem tkanki tłuszczowej w organizmie stwierdzono, że jej nadmierne gromadzenie się w okolicach brzucha wśród dzieci i młodzieży wiąże się z niekorzystnym profilem lipidowym, wyższym ciśnieniem tętniczym, a także większą masą lewej komory serca [5]. Do pozostałych kryteriów ZM należą: hiperurykemia (>387 μmol/l), mikroalbuminuria 20 μg/min, wzrost stężenia fibrynogenu w surowicy krwi (nasilenie mechanizmów prozapalnych), obniżenie stężenia testosteronu w surowicy u mężczyzn, podwyższenie stężenia testosteronu w surowicy kobiet, a także choroba niedokrwienna serca [6]. Wśród pozażywieniowych czynników, które istotnie wpływają na częstość występowania ZM wśród młodzieży, wymienia się: stres, palenie tytoniu i spożywanie alkoholu. Wykazano, że długotrwałe działanie stresu psychicznego na organizm wiąże się z rozwojem hipercholesterolemii i wzrostem wartości wskaźnika BMI wśród badanych osób dorosłych [7]. Palenie papierosów i picie alkoholu zostały natomiast uznane za czynniki zwiększające częstość występowania chorób układu sercowo-naczyniowego, takich jak: nadciśnienie tętnicze i kardiomiopatia u dorosłych [8, 9]. Występujące coraz powszechniej nieprzestrzeganie zasad prawidłowego odżywiania oraz siedzący tryb życia powodują, że zwiększa się liczba dzieci i młodzieży z nadwagą i otyłością [10]. W tabeli I przedstawiono wyniki badań dotyczące częstości występowania ZM wśród młodzieży w zależności od przyjętych kryteriów. Istotne jest poznanie częstości występowania ZM wśród dzieci i młodzieży w zależności od płci, wieku, sposobu odżywiania i stylu życia. Stanowi to bowiem podstawę do wdrożenia wczesnej profilaktyki i podjęcia terapii. Cel pracy Ocena wpływu czynników żywieniowych i pozażywieniowych na częstość występowania zespołu metabolicznego wśród młodzieży. Materiał i metody Badaniem objęto grupę 100 osób 50 dziewcząt i 50 chłopców w wieku 17-18 lat, którzy byli uczniami klas pierwszych i drugich trzech szkół ponadgimnazjalnych z Wrocławia. Badania zostały przeprowadzone w okresie od listopada 2010 do maja 2011 r. Dobór szkół był przypadkowy, ale zostały one wytypowane świadomie na podstawie uczestnictwa w programie Szkoła promująca zdrowie. Ocenę wpływu zwyczajów żywieniowych i pozażywieniowych czynników ryzyka ZM na częstość jego występowania wśród 17 18-letniej młodzieży dokonano w oparciu o badania: antropometryczne, biochemiczne, a także wywiad socjodemograficzny. Badania antropometryczne obejmowały: pomiary wysokości i masy ciała, które były wyznaczone za pomocą wagi lekarskiej z dokładnością: 0,1 cm (wysokość ciała) i 0,1 kg (masa ciała), Tabela I. Częstość występowania zespołu metabolicznego wśród dzieci i młodzieży w zależności od przyjętych kryteriów diagnostycznych Table I. Prevalence of metabolic syndrome among children and adolescents according to accepted diagnostic criteria Badanie / Study Kraj/populacja /Country/population Kryteria / Criteria Wyniki / Results Csabi i wsp. Eur. J. Pediatr. 2000 [11] Cook i wsp. Arch. Ped. Adol. Med. 2003 [12] Cruz i wsp. JCEM 2004 [13] De Ferranti i wsp. Circulation 2004 [1] Firek-Pędras i wsp. Endokryn. Diabetol. Chor. Przem. Mat. 2006 [10] Węgry, 8-18 lat, n=181 otyłych i 239 szczupłych / Hungary, 8-18 years, n=181 obese and 239 slim US, 12-19 lat n=1280 dz, 1150 ch /US, 12-19 years, n=1280 girls and 1150 boys US, 8-13 lat, n=126 Latynosi, otyli /US, 8-13 years, n=126 Latinos, obese US, 12-19 lat, n=1960 (w latach 1988 1994) /US, 12-19 years, n=1960 (In 1988-1994) Polska, 6-18 lat, n=64 otyłych /Poland, 6-18 years, n=64 obese 3 czynniki z: RR, TG, HDL / 3 factors of: RR, TG, HDL 3 czynniki z: obwód talii, TG, HDL, FBG, RR / 3 factors of: waist circumference, TG, HDL, FBG, RR 0,4% szczupłych 8,9% otyłych / 0,4% slim 8,9% obese 4,2 % badanych / 4,2% of all 3 czynniki z: TG, RR, HDL, obwód talii, IGT / 3 factors of: TG, RR, HDL waist circumference, IGT 62% otyłych / 62% obese 3 czynniki z: TG, HDL, obwód talii, FBG, RR 30% badanych / 3 factors of: TG, HDL, waist circumference, FBG, RR / 30% of all 3 czynniki z: TG, RR, FBG, HDL, hiperinsulinemia / 3 factors of: TG, RR, FGB, HDL, hiperinsulinemia 14% otyłych / 14% obese FBG (fasting blood glucose) glikemia na czczo, IGT (impaired glucose tolarance) zaburzenia tolerancji glukozy, RR nadciśnienie tętnicze / hypertension

856 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 854-861 a także obwody talii oraz bioder, mierzone odpowiednio na wysokości pępka i poniżej talerza biodrowego, za pomocą taśmy antropometrycznej z dokładnością do 0,1 cm. Wybrane wskaźniki biochemiczne krwi: stężenie cholesterolu całkowitego TC (metoda enzymatyczna z pomiarem spektrofotometrycznym), stężenie triglicerydów TG (metoda enzymatyczna z pomiarem spektrofotometrycznym), stężenie cholesterolu frakcji HDL (metoda enzymatyczna z czynnikiem wytrącającym), stężenie cholesterolu frakcji LDL {obliczone wg wzoru LDL=TC - chol-hdl (TG/5)}, stężenie glukozy na czczo (metoda enzymatyczna z pomiarem spektrofotometrycznym) [14] zostały wykonane w laboratorium analitycznym. Pomiar ciśnienia tętniczego został wykonany jednorazowo metodą osłuchową Korotkowa za pomocą manometru i stetoskopu. Ankietę do wywiadu socjodemograficznego opracowano w Katedrze Żywienia Człowieka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu i został on przeprowadzony w sposób bezpośredni. Obejmował pytania dotyczące m.in.: ilości i częstości posiłków spożywanych w ciągu dnia, spożywania alkoholu, palenia papierosów, odczuwania stresu przed wyjściem do szkoły, wykształcenia rodziców, a także chorób występujących w najbliższej rodzinie. W niniejszej pracy do oceny częstości występowania ZM w grupie badanej młodzieży zostały przyjęte kryteria opracowane przez American Heart Association (2004), na podstawie badań dużej populacji dzieci i młodzieży przeprowadzonych w ramach NHANES III w latach 1988-1994 [1]. Wartości graniczne dla obwodów talii i bioder, a także nadciśnienia tętniczego, które zostały wykorzystane w pracy, opracowano w ramach projektu badawczego OLAF przez Kułagę i wsp. [15,16] (tab. II). Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej przy użyciu programu STATISTICA 10.0. Zgodność danych z rozkładem normalnym sprawdzono testem Shapiro-Wilka. Wyniki badań były niezgodne z rozkładem normalnym, wobec czego do dalszej analizy zastosowano test nieparametryczny Kruskala-Wallisa dla porównań między trzema grupami i test U Manna- Whitney a dla porównań między dwiema grupami. Wyniki W tabeli III przedstawiono charakterystykę badanej młodzieży oraz średnie wartości poszczególnych parametrów biochemicznych i antropometrycznych. Wśród badanych uczniów wskaźnik BMI znajdował się w przedziale 16,2-36,9 kg/m 2, a jego średnia wartość wynosiła 22,7 kg/m 2. Obwód talii poniżej 75. percentyla dla płci i wieku stwierdzono wśród 60% badanej grupy (21 dziewcząt i 34 chłopców). Prawidłowymi wartościami ciśnienia tętniczego (<90. percentyla dla płci i wieku) charakteryzowało się 71% badanych (35 dziewcząt i 36 chłopców). Stężenie cholesterolu całkowitego zgodne z normą fizjologiczną stwierdzono u 59% uczniów (23 dziewcząt i 36 chłopców), a prawidłowe stężenie cholesterolu frakcji HDL i LDL miało odpowiednio 48% grupy (21 dziewcząt i 27 chłopców) i 73% grupy (32 dziewcząt i 41 chłopców). Wśród wszystkich badanych stężenie glukozy na czczo było prawidłowe (<110 mg/dl) (tab. III). Częstość występowania składowych ZM wśród badanej młodzieży przedstawiono w tabeli IV. Otyłość brzuszną, czyli odwód talii powyżej 75. percentyla dla płci i wieku, stwierdzono wśród 45% grupy (29 dziewcząt i 16 chłopców). Obniżone stężenie cholesterolu frakcji HDL miało 52% badanych (29 dziewcząt i 23 chłopców). Stężenie triglicerydów powyżej 98 mg/dl stwierdzono wśród 24% badanych uczniów (13 dziewcząt i 11 chłopców), natomiast ciśnienie tętnicze powyżej 90. percentyla dla płci i wieku miało 18% grupy (9 dziewcząt i 9 chłopców). Żadna z badanych osób nie miała podwyższonego stężenia glukozy na czczo (tab. IV). W niniejszych badaniach grupę młodzieży podzielono na 3 podgrupy ze względu na występowanie lub brak występowania komponentów ZM: podgrupa 1 osoby bez zaburzeń składowych ZM (n=55); podgrupa 2 osoby z otyłością brzuszną i jedną składową ZM (n=25); podgrupa 3 osoby z pełnoobjawowym ZM (otyłość brzuszna i co najmniej 2 dodatkowe składowe, n=20). Podział badanej grupy młodzieży z uwzględnieniem liczby występujących składowych ZM przedstawiono w tabeli V. Uzyskano istotne statystycznie różnice w częstości występowania ZM między chłopcami i dziewczętami, natomiast nie zaobserwowano różnic w obrębie płci. Tabela II. Składowe zespołu metabolicznego (ZM) wraz z wartościami referencyjnymi obowiązujące wśród młodzieży polskiej Table II. Components of metabolic syndrome (MS) and reference values existing among the Polish youth Składowa zespołu metabolicznego / Components of MS Dane źródłowe / The source data Otyłość brzuszna (obwód talii 75 percentyla) /Abdominal obesity (waist Kułaga i wsp. Projekt OLAF [16] American Heart Association, 2004 [1] circumference 75 percentile ) Stężenie cholesterolu frakcji HDL (DZ 50 mg/dl; CH 45 mg/dl) / HDL American Heart Association, 2004 [1] cholesterol ( 50 mg/dl; 45 mg/dl) Stężenie triglicerydów 98 mg/dl /Triglicerides 98 mg/dl American Heart Association, 2004 [1] Stężenie glukozy na czczo 110 mg/dl /Fasting glucose 110 mg/dl American Heart Association, 2004 [1] Ciśnienie tętnicze 90 percentyla /Blood pressure 90 percentile Kułaga i wsp. Projekt OLAF [15]

Broniecka A i wsp. Zwyczaje żywieniowe i pozażywieniowe czynniki ryzyka występowania zespołu metabolicznego wśród... 857 Tabela III. Wyniki pomiarów antropometrycznych, ciśnienia tętniczego krwi i wskaźników biochemicznych krwi badanej młodzieży (n=100) Table III. Anthropometric measurements, blood pressure and biochemical indicators of the young people (n=100) Wyróżnik /Indicator Dziewczęta /Girls Chłopcy /Boys Ogółem /Total X±SD min max X±SD min max X±SD min max Wartości referencyjne /Reference values BMI [kg/m 2 ] 22,7±4,8 16,2 36,9 22,6±4,3 16,8 36,6 22,7±4,5 16,2 36,9 18,5-24,9 [kg/m 2 ] Liczba osób z prawidłowymi wartościami referencyjnymi /People with normal references values Ogółem /Total % Grupy % 27 33 60 60 21 34 55 55 35 36 71 71 23 36 59 59 32 41 73 73 21 27 48 48 Obwód talii [cm] /Waist 77±11,1 58 108 80,9±11,8 67 117 78,9±11,6 58 117 <75 circumference [cm] percentyla 1, 16 Obwód bioder [cm] /Hip circumference [cm] 91,2±8,9 78 117 93,5±8,9 76 120 92,4±8,9 76 120 Ciśnienie tętnicze [mm 115/70 95/60 140/80 120/70 105/65 140/75 120/70 95/60 140/80 <90 Hg] /Blood pressure [mm Hg] percentyla 15 Stężenie cholesterolu 172,5±24,8 125 239 156,6±32,9 105 326 164,5± 105 326 <170 całkowitego [mg/dl] /Total cholesterol [mg/dl] 30,1 mg/dl 18 Stężenie cholesterolu 103,7±21,6 69,4 152,5 95,1±32,1 54,2 269,2 99,4±27,6 54,2 269,2 <110 LDL [mg/dl] /LDL cholesterol [mg/dl] mg/dl 18 Stężenie cholesterolu 51±10,4 30,7 71,1 45,2±8,4 28,1 69,8 48,1±9,9 28,1 71,1 >50 mg/dl 1 HDL [mg/dl] /HDL cholesterol [mg/dl] >45 mg/dl 1 Stężenie triglicerydów [mg/dl] /Triglicerides [mg/dl] 87,9±38,2 37 252 78,8±37,5 21 190 83,4±37,9 21 252 <98 mg/dl 1 37 39 76 76 Stężenie glukozy na czczo [mg/dl] /Fasting glucose [mg/dl] 75,1±7,7 58 101 78,8±7,6 55 96 76,9±7,9 55 101 <110 mg/dl 1 50 50 100 100 Masa ciała [kg] /Body mass [kg] 60,5±13,6 40,5 99 70,8±14,1 49,9 110,7 65,7±14,7 40,5 110,7 Wzrost [m] /Body height [m] 1,6±0,1 1,5 1,8 1,8±0,1 1,6 1,9 1,7±0,1 1,5 1,9 1 American Heart Association, 2004, 15 Kułaga i wsp. Projekt OLAF, 16 Kułaga i wsp. Projekt OLAF, 18 American Heart Association (www.heart.org na dzień 22.04.2012) Tabela IV. Występowanie składowych zespołu metabolicznego wśród badanej młodzieży (n=100) Table IV. Occurrence of components of metabolic syndrome among the young people (n=100) Składowa zespołu metabolicznego /Components of metabolic syndrome Dziewczęta / Girls Chłopcy / Boys Ogółem /Total Otyłość brzuszna (obwód talii 75 percentyla) 1, 16 /Abdominal obesity (waist circumference 75 percentile ) n % n % n % 29 58 16 32 45 45 Stężenie glukozy na czczo 110 mg/dl 1 /Fasting glucose 110 mg/dl 0 0 0 0 0 0 Stężenie cholesterolu frakcji HDL (DZ 50 mg/dl; CH 45 mg/dl) 1 /HDL 29 58 23 46 52 52 cholesterol ( 50 mg/dl; 45 mg/dl) Stężenie triglicerydów 98 mg/dl 1 /Triglicerides 98 mg/dl 13 26 11 22 24 24 Ciśnienie tętnicze 90 percentyla 15 /Blood pressure 90 percentile 9 18 9 18 18 18 1 American Heart Association, 2004, 15 Kułaga i wsp. Projekt OLAF, 16 Kułaga i wsp. Projekt OLAF W badaniach własnych występowanie ZM stwierdzono wśród 20% badanej młodzieży. Były to osoby z otyłością brzuszną i co najmniej dwoma innymi schorzeniami składowymi tego syndromu (tab. V). Młodzież, u której nie stwierdzono schorzeń wchodzących w skład ZM, stanowiła 55% badanej grupy, natomiast otyłość brzuszną lub otyłość brzuszną i 1 składową ZM stwierdzono u 25% badanych. Wśród żywieniowych czynników ryzyka ZM, które nie dotyczą ilości spożywanych produktów i potraw, wyróżnić można liczbę posiłków spożywanych w ciągu dnia, a także ich rodzaj i częstotliwość spożycia. Zalecane spożycie 4-5 posiłków dziennie zadeklarowało 43% badanych (tab. VI). Codzienne spożywanie 1 śniadania deklarowało 29% badanych, w tym w 1 i 3 podgrupie odsetek ten wyniósł 60%. Niespożywanie 1 śniadania deklarowało 4% grupy (tab. VI). Codzienne spożywanie obiadu występowało wśród 85% grupy, a codzienne spożycie kolacji u 63% badanych (tab. VI). Regularne spożywanie

858 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 854-861 Tabela V. Liczba składowych ZM wśród badanej młodzieży (n=100) Table V. Number of components of metabolic syndrome (MS) among the young people (n=100) Liczba komponentów ZM /Number of components of MS Brak komponentów ZM /Lack of MS components Nadwaga/otyłość i Nadwaga/otyłość + 1 komponent ZM /Overweight/ obesity and overweight/obesity + 1 MS component Nadwaga/otyłość + 2 komponenty ZM /Overweight/obesity + 2 MS components Nadwaga/otyłość + 3 i więcej komponentów ZM /Overweight/obesity + /3and more MS components Podgrupa /Subgroup Nazwa komponentów /Components Dziewczęta /Girls Chłopcy /Boys Ogółem /Total n % n % n % 1 21 42 34 68 55 55 2 17 34 8 16 25 25 3 > ciśnienie tętnicze /blood pressure > stężenie triglicerydów /triglicerides > ciśnienie tętnicze /blood pressure < stężenie cholesterolu frakcji HDL /HDL cholesterol < stężenie cholesterolu frakcji HDL /HDL cholesterol > stężenie triglicerydów /triglicerides < stężenie cholesterolu frakcji HDL /HDL cholesterol > stężenie tri glicerydów /triglicerides > ciśnienie tętnicze /blood pressure 1 2 1 2 2 2 5 10 4 8 9 9 3 6 3 6 6 6 3 6 0 0 3 3 posiłków w badaniach własnych stwierdzono wśród 20-30% grupy. Liczba posiłków spożywanych w ciągu dnia przez młodzież wrocławską nie wpływała jednak istotnie statystycznie na częstość występowania ZM w poszczególnych podgrupach (tab. VI). Wśród badanej młodzieży 65% deklarowało niepalenie, a 8% paliło powyżej 10 sztuk dziennie. Żaden z powyższych czynników nie wpłynął jednak istotnie statystycznie na częstość wystąpienia ZM (tab. VI). Okazjonalne spożywanie alkoholu w badaniach własnych deklarowało 59% grupy. Młodzież najczęściej wypijała 1 piwo (26%) lub 3 i więcej kieliszków wódki (21%) (tab. VI). W niniejszej pracy wykazano, że ojcowie dzieci z ZM posiadali wyższe wykształcenie częściej niż ojcowie dzieci bez tego zespołu. Zależność ta była istotna statystycznie (p<0,05) (tab. VI). Wykazano również istotny statystycznie związek między częstością występowania ZM wśród badanej młodzieży, a cukrzycą typu drugiego wśród rodziców (p<0,05), a także osteoporozą i chorobami nowotworowymi (p<0,05) (tab. VI). Dyskusja Liczne badania dotyczące częstości występowania ZM wśród dzieci i młodzieży dowodzą ważności problemu i tempa jego rozprzestrzeniania. W badaniach Firek-Pędrak i wsp. [10], przeprowadzonych wśród 64 dzieci z otyłością prostą w wieku 6-18 lat, stwierdzono występowanie otyłości brzusznej wśród 63% grupy. Zaburzenia gospodarki lipidowej takie jak: obniżone stężenie cholesterolu frakcji HDL i wysokie stężenie triglicerydów wystąpiło odpowiednio u 10,9% i 32% badanych. U żadnego z dzieci nie stwierdzono podwyższonego stężenia glukozy na czczo. Cook i wsp. [12] w badaniach młodzieży amerykańskiej (n=2430) w wieku 12-19 lat stwierdzili występowanie otyłości brzusznej wśród 9,8% grupy. Podwyższone stężenie triglicerydów miało 23,4% badanych, a obniżone stężenie cholesterolu frakcji HDL 23,3%. Podwyższone stężenie glukozy na czczo wystąpiło wśród 1,5% badanej grupy. Cruz i wsp. [13] w badaniach przeprowadzonych wśród otyłej młodzieży hiszpańskiej (n=126) w wieku 8 13 lat stwierdzili natomiast występowanie otyłości brzusznej wśród 62% badanych. Obniżone stężenie cholesterolu frakcji HDL wystąpiło wśród 67% grupy, a podwyższone stężenie triglicerydów stwierdzono u 26% badanych dzieci. W badaniach Iwanickiej i wsp. [17] wzięło udział: 280 dzieci z otyłością prostą i 70 dzieci normostenicznych stanowiących grupę odniesienia. Badani byli w wieku 9-18 lat. Wśród 66,8% otyłych dzieci wykazano brzuszny typ otyłości, obniżone stężenie cholesterolu frakcji HDL miało 51,4% badanych, a podwyższone stężenie triglicerydów wystąpiło wśród 30,4% grupy. Hiperglikemię na czczo stwierdzono wśród 5,4% badanych dzieci, a podwyższone ciśnienie tętnicze u 6,4% grupy. Cruz i wsp. [13] w swoich badaniach wykazali, że pełnoobjawowy ZM występował u 30,2% grupy. W badaniach własnych odsetek ten wynosił 20%. Wśród młodzieży amerykańskiej badanej przez Cooka i wsp. [18] więcej niż 3 komponenty ZM występowały wśród 4,2% badanych. De Ferranti i wsp. [1] w badaniach NHANES III zdiagnozowali pełny ZM wśród 9,2% badanych, a wśród prawie 65% stwierdzili przynajmniej 1 komponent ZM. Firek-Pędrak i wsp. [10] zdiagnozowali ZM u 14% badanych. Węgierskie badania Csabi i wsp. [11] prowadzone wśród szczupłych i otyłych nastolatków w wieku 8-18 lat wykazały natomiast występowanie ZM u 8,9% otyłej młodzieży i wśród 0,4% szczupłych osób. Wykazano dodatkowo, że 14,4% otyłych dzieci i 79,1% dzieci szczupłych było niezagrożonych czynnikami ryzyka ZM. Liczba posiłków spożywanych w ciągu dnia i regularność ich spożycia należą do żywieniowych czynników ryzyka ZM. Gajda i Jeżewska-Zychowicz

Broniecka A i wsp. Zwyczaje żywieniowe i pozażywieniowe czynniki ryzyka występowania zespołu metabolicznego wśród... 859 Tabela VI. Odpowiedzi na wybrane pytania z wywiadu socjodemograficznego z podziałem na 3 podgrupy Table VI. Answers to selected questions from an socio-demographic interview divided into 3 subgroups Ile posiłków dziennie zwykle spożywasz? /How many meals do you usually eat? Rodzaj posiłków i częstotliwość spożycia /Type of meals and frequency of consumption Jak często pijesz alkohol? /How often do you drink alcohol? Ile zazwyczaj jednorazowo pijesz alkoholu? /How much alcohol do you drink at one sitting? Czy palisz papierosy? /Do you smoke cigarettes? Czy odczuwasz stres przed wyjściem do szkoły? /Are you stressed before going to school? Czy w stanie stresu odczuwasz głód? /Do you feel hungry when stressed? Wykształcenie rodziców /Parents education Czy w Twojej najbliższej rodzinie rozpoznano którąś z wymienionych chorób? /Were any of these diseases diagnosed in your family? * różnice istotne statystycznie p < 0,05, test Kruscala-Wallisa Podgrupa 1 / Subgroup 1 n=55 Podgrupa 2 /Subgroup 2 n=25 Podgrupa 3 /Subgroup3 n=20 Ogółem /Total n=100 1-2 8 4 2 14 14 3 23 8 12 43 43 4 24 13 6 43 43 1 śniadanie/1. breakfast codziennie/ every day 33 13 12 58 58 wcale /no 7 4 2 13 13 2 śniadanie /2. breakfast codziennie/ every day 21 11 5 37 37 wcale / no 15 6 5 26 26 Obiad/Dinner codziennie/ every day 48 20 17 85 85 wcale / no 0 0 0 0 0 Podwieczorek/Tea codziennie/ every day 12 7 0 19 19 wcale / no 14 10 8 32 32 Kolacja/Dinner codziennie/ every day 35 14 14 63 63 wcale / no 2 1 1 4 4 Podjadanie/Snacking codziennie/ every day 23 11 8 42 42 wcale / no 7 5 6 18 18 wcale / no 20 5 6 31 31 okazjonalnie / occasionally 29 17 13 59 59 codziennie / every day 0 0 0 0 0 1 piwo/ 1 beer 14 10 3 27 27 2 piwa / 2 beers 9 3 5 17 17 3 piwa / 3 beers 5 4 3 12 12 4 piwa / 4 beers 1 0 1 2 2 5 piw / 5 beers 1 2 1 4 4 > 6 piw / > 6 beers 1 0 0 1 1 1 kieliszek wina / 1 glass of wine 6 0 1 7 7 2 kieliszki wina / 2 glasses of wine 1 3 0 4 4 3 kieliszków wina / 3 glasses of wine 0 1 0 1 1 1 kieliszek wódki / 1 shot of vodka 3 1 0 4 4 2 kieliszki wódki / 2 shots of vodka 4 1 4 9 9 3 kieliszki wódki / 3 shots of vodka 11 7 3 21 21 nie / no 40 13 12 65 65 okazjonalnie / occasionally 2 5 3 10 10 > 10 sztuk / > 10 units 3 2 3 8 8 tak /yes 6 5 6 17 17 nie /no 49 20 14 83 83 tak /yes 17 5 5 27 27 nie /no 38 20 15 73 73 oboje wyższe / both university degree 4 1 5 10 10 matka wyższe /mother university degree 11 1 5 17 17 ojciec wyższe* /father university degree* 4 1 5 10 10 cukrzyca typu 2* /2 type diabetes 4 1 6 11 11 nadciśnienie tętnicze / hypertension 6 5 5 16 16 miażdżyca / atherosclerosis 1 2 1 4 4 zawał serca / heart attack 4 3 3 10 10 udar mózgu / stroke 3 0 1 4 4 osteoporoza*/ osteoporosis* 0 0 2 2 2 alergia pokarmowa/ food allergy 6 2 5 13 13 choroba nowotworowa*/ cancer* 2 2 4 8 8 choroba wrzodowa żołądka/ stomach ulcers 9 2 3 14 14 nadwaga lub otyłość / overweight or obesity 7 6 6 19 19 % [19] stwierdzili, że 54,5% badanej młodzieży spożywało 4-5 posiłków w ciągu dnia, a badania Pieszko- Klejnowskiej i wsp. [20] wykazały, że spożywanie 4 i więcej posiłków dziennie preferowało 64,5% uczniów szkół gimnazjalnych woj. pomorskiego, natomiast 11,9% tych uczniów spożywało 1-2 posiłki dziennie. Znacznie wyższy odsetek osób, które deklarowały spożywanie jednego posiłku dziennie, zaobserwowali

860 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 854-861 Wojtyła-Buciora i Marcinkowski [21]. W badaniach przeprowadzonych wśród młodzieży licealnej z Kalisza i okolic, 27 % uczniów deklarowało spożywanie tylko jednego posiłku w ciągu dnia. W ramach Polskiego Projektu 400 Miast Stankiewicz i wsp. [22], uzyskali następujące wyniki: 38% dzieci jadło 3 posiłki dziennie, 55% badanych spożywało więcej niż 3 posiłki dziennie, a 6% respondentów deklarowało spożycie 2 posiłków w ciągu dnia. W niniejszej pracy spożycie 3 posiłków dziennie stwierdzono wśród 43% badanej grupy, natomiast 1-2 posiłki jadło 14% badanych. W badaniach Wojtyły-Buciory i Marcinkowskiego [21] pierwsze śniadanie spożywało 66% badanych, z czego 87% robiło to w domu. W badaniach własnych odsetek ten wynosił 29%. Wśród młodzieży warszawskiej badanej przez Czarniecką-Skubinę i Namysław [23] ok. 17 % grupy nie spożywało 1 i 2 śniadania. Wyniki badań przedstawione przez Rampersaud a i wsp. [24] wykazały, że 30% amerykańskiej młodzieży (n=24 363) w przedziale wiekowym 15-18 lat wcale nie jadło pierwszych śniadań. Podobne wyniki do przedstawionych w badaniach własnych uzyskali Wojtyła-Buciora i Marcinkowski [21] obiad każdego dnia spożywało 80% badanych. Wszyscy młodzi ludzie biorący udział w badaniach Czarnieckiej-Skubiny i Namysław [23] deklarowali codzienne spożywanie obiadu, a w grupie Gajdy i Jeżewskiej-Zychowicz [19] każdego dnia obiad spożywało 73,5% respondentów. W badaniach Wojtyły- Buciory i Marcinkowskiego [21] odsetek młodzieży spożywającej kolację codziennie wyniósł 22% i znacząco różnił się od wyników badań własnych, zaś u Gajdy i Jeżewskiej-Zychowicz codzienne spożywanie kolacji zadeklarowało 67,6%. Czarniecka-Skubina i Namysław [23] w swoich badaniach wykazały regularne spożywanie posiłków wśród 16,8% dziewcząt i 51,2% chłopców. Maksymowicz-Jaroszuk i Karczewski [25] w badaniach 235 gimnazjalistów z Białegostoku określili, że średnie przerwy między posiłkami wynosiły ok. 5 godzin, a zmienność tych wartości cechowała reguła: im więcej posiłków tym krótsza przerwa. Wśród pozażywieniowych czynników wpływających na częstość występowania ZM można wyróżnić palenie papierosów i spożywanie alkoholu. W badaniach Szczerbińskiego i wsp. [26] wykazano, że regularnie palących było 26,5%, zaś w badaniach Myers i Kelly [27] 75% badanych było nałogowymi palaczami, a 61% z nich paliło 10 lub więcej papierosów dziennie. W badaniach własnych stwierdzono, że odsetek palących powyżej 10 sztuk dziennie wynosił 8%. Włoskie badania przeprowadzone przez Chiassai i wsp. [28] wykazały, że młodzi Włosi piją jednorazowo 3-4 drinki z alkoholem wysokoprocentowym. W badaniach Szczerbińskiego i wsp. [26] stwierdzono, że odsetek spożywających alkohol wzrastał z wiekiem, a najczęściej wybieranymi alkoholami były: piwo (84%), wino (57,2%) i wódka (18,5%). Do pozażywieniowych czynników mających wpływ na rozwój ZM u młodego człowieka można zaliczyć również występowanie chorób w najbliższej rodzinie, a także wykształcenie rodziców. Wyższe wykształcenie ojca, które wiązało się z lepszym statusem ekonomicznym, korelowało dodatnio z większą konsumpcją owoców, warzyw i produktów bogatych w wapń w badaniach przeprowadzonych przez Videon i Manning [29] wśród amerykańskich nastolatków (n=18 177) w wieku 14-19 lat. Da Veiga i Sichieri [30] w badaniach porównujących częstotliwość spożywania przez brazylijską młodzież (n=543) i jej rodziców (n=887) poszczególnych grup produktów dowiodły z kolei, że wykształcenie matki korelowało dodatnio z większym spożyciem owoców i warzyw i mniejszym spożyciem ryżu i fasoli. Występowanie chorób metabolicznych w najbliższej rodzinie jest czynnikiem ryzyka zwiększającym prawdopodobieństwo występowania ZM wśród dzieci. W badaniach Maddah [31] przeprowadzonych wśród irańskich dzieci w wieku 6-17 lat wykazano, że częstość występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci, których rodzice nie chorują na cukrzycę typu 2, jest mniejsza niż tych, którzy mają chorych rodziców odpowiednio 14% vs 22% i 5,3% vs 10,8%. W pracy Chen i wsp. [32] stwierdzono z kolei większe rozpowszechnienie ZM wśród osób, których rodzice mieli chorobę wieńcową serca (20,7% vs 13,3%), a Wada i wsp. [33] wykazali, że występowanie cukrzycy w rodzinie jest związane z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej wśród dzieci. Podsumowanie wyników badań i wnioski 1. Pełnoobjawowy zespół metaboliczny występował głównie wśród młodzieży z otyłością brzuszną. 2. Liczba i częstotliwość spożywanych posiłków nie miała istotnego wpływu na częstość występowania zespołu metabolicznego w trzech wyróżnionych podgrupach. 3. Rodzice dzieci z pełnoobjawowym zespołem metabolicznym (podgrupa 3) mieli cukrzycę częściej niż rodzice dzieci z pozostałych podgrup (1 i 2).

Broniecka A i wsp. Zwyczaje żywieniowe i pozażywieniowe czynniki ryzyka występowania zespołu metabolicznego wśród... 861 Piśmiennictwo / References 1. De Ferranti A, Gauvreau K, Ludwig D, et al. Prevalence of metabolic syndrome in American adolescents. Findings from the third National Health and Nutrition Examination Survey. Circulation 2004, 110: 2494-2497. 2. Bloomgarden Z. American association of clinical endocrinologists (AACE). Consensus conference on the insulin resistance syndrome. Diabetes Care 2003, 26: 1297 1303. 3. Kavey RE, Allada V, Daniels SR. Cardiovascular risk reduction in high-risk pediatric patients: a scientific statement from the American Heart Association expert panel on population and prevention science; the councils on cardiovascular disease in the young, epidemiology and prevention, nutrition, physical activity and metabolism, high blood pressure research, cardiovascular nursing, and the kidney in heart disease; and the interdisciplinary working group on quality of care and outcomes research: endorsed by the American Academy of Pediatrics. Circulation 2006, 114: 2710-2738. 4. Zahorska-Markiewicz B. Metabolic effects associated with adipose tissue distribution. Adv Med Sci 2006, 51: 111 114. 5. Goran M, Ball G, Cruz ML. Obesity and risk of type 2 diabetes and cardiovascular disease in children and adolescents. J Clin Endocrinol Metab 2003, 88: 1417-1427. 6. Tatoń J, Kuczerowski R, Kowrach M. Kliniczna charakterystyka zespołu metabolicznego. Przew Lek 2003, 4, 58: 60-65. 7. Kivimaki M, Leino-Arjas P, Luukkonen R. Work stress and risk of cardiovascular mortality: prospective cohort study of industrial employees. BMJ 2002, 325: 857-862. 8. Hyman JJ, Wnn DM, Reid BC. The role of cigarette smoking in the association between periodontal disease and coronary heart diseases. J Priodontol 2002, 73: 988-994. 9. Trnka J, Susło R, Drobnik J. Lekarz rodzinny wobec zjawiska nadużywania alkoholu przez pacjentów. Przew Lek 2010, 2: 184-187. 10. Firek-Pędras M, Małecka-Tendera E, Klimek K, Zachurzok- Buczyńska A. Wpływ rozmieszczenia tkanki tłuszczowej na zaburzenia metaboliczne u dzieci i młodzieży z otyłością prostą. Endokryn Diabet Chor Przem Mat 2006, 12(1): 19-24. 11. Csabi S, Torok K, Jeges S, et al. Presence of metabolic cardiovascular syndrome in obese children. Eur J Pediatr 2000, 159: 91-94. 12. Cook S, Weitzman M, Auinger P, et al. Prevalence of a metabolic syndrome phenotype in adolescents. Arch Pediatr Adolesc Med 2003, 157: 821-827. 13. Cruz ML, Weigensberg MJ, Huang TTK, et al. The metabolic syndrome in overweight hispanic youth and the role of insulin sensitivity. J Clin Endocrinol Metab 2004, 89: 108 113. 14. Leszczyński B. Wprowadzenie do analityki biochemicznej. AP, Siedlce 2004. 15. Kułaga Z, Litwin M, Grajda A i wsp. Rozkłady wartości ciśnienia krwi w populacji referencyjnej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Stand Med 2010, 7: 100-111. 16. Kułaga Z, Litwin M, Zajączkowska MM i wsp. Porównanie wartości obwodów talii i bioder dzieci i młodzieży polskiej w wieku 7-18 lat z wartościami referencyjnymi dla oceny ryzyka sercowo-naczyniowego wyniki wstępne projektu badawczego OLAF (PL0080). Stand Med 2008, 5: 473 485. 17. Iwanicka Z, Głąb E, Barg E. Zespół metaboliczny u dzieci z otyłością prostą. Wiad Lek 2005, 58, 11-12: 602-606. 18. Cholesterol and atherosclerosis in children. American Heart Association (http://www.heart.org/heartorg/ GettingHealthy/NutritionCenter/Cholesterol-and- Atherosclerosis-in-Children_UCM_305952_Article.jsp) na dzień 22.04.2012. 19. Gajda R, Jeżewska-Zychowicz M. Zachowania żywieniowe młodzieży mieszkającej w województwie świętokrzyskim wybrane aspekty. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 611 617. 20. Pieszko-Klejnowska M, Stankiewicz M, Niedoszytko N i wsp. Ocena sposobu odżywiania się gimnazjalnej młodzieży zamieszkującej wieś i miasto. Pediatr Współ 2007, 9(1): 59 62. 21. Wojtyła-Buciora P, Marcinkowski JT. Sposób żywienia, zadowolenie z własnego wyglądu i wyobrażenie o idealnej sylwetce młodzieży licealnej. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 227-232. 22. Stankiewicz M, Pieszko M, Śliwińska A i wsp. Występowanie nadwagi i otyłości oraz wiedza i zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży małych miast i wsi wyniki badania Polskiego Projektu 400 Miast. Endokryn Otył i Zab Przem Mat 2010, 6(2): 59-66. 23. Czarniecka-Skubina E, Namysław I. Wybrane elementy zachowań żywieniowych uczniów szkół średnich. ŻNTJ 2008, 6(61): 129-143. 24. Rampersaud GC, Pereira MA, Girard BL, et al. Breakfasts habits, nutritional status, body weight, and academic performance in children and adolescents. J Am Diet Assoc 2005, 105(5): 743-60. 25. Maksymowicz-Jaroszuk J, Karczewski J. Ocena zachowań i zwyczajów żywieniowych gimnazjalistów z terenu Białegostoku. Hyg Pub Health 2010, 45(2): 167-172. 26. Szczerbiński R, Karczewski J, Szpak A i wsp. Zachowania zdrowotne młodzieży szkół ponadgimnazjalnych w powiecie sokólskim. Cz. II. Palenia papierosów i picie napojów alkoholowych. Roczn PZH 2007, 3: 525-532. 27. Myers MG, Kelly JF. Cigarette smoking among adolescents with alcohol and other drug use problems. Alcohol Res Health 2006, 29(3): 221-227. 28. Chiassai S, Ferrara G, Francalanci C, et al. The aperitif: an investigation into young people s relationship with alcohol. Mediterr J Nutr Metab 2010, 3: 127-132. 29. Videon TM, Manning CK. Influences of adolescent heating patterns: the importance of family meals. J of Adoles Health 2003, 32: 365-373. 30. Da Veiga GV, Sichieri R. Correlation in food intake between parents and adolescents depends on socioeconomic level. Nutr Res 2006, 26: 517-523. 31. Maddah M. Association of parental diabetes with overweight In Iranian children and adolescents. Int J Cardiol 2008, 12: 126-128. 32. Chen W, Srinivasan SR, Xu J, et al. Effect of parental coronary artery disease on adverse effect of the metabolic syndrome and aging on carotid artery intima-media thickness (from the Bogalusa Heart Study). Am J Cardiol 2008, 102: 180-183. 33. Wada K, Tamakoshi K, Yatsuja H, et al. Association between parental histories of hypertension, diabetes and dyslipidemia and the clustering of these disorders in offspring. Prev Med 2006, 42: 358-363.