Wpływ samooceny masy ciała na podaż energii i makroskładników wśród młodzieży letniej w aspekcie zagrożenia zespołem metabolicznym

Transkrypt

1 366 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Wpływ samooceny masy ciała na podaż energii i makroskładników wśród młodzieży letniej w aspekcie zagrożenia zespołem metabolicznym Impact of self-assessment of body mass on the supply of energy and macronutrients in year-old adolescents in the aspect of metabolic syndrome risk Ewa Piotrowska, Anna Broniecka, Monika Bronkowska, Joanna Wyka, Jadwiga Biernat Katedra Żywienia Człowieka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Wstęp. Standardy kulturowe dotyczące lansowanej obecnie atrakcyjności fizycznej sprzyjają rozwijaniu się wysokich wymagań w stosunku do własnego ciała, które mogą prowadzić do nieprawidłowych zachowań żywieniowych wśród młodzieży. Cel badań. Zbadanie wpływu oceny własnej masy ciała na sposób żywienia młodzieży letniej z Wrocławia i okolic w aspekcie zagrożenia zespołem metabolicznym. Materiał i metody. Badania sposobu żywienia przeprowadzono wśród 50 dziewcząt i 50 chłopców szkól ponadgimnazjalnych metodą bezpośredniego wywiadu z ostatnich 24 godzin. W ocenie psychospołecznych uwarunkowań żywieniowych posłużono się ankietą obejmującą pytania dotyczące samooceny masy ciała. Wyniki. W badanej grupie 29% młodzieży uważało, że jest za gruba, 50% deklarowało nadmierne przywiązywanie uwagi do masy ciała, a 32% było niezadowolonych ze swojego wyglądu. W podgrupach 2 i 3, do której należała młodzież z czynnikami ryzyka zespołu metabolicznego oraz pełnoobjawowym zespołem metabolicznym odsetek młodzieży o negatywnej samoocenie masy ciała był istotnie wyższy niż w podgrupie 1, wśród młodzież bez zaburzeń składających się na zespól metaboliczny. W całodziennej racji pokarmowej (CaRP) badanej grupy młodzieży wykazano za niską podaż energii, węglowodanów, tłuszczu, błonnika pokarmowego, białka roślinnego, jednonienasyconych i wielkonienasyconych kwasów tłuszczowych, a nadmierną białka ogółem i białka zwierzęcego. W podgrupie 3 stwierdzono, niższą niż w pozostałych podgrupach, podaż energii, węglowodanów, białka roślinnego, jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych oraz błonnika pokarmowego. Wnioski. Ocena sposobu żywienia młodzieży w całej grupie, a szczególnie w podgrupie 3 wykazała wiele nieprawidłowości w składzie CaRP, co mogło mieć wpływ na ujawnienie się zespołu metabolicznego, a w konsekwencji prowadzić do zwiększenia ryzyka rozwoju chorób układu sercowonaczyniowego. Introduction. Cultural standards currently promoting physical attractiveness favor the development of high demands on the body, which can lead to abnormal eating behaviors among young people. Aim. To investigate the effect of self-assessment of body mass on the diet of young people aged years from Wrocław and the region in terms of the metabolic syndrome risk. Material & methods. The study was conducted using the nutritional 24-hour recall method among 50 high school girls and 50 boys. To assess psychosocial determinants of nutrition a questionnaire was used with questions including self-assessment of the body mass. Results. In the study 29% of young people believed that they were overweight, 50% reported paying excessive attention to their body mass and 32% were dissatisfied with their appearance. In the subgroups 2 and 3, which included adolescents with the risk factors for the metabolic syndrome, the proportion of young people with the negative self-assessment of the body mass was significantly higher than in the subgroup 1. The daily food ration (CaRP) of the adolescents manifested a low supply of energy and some macronutrients. In the third subgroup the supply of energy and selected macronutrients was found lower than in the other subgroups. Conclusions. The assessment of the dietary intake of young people in the whole group, and in the third subgroup showed many irregularities in the composition of the CaRP. Key words: year-old youth, energy, macronutrients, metabolic syndrome Słowa kluczowe: młodzież letnia, energia, makroskładniki, zespól metaboliczny Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Ewa Piotrowska Katedra Żywienia Człowieka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu ul. Chełmińskiego 37/41, Wrocław tel , faks , ewa.piotrowska@up.wroc.pl

2 Piotrowska E i wsp. Wpływ samooceny masy ciała na podaż energii i makroskładników wśród młodzieży Wykaz skrótów CaRP Całodzienna racja pokarmowa ZM Zespół metaboliczny/ MS Metabolic Syndrome BMI Body Mass Index wskaźnik masy ciała HDL High Density Lipoproteins cholesterol frakcji HDL LDL Low Density Lipoproteins cholesterol frakcji LDL IŻŻ Instytut Żywności i Żywienia EAR Estimated Average Requirement Norma na poziomie średniego zapotrzebowania w grupie Wstęp Zespół metaboliczny opisany jest jako współistnienie zaburzeń gospodarki lipidowej i węglowodanowej oraz nadciśnienia tętniczego u podłoża, których leży otyłość i insulinooporność. Do niedawna był on uważany za zaburzenie występujące tylko u ludzi dorosłych. Wciąż rosnąca częstotliwość występowania otyłości w populacji dzieci i młodzieży, stała się przyczyną wielu badań nad jej konsekwencjami dla zdrowia młodego pokolenia w życiu dorosłym [1]. Otyłość definiuje się jako patologiczne zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej, doprowadzające do upośledzenia czynności organizmu człowieka, odpowiedzialne za zwiększenie chorobowości i umieralności [2]. Nieprawidłowy obwód talii jest najważniejszym wskaźnikiem masy tłuszczowej tkanki trzewnej odgrywającej istotną rolę w patofizjologii oporności na insulinę, zaburzeń hemodynamicznych oraz gospodarki lipidowej i węglowodanowej. Otyłość brzuszna jest najważniejszym elementem składowym zespołu metabolicznego [3]. W Raporcie British Medical Associacition Board of Science [4] wykazano, że na całym świecie 155 mln dzieci i młodzieży ma nadwagę lub jest otyłych. W skali świata zjawisko nadwagi i otyłości w populacji dzieci i młodzieży stale rośnie, stając się, jak w populacji ogólnej, w krajach Zachodu pandemią XXI. Roczny przyrost częstości występowania otyłości w latach 70. XX wieku wynosił 0,2%, w latach 80. 0,6%, a w roku 2000 już 2% [5]. Tylko w Europie problem nadwagi dotyczy 14 mln dzieci i młodzieży, przyrastając w skali każdego roku o kolejne Obesity Task Force (IOTF) [6] szacuje, że 1 na 5 dzieci w Europie jest otyłe. W Polsce w ostatnich 20 latach odsetek otyłych dzieci i młodzieży sukcesywnie wzrastał od 2,5 do 20%. Z jednej strony niepokoi, nasilające się rozpowszechnienie nadwagi i otyłości w wśród dzieci i młodzieży, jako głównego czynnika ryzyka zespołu metabolicznego, ale z drugiej strony równie niepokojąca jest zbytnia kontrola masy ciała i chęć nadmiernej jej redukcji w populacji młodych osób. Na stosowanie restrykcyjnych zachowań żywieniowych, mających na celu osiągnięcie szczupłych wymiarów ciała, ma wpływ wiele czynników natury psychologicznej [5]. Istotną rolę w kształtowaniu zachowań żywieniowych odgrywa element samooceny. Niezadowolenie z wyglądu własnego ciała może skutkować restrykcyjną kontrolą rodzaju i ilości przyjmowanych pokarmów. Niska, często nieadekwatna do rzeczywistości samoocena masy ciała, przejawiająca się niezadowoleniem z wyglądu, może prowadzić do patologii w zakresie zachowań żywieniowych [5, 7]. Skupienie nadmiernej uwagi na wymiarach własnego ciała jest typowym zjawiskiem występującym u nastolatków, szczególnie wśród dziewcząt letnich, które są bardziej wrażliwe na objawy otyłości niż chłopcy w tym samym wieku [7]. W świetle licznych badań nad nadwagą i otyłością wśród dzieci i młodzieży [8-13] oraz w badaniach własnych (praca niepublikowana Broniecka A, Piotrowska E i wsp.: Ocena wpływu zwyczajów żywieniowych i pozażywieniowych czynników ryzyka zespołu metabolicznego na jego częstość występowania wśród letniej młodzieży), podjęto ocenę częstości występowania zespołu metabolicznego wśród młodzieży. Wśród żywieniowych i pozażywieniowych czynników ryzyka istotnie wpływających na częstość występowania zespołu metabolicznego (ZM) wśród dzieci i młodzieży wymienić należy: niewłaściwą podaż energii i składników odżywczych w całodziennej racji pokarmowej (CaRP), zbyt niski poziom aktywności fizycznej oraz czynniki psychologiczne. Cel badań Zbadanie wpływu oceny własnej masy ciała na sposób żywienia młodzieży letniej z Wrocławia i okolic w aspekcie zagrożenia zespołem metabolicznym. Materiał i metody Badania wykonywano od listopada 2010 r. do maja 2011 r. w grupie 50 dziewcząt i 50 chłopców w wieku lat ze szkół ponadgimnazjalnych należących do Sieci Szkół Promujących Zdrowie. We Wrocławiu mieszkało 69% badanych uczniów, natomiast 18% dojeżdżało z pobliskich wsi, a 13% z miasteczek. Spośród badanej młodzieży 67% miało 17 lat, a 33% 18 lat. W badanej grupie młodzieży wykonano następujące pomiary antropometryczne: pomiar wysokości ciała, pomiar masy ciała, obwód pasa, obwód bioder. Policzono wskaźnik BMI, który mieścił się w przedziale 16,2-36,9 kg/m 2, a jego wartość średnia wynosiła 22,7kg/m 2. Wykonano także jednokrotny pomiar ciśnienia tętniczego krwi. W surowicy krwi oznaczono następujące wskaźniki biochemiczne: stężenie cholesterolu całkowitego, stężenie choleste-

3 368 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): rolu frakcji HDL, stężenie cholesterolu frakcji LDL, stężenie triglicerydów. Metody wykonania pomiarów antropometrycznych i biochemicznych zostały opisane w pracy Broniecka i wsp. (praca niepublikowana Broniecka A, Piotrowska E i wsp.: Ocena wpływu zwyczajów żywieniowych i pozażywieniowych czynników ryzyka zespołu metabolicznego na jego częstość występowania wśród letniej młodzieży). Do oceny częstości występowania zespołu metabolicznego (ZM) przyjęto kryteria opracowane przez American Heart Association (2004) [11]. Wartości graniczne dla obwodów talii i bioder, a także nadciśnienia tętniczego przyjęto na podstawie wartości referencyjnych opracowanych dla populacji dzieci i młodzieży w Polsce w ramach projektu OLAF [14, 15]. Składowe zespołu metabolicznego przedstawiono w tabeli II w pracy Broniecka i wsp. (praca niepublikowana Broniecka A, Piotrowska E i wsp.: Ocena wpływu zwyczajów żywieniowych i pozażywieniowych czynników ryzyka zespołu metabolicznego na jego częstość występowania wśród letniej młodzieży). Grupę młodzieży podzielono na 3 podgrupy uwzględniając występowanie lub brak komponentów zespołu metabolicznego (ZM). Do podgrupy 1 zaliczono osoby bez zaburzeń składających się na ZM (n=55), podgrupę 2 stanowiły osoby z otyłością brzuszną i jedną składową ZM (n=25), a podgrupę 3 stanowiły osoby z pełnoobjawowym ZM (otyłość brzuszna i co najmniej 2 dodatkowe składowe, n=20). Podział badanej grupy uwzględniający występowanie i liczbę składowych ZM przedstawiono w tabelach IV i V w pracy Broniecka i wsp. (praca niepublikowana Broniecka A, Piotrowska E i wsp.: Ocena wpływu zwyczajów żywieniowych i pozażywieniowych czynników ryzyka zespołu metabolicznego na jego częstość występowania wśród letniej młodzieży). Otyłość brzuszną, czyli obwód talii powyżej 75. percentyla dla płci i wieku stwierdzono wśród 45% grupy (29 dziewcząt 16 chłopców). Obniżone stężenie frakcji HDL miało 52% badanych (29 dziewcząt i 23 chłopców). Stężenie triglicerydów powyżej 98 mg/dl stwierdzono wśród 24% badanej młodzieży (13 dziewcząt i 11 chłopców), natomiast ciśnienie tętnicze powyżej 90. percentyla dla płci i wieku miało 18% grupy (9 dziewcząt i 9 chłopców). Ocenę ilościową sposobu żywienia przeprowadzono stosując metodą 24-godzinnego wywiadu powtórzonego 7 razy. Do określenia wielkości porcji wykorzystano Album fotografii produktów i potraw opracowany w IŻŻ [16]. Obliczenia zawartości poszczególnych składników odżywczych oraz podaży energii w całodziennych racjach pokarmowych badanych uczniów dokonano za pomocą programu Energia v. 4.1., z bazą danych utworzoną na podstawie Tabeli składu wartości odżywczych produktów i potraw wg Kunachowicz i wsp. [17]. Do porównania z aktualnymi normami [18] na poziomie średniego zapotrzebowania (EAR) w badanej grupie przyjęto umiarkowaną aktywność fizyczną i średnią masę ciała odpowiednio: dla dziewcząt 56 kg, a dla chłopców 67 kg. W ocenie jakościowej psychospołecznych uwarunkowań żywieniowych posłużono się ankietą opracowaną w Katedrze Żywienia Człowieka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Wywiad socjoekonomiczny był wypełniany indywidualnie i obejmował pytania dotyczące m. in.: samooceny masy ciała, której elementami składowymi były przekonanie o własnej masie ciała, przywiązywanie uwagi do własnej masy ciała i poziom zadowolenia z niej. Przekonanie o własnej masie ciała oceniono na podstawie uzyskanej odpowiedzi twierdzącej na jedno z poniższych stwierdzeń: jestem za szczupła, ważę w sam raz, jestem za gruba, nie zastanawiałam/em się nad tym. Przywiązanie do własnej masy ciała i zadowolenie ze swojego wyglądu oceniano na podstawienie odpowiedzi twierdzącej lub przeczącej (tak lub nie). Obliczenia statystyczne wykonano programem Statistica 10,0 PL firmy StatSoft Inc. USA. Do analizy zmiennych porządkowych i nominalnych, zastosowano tabele wielodzielcze, a zależności między tymi zmiennymi oceniono testem χ 2. Wobec braku zgodności ciągłych zmiennych żywieniowych z rozkładem normalnym, różnice w podaży energii i podstawowych składników odżywczych w zależności od przynależności do podgrupy określonej przez liczbę czynników zespołu metabolicznego lub płeć, oceniono przy użyciu testów nieparametrycznych: testu Kruskala-Wallisa (porównań między 3 grupami) lub U Manna-Whitney a (porównań między grupami dziewcząt i chłopców). Poziom istotności statystycznej ustalono na p=0,05. Wyniki W niniejszych badaniach wykazano istotny wpływ postrzegania własnej masy ciała na podaż energii i podstawowych składników odżywczych zależności od płci oraz od stopnia zaawansowania zespołu metabolicznego. Samoocena własnej masy ciała w całej badanej grupie młodzieży oraz w poszczególnych podgrupach wykazała, że w podgrupach 3 i 2 z czynnikami ryzyka zespołu metabolicznego około 50% młodzieży twierdziło, że są za grube. W podgrupie 1, wśród młodzieży bez czynników ryzyka zespołu metabolicznego, uważało, że jest za gruba jedynie ponad 10% badanych. Młodzież z podgrup 2 i 3 cechowało duże przywiązywanie uwagi do własnej masy ciała. Deklarowało je ok. 60% młodzieży z podgrupy 3 i 2, a ok. 40% młodzieży z podgrupy 1. Niezadowolenie ze swojego wyglądu deklarowało natomiast ok. 40% młodzieży z podgrup 2 i 3 oraz 30% młodzieży

4 Piotrowska E i wsp. Wpływ samooceny masy ciała na podaż energii i makroskładników wśród młodzieży podgrupy 1. Wykazano istotne różnice w samoocenie własnej masy ciała zarówno między podgrupami 1, 2, 3, jak i w grupach dziewcząt i chłopców. W badanej grupie kilkukrotnie wyższy odsetek dziewcząt niż chłopców uważał, że jest za grube, deklarował, że przywiązuje dużą uwagę do własnej masy ciała i twierdził, że jest niezadowolony ze swojego wyglądu. Testem χ 2 wykazano statystycznie istotne różnice miedzy podgrupami 1, 2 i 3 jak i płciami w samoocenie własnej masy ciała. Największy odsetek młodzieży o negatywnym stosunku do własnej masy ciała i braku jej akceptacji wykazano w podgrupach 3 i 2 oraz ze względu na płeć wśród badanych dziewcząt (tab. I). Ocena stopnia niezadowolenia z wymiarów ciała pozwoliła na postawienie hipotezy, że znaczna grupa badanej młodzieży ograniczała podaż energii i podstawowych składników odżywczych w całodziennych racjach pokarmowych (CaRP) w celu zmniejszenia masy ciała. Wyniki tych badań zgromadzono w tabelach II-V. Wykazano statystycznie istotną różnicę w podaży energii, białka ogółem, białka zwierzęcego i roślinnego w całodziennych racjach pokarmowych w zależności do podgrupy: 1, 2 i 3 oraz od płci. Najniższą podaż energii z CaRP wykazano w racjach pokarmowych dziewcząt i chłopców należących do podgrupy 3, w której występował pełnoobjawowy zespół metaboliczny. Podaż energii w racji pokarmową dziewcząt w tej podgrupie nie pokrywała normy nawet w 50%, a chłopców w 60%. Podaż białka ogółem w badanych racjach pokarmowych chłopców przekraczała normę w każdej z wyodrębnionych podgrup. Wykazano również zbyt wysoką podaż białka zwierzęcego w racjach pokarmowych zarówno dziewcząt jak i chłopców w tych podgrupach. Podaż białka roślinnego szczególnie w racjach pokarmowych dziewcząt z podgrup 2 i 3 była niska i realizowała zalecenia odpowiednio w 80% i 70% (tab. II). Zawartość tłuszczu w racjach pokarmowych zarówno wśród dziewcząt jak i chłopców we wszystkich trzech podgrupach była niższa od odpowiednich norm. Racje pokarmowe dziewcząt z podgrupy 3 cechowały się niską podażą nasyconych kwasów tłuszczowych. Pobranie kwasów tłuszczowych jednonienasyconych i wielonienasyconych było niższe od zaleceń w całej badanej grupie, a wśród dziewcząt podgrupy 3 realizowało je w jedynie odpowiednio: 50% i 30%. Podaż cholesterolu w racjach pokarmowych dziewcząt w całej badanej grupie była niska i nie przekraczała 60% zaleceń, natomiast pobranie cholesterolu w racjach pokarmowych chłopców z podgrupy 3 przekraczało zalecenia o ponad 30%, w tym jedna czwarta badanych racji przekraczała je aż o 75% (tab. III). Wykazano bardzo niskie pobranie węglowodanów w racjach pokarmowych wszystkich dziewcząt i chłopców z podgrupy 3 poniżej 50% normy. Podaż błonnika pokarmowego w całej badanej grupie nie spełniała zaleceń, a w podgrupach 2 i 3 spełniała je tylko w ponad 30% (tab. IV). Wykazano, że całodzienna racja pokarmowa badanej młodzieży była źle zbilansowana pod względem rozkładu podaży energii z podstawowych składników odżywczych. Nie wykazano statystycznie istotnych różnic między trzema podgrupami w udziale energii z węglowodanów i tłuszczów w CaRP. Racje pokarmowe dziewcząt i chłopców charakteryzowały się zbyt wysoka podażą energii z tłuszczów (ok. 35%), a za niska podażą energii z węglowodanów (50%). Największe nieprawidłowości w tym aspekcie stwierdzono w racjach pokarmowych dziewcząt z grupy 3 (tab. V). Prawdopodobnie, młodzież podgrupy 3 świadomie kontrolowała podaż energii i składników pokarmowych w celu radykalnego obniżenia masy ciała. Dyskusja Z wcześniejszych badań Piotrowskiej i wsp. [19] wynika, że w grupie badanych dziewcząt w wielu lat ok. 39% deklarowało, że jest za grube, ok. 48% przywiązywało uwagę do własnej masy ciała, a 51% było niezadowolonych ze swojego wyglądu, co stanowiło wyższy odsetek dziewcząt o negatywnej samoocenie własnej masy ciała, niż w powyższych badaniach. Badania prowadzone przez Bucholc [20] w populacji dziewcząt w okresie pokwitania wykazały podobne zależności. Dziewczęta o prawidłowej masie ciała, jak i z niedowagą, uważały, że mają nadwagę. W badaniach Wojtyły-Buciory i wsp. [21] prowadzonych wśród młodzieży szkół średnich z powiatu kaliskiego, niezadowolenie ze swojego wyglądu wykazano u 65%. Mędrela-Kuder [22] wykazała natomiast, że 39% badanych gimnazjalistek nie akceptowało swojego wyglądu, a Wilczek-Różycka i wsp. [23], wykazali, że aż 90% 14 latek i 72% 16-latek nie akceptowało swojej masy ciała. Oblacińska i wsp. [24] analizując zachowania żywieniowe młodzieży w wieku lat w Polsce stwierdzili, że 26% dziewcząt i 9% chłopców nie akceptowało swojego wyglądu i podejmowało działania w kierunku redukcji masy ciała. Kaczmarkiewicz i Szymański [25] stwierdzili, że takie postępowanie u młodzieży jest coraz częstsze i prowadzi do niedoborów pokarmowych, zwiększając tym samym ryzyko powstania wielu schorzeń o podłożu metabolicznym. W badaniach Mądrali-Kuder [22] wykazano natomiast, że na taką postawę bardzo często mają wpływ środki masowego przekazu, które lansują szczupłą sylwetkę, kształtują niewłaściwą ocenę własnego ciała, kreując przez to nieprawidłowe nawyki żywieniowe. Bawa i wsp. [26] badali wartość energetyczną diety oraz podaż makroskładników pokarmowych

5 370 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Tabela I. Samoocena masy ciała a występowanie czynników ryzyka zespołu metabolicznego wśród badanej młodzieży (n=100) Table I. Self-assessment of body mass regarding metabolic syndrome among examined young people (n=100) Samoocena masy ciała /Self-assessment of body mass Elementy składowe samooceny /Components of self-assessment Przekonanie o własnej masie ciała /Conviction about own body mass Przywiązywanie uwagi do własnej masy ciała /Focus on own body mass Zadowolenie ze swojego wyglądu /Satisfaction with own appearance Kategorie elementów składowych samooceny /Categories components of self-assessment Cała grupa /The whole group Grupa 1 /Group 1 Brak czynników ryzyka zespołu metabolicznego /No risk factors for the metabolic syndrome Grupa 2 /Group 2 Talia+1 czynnik ryzyka zespołu metabolicznego /Waist and one risk factor for metabolic syndrome Grupa 3 /Group 3 Pełno objawowy zespól metaboliczny /Full symptomatic metabolic syndrome Cała grupa (n=100) /The whole group Jestem za szczupła/y Dz. /Girls 21,8 4,0 0,0 13,0 /I am too slim Chł. /Boys 10,9 4,0 0,0 7,0 32,7 8,0 0,0 20,0 Ważę w sam raz Dz. /Girls 10,9 20,0 15,0 14,0 /My weight is OK Chł. /Boys 34,5 12,0 20,0 26,0 45,5 32,0 35,0 40,0 Jestem za gruba/y Dz. /Girls 10,9 40,0 45,0 25,0 /I am too fat Chł. /Boys 0,0 8,0 10,0 4,0 10,9 48,0 55,0 29,0 Tak /yes Dz. /Girls 20,0 52,0 35,0 31,0 Chł. /Boys 18,2 16,0 25,0 19,0 38,2 68,0 60,0 50,0 Nie /no Dz. /Girls 18,2 16,0 25,0 19,0 Chł. /Boys 43,6 16,0 15,0 31,0 61,8 32,0 40,0 50,0 Tak /yes Dz. /Girls 18,2 40,0 30,0 26,0 Chł. /Boys 52,7 24,0 35,0 42,0 70,9 64,0 65,0 68,0 Nie /no Dz. /Girls 20,0 28,0 30,0 24,0 Chł. /Boys 9,1 8,0 5,0 8,0 29,1 36,0 35,0 32,0 Test chi 2 P a P b p a =0,00165 p b (NS) p a (NS) p b =0,01431 p a =0,0005 p b <0,0000 p a =0,02854 p b =0,01640 p a (NS) p b =0,0060 p a Poziom istotności testu χ 2 w celu porównania przywiązywania uwagi do masy ciała w zależności od przynależności do grupy 1, 2, 3 /The Significance level of the χ 2 test to compare focus on body mass, depending on belonging to groups 1, 2, 3 p b Poziom istotności testu χ 2 w celu porównania przywiązywania uwagi do masy ciała w zależności od płci w całej badanej grupie /The Significance level of the χ 2 to compare focus on body mass depending on gender in the whole group przez młodzież z otyłością prostą w wieku lat. Średnia podaż energii oraz podstawowych składników odżywczych z CaRP była niższa niż zalecana dla młodzieży o prawidłowej masie ciała, zarówno wśród chłopców jaki i dziewcząt w tym wieku. Wyniki badań wśród dzieci i młodzieży z nadwagą i otyłością prostą przeprowadzonych przez Rychlik [27] oraz Grajetę i wsp. [13] wykazały również niższą od zalecanej podaż energii w CaRP. Ujemny bilans energii u otyłej młodzieży wiejskiej wykazano także w badaniach Czeczelewskiego [28]. W badaniach prowadzonych w Brazylii [29, 30], Grecji [31], Turcji [32, 33] i we Włoszech [34], podobnie jak w badaniach własnych, wykazano, że podaż energii w całodziennej racji pokarmowej młodzieży otyłej była niższa od podaży energii w racjach pokarmowych młodzieży z właściwą masą ciała, chociaż w obu grupach wartości te nie realizowały norm. W badaniach innej grupy młodzieży z Turcji [35] wykazano nadmierną podaży energii w całodziennej racji pokarmowej. Badania młodzieży amerykańskiej, w której zespół metaboliczny miało 5,1% chłopców i 1,7% dziewcząt, wykazały znaczącą różnicę w podaży energii w racjach pokarmowych chłopców i z dziewcząt [36], co wynikało także z badań własnych. Z badań Grajety i wsp. [13] wynika, że podaż białka ogółem w racjach pokarmowych letniej młodzieży z nadwagą lub otyłością z Wrocławia przekraczała normę o ponad 20%. Podobną zależność wykazano w badaniach własnych jedynie w grupie chłopców. W badaniach Kulińskiej-Szukalskiej [37] wykazano nadmierną podaż białka ogółem w CaRP u ponad połowy młodzieży otyłej lub z nadwagą. Bawa i wsp. [26] natomiast wykazali, że podaż białka ogółem była niższa w grupie młodzieży z nadmierną masą ciała niż wśród młodzieży z prawidłową masą ciała. Podaż białka ogółem znacznie przekraczała normę w 40% racji pokarmowych otyłej młodzieży z Brazylii [29], o ponad 30% w racjach licznej grupy młodzieży tureckiej [32, 33, 35] i około 2 krotnie w grupie mło-

6 Piotrowska E i wsp. Wpływ samooceny masy ciała na podaż energii i makroskładników wśród młodzieży Tabela II. Podaż energii i białka w racjach pokarmowych badanej grupy młodzieży w zależności od występowania czynników ryzyka zespołu metabolicznego (n=100) Table II. Intake of energy and proteins in daily food rations of high school students depending on risk factors of metabolic syndrome (n=100) Składnik /Component Energia [kcal] /Energy Białko ogółem protein Białko zwierzęce /Animal Protein Białko roślinne /Plant protein Grupy /Groups kwartyl [Q1] Płeć /Gender Quartile Deviation kwartyl [Q1] Gr ,2±590,7 1562,0 2743,3 Dz. 1503,1±297,0 1209,0 1802,9 60,1 Chł. 2312,5±672,1 1754,8 3099,0 68,0 Gr ,5±328,7 1378,7 2036,0 Dz. 1453,0±199,0 1319,6 1717,5 58,1 Chł. 2101,5±276,2 1949,4 2501,7 61,8 Gr ,1±402,9 1089,0 1894,9 Dz. 1182,9±297,0 877,3 1471,3 47,3 Chł. 2014,0±387,4 1697,3 2472,2 59,2 1761,7±475,7 1364,9 2316,4 Dz. 1381,3±293,5 1167,4 1754,3 55,3 Chł. 2236,1±487,4 1768,5 2743,3 65,8 Gr. 1 66,4±22,8 52,4-98,1 Dz. 49,9±10,5 40,1 61,1 113,4 Chł. 77,5±20,8 64,7 106,3 143,6 Gr. 2 54,6±10,6 44,4 65,6 Dz. 48,0±6,9 40,8 54,6 109,2 Chł. 73,2±10,9 63,9 85,8 135,5 Gr. 3 48,8±12,5 38,7 63,7 Dz. 42,9±5,5 37,9 48,8 97,4 Chł. 67,7±19,1 57,6 95,8 125,4 59,0±17,2 45,4 79,7 Dz. 46,9±8,3 38,6 55,2 106,6 Chł. 74,1±20 64,0 104,1 137,2 Gr. 1 42,6±15,1 32,1 62,3 Dz. 32,0±8,1 22,2 38,3 145,6 Chł. 49,5±13,9 39,4 67,2 183,5 Gr. 2 34,6±4,8 30,1 39,7 Dz. 31,7±4,8 25,2 34,7 144,2 Chł. 48,6±11,1 38,4 60,6 179,9 Gr. 3 29,5±8,1 24,8 41,0 Dz. 27,1±3,1 24,4 30,6 123,4 Chł. 43,3±13,5 35,1 62,1 160,4 37,0±12,3 29,2 53,7 Dz. 29,9±5,4 23,9 34,7 135,9 Chł. 48,0±13,9 39,4 67,2 177,8 Gr. 1 24,7±8,1 19,7 35,9 Dz. 19,8±3,3 15,8 22,3 90,0 Chł. 27,9±7,2 23,4 37,8 103,3 Gr. 2 19,5±5,0 15,0 24,9 Dz. 16,9±2,7 14,3 19,7 76,6 Chł. 26,5±2,8 23,2 28,9 98,3 Gr.3 18,6±4,2 14,4 22,9 Dz. 15,3±2,1 12,5 16,8 69,7 Chł. 24,5±5,7 22,4 33,7 90,9 21,8±6,3 16,7 29,4 Dz. 16,9±3,2 14,3 20,7 76,8 Chł. 26,6±6,8 23,1 36,8 98,5 Realizacja norm i zaleceń [%] /The implementation of the standards and recommendations Kruskala- Wallisa p c U Manna Whitneya p d p c =0,0046 p c =0,0061 p c =0,0098 p c =0,0040 p c Poziom istotności testu Kruskala-Wallisa w celu porównania podaży energii i białka w CaRP w zależności od przynależności do grupy 1, 2, 3 /The Level of significance of the Kruskal-Wallis test for the comparison of the supply of energy and protein in CaRP depending on belonging to groups 1, 2, 3 p d Poziom istotności testu U Manna-Withneya w celu porównania podaży energii i białka w CaRP w zależności od płci w całej badanej grupie /The Level of significance of the U Mann Withneya test to compare the energy and protein supply in CaRP depending on gender in the whole group dzieży amerykańskiej [36]. W badaniach młodzieży greckiej wykazano natomiast, że mniejsza podaż białka ogółem występowała w racjach pokarmowych młodzieży otyłej w stosunku do racji pokarmowych młodzieży z prawidłową masą ciała [31]. Wyniki badań własnych znacznie różnią się od wyników uzyskanych w badaniach Kulińskiej- Szukalskiej i wsp. [37], w których podaż tłuszczu w racjach pokarmowych ponad połowy otyłej młodzieży znacznie przekraczała normę. Grajeta i wsp. [13] wykazali również wyższą niż w badaniach własnych podaż tłuszczu w racjach pokarmowych młodzieży z nadmierną masą ciała. W badaniach Bawa i wsp. [26] wykazano niższe spożycie tłuszczu ogółem w racjach pokarmowych dziewcząt z otyłością prostą, które nie pokrywało normy. Podaż tłuszczu ogółem w racjach pokarmowych młodzieży otyłej z Brazylii, Turcji i USA znacznie przekraczała normę [29, 32, 35, 36]. Pobranie tłuszczu w racjach pokarmowych młodzieży otyłej z Grecji i Włoch było niższe niż w racjach pokar-

7 372 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Tabela III. Podaż tłuszczu ogółem, kwasów tłuszczowych i cholesterolu w racjach pokarmowych badanej grypy młodzieży w zależności od występowania czynników ryzyka zespołu metabolicznego (n=100) Table III. Intake of total fats and fatty acids in daily food rations of the high school students depending on the risk factors of metabolic syndrome (n=100) Składnik /Component Tłuszcz /Fat Nasycone kwasy tłuszczowe /The saturated fatty acids Jednonienasycone kwasy tłuszczowe /The Monounsaturated fatty acids Wielonienasycone kwasy tłuszczowe /Polyunsaturated fatty acids Cholesterol [mg] /Cholesterol Grupy /Groups kwartyl [Q1] Płeć /Gender kwartyl [Q1] Gr.1 79,3±29,8 57,0 116,6 Dz. 55,2±14,0 46,5 74,6 66,3 Chł. 90,7±24,9 72,8 122,6 80,0 Gr.2 59,6±10,2 53,8 74,1 Dz. 58,1±7,2 51,0 65,3 69,8 Chł. 75,3±19,8 66,0 105,6 66,4 Gr.3 55,5±21,2 42,0 84,5 Dz. 48,0±9,8 36,0 55,5 57,6 Chł. 87,2±14,4 71,7 100,5 77,0 71,0±22,4 52,7 97,4 Dz. 54,5±11,2 46,5 68,9 65,4 Chł. 89,6±21,9 72,8 116,7 79,1 Gr.1 34,6±10,4 24,5 45,2 Dz. 23,0±5,7 17,8 29,1 82,7 Chł. 41,4±11,9 29,0 52,8 109,4 Gr.2 27,2±4,8 20,5 30,1 Dz. 25,2±3,7 20,2 27,6 90,7 Chł. 31,4±12,5 24,0 49,0 83,1 Gr.3 22,2±10,5 16,8 37,8 Dz. 18,2±3,4 15,5 22,2 65,3 Chł. 38,8±6,4 31,5 44,2 102,7 27,3±10,5 20,6 41,5 Dz. 21,6±5,2 16,8 27,2 77,7 Chł. 39,3±12,7 27,4 52,8 104,0 Gr.1 30,3±9,3 22,8 41,4 Dz. 22,8±6,0 17,5 29,5 69,6 Chł. 34,0±9,4 28,3 47,0 75,1 Gr.2 24,1±4,7 19,5 28,9 Dz. 22,0±3,3 19,1 25,8 66,2 Chł. 29,4±7,8 24,2 39,8 64,8 Gr.3 20,6±6,4 16,7 29,6 Dz. 18,1±4,0 13,6 21,6 54,3 Chł. 31,4±7,6 24,8 40,1 69,4 27,0±8,3 19,6 36,2 Dz. 20,1±4,8 17,3 26,9 60,4 Chł. 32,6±8,0 27,4 43,3 72,0 Gr.1 12,3±3,7 7,3 14,7 Dz. 7,8±3,5 6,5 13,5 35,2 Chł. 13,4±3,1 9,2 15,4 44,5 Gr.2 8,7±2,2 6,5 10,9 Dz. 7,5±1,5 6,3 9,4 33,7 Chł. 10,7±3,0 8,0 14,0 35,3 Gr.3 8,8±2,7 6,0 11,4 Dz. 6,6±3,4 3,9 10,7 29,6 Chł. 10,6±1,3 8,8 11,4 35,0 9,6±3,5 6,8 13,8 Dz. 7,4±2,7 6,1 11,6 33,3 Chł. 11,7±2,7 9,0 14,3 38,7 Gr.1 258,4±98,9 166,9 364,7 Dz. 162,7±44,0 140,5 228,5 54,2 Chł. 317,1±80,8 234,3 396,0 105,7 Gr.2 191,8±52,2 161,1 265,5 Dz. 175,4±21,4 149,1 191,8 58,5 Chł. 268,7±95,2 205,5 395,9 89,6 Gr.3 169,5±93,8 138,0 325,6 Dz. 149,0±21,1 127,3 169,6 49,7 Chł. 394,8±143,8 220,3 507,8 131,6 228,0±90,7 158,4 339,8 Dz. 163,3±26,6 138,7 191,8 54,4 Chł. 317,1±87,4 234,2 408,9 105,7 Realizacja norm i zaleceń [%] /The implementation of the standards and recommendations Kruskala- Wallisa p c U Manna Whitneya p d p c =0,0077 p c =0,0120 p c =0,0055 P d <0,00000 p c =0,0104 p d =0,00007 p c (NS) p c Poziom istotności testu Kruskala-Wallisa w celu porównania podaży tłuszczu, kwasów tłuszczowych i cholesterolu w CaRP w zależności od przynależności do grupy 1, 2, 3 /The level of significance of the Kruskal-Wallis test to compare the supply of fats, fatty acids and cholesterol in the CaRP depending belonging to groups 1, 2, 3 p d Poziom istotności testu U Manna Withneya w celu porównania podaży tłuszczu, kwasów tłuszczowych i cholesterolu w CaRP w zależności od płci w całej badanej grupie /The level of significance of the U Mann Withney test to compare the supply of fat, fatty acids and cholesterol in CaRP, depending on the sex of the whole group

8 Piotrowska E i wsp. Wpływ samooceny masy ciała na podaż energii i makroskładników wśród młodzieży Tabela IV. Podaż węglowodanów w racjach pokarmowych badanej grypy młodzieży w zależności od występowania czynników ryzyka zespołu metabolicznego (n=100) Table IV. Intake of carbohydrates in daily food rations of the high school students depending on the risk factors of metabolic syndrome (n=100) Składnik /Component Węglowodany ogółem Carbohydrates Sacharoza /Sucrose Błonnik pokarmowy /Dietary Fiber Grupy /Groups kwartyl [Q1] Płeć /Gender kwartyl [Q1] Gr.1 259,0±75,5 198,0 349,0 Dz. 215,2±39,5 180,1 259,0 54,7 Chł. 307,3±74,3 235,4 384,0 56,8 Gr ,3±47,5 177,0 272,1 Dz. 204,9±30,6 174,6 235,8 52,1 Chł. 279,2±58,7 234,4 351,7 51,6 Gr.3 188,2±56,0 135,1 247,1 Dz. 151,6±38,4 118,5 195,3 38,5 Chł. 255,0±39,1 208,3 286,6 47,1 235,6±57,7 180,5 295,9 Dz. 196,2±43,4 150,0 236,7 49,9 Chł. 286,0±61,3 230,0 352,6 52,9 Gr.1 69,7±26,8 44,2 97,8 Dz. 52,2±14,1 43,9 72,1 62,5 Chł. 74,5±29,4 45,7 104,5 87,6 Gr.2 60,4±13,2 50,2 76,7 Dz. 53,5±13,7 47,3 74,8 85,6 Chł. 65,5±28,3 58,4 115,0 77,0 Gr.3 38,6±13,5 27,5 54,4 Dz. 37,5±13,6 22,6 49,8 60,0 Chł. 40,7±12,3 34,4 59,0 47,8 57,9±18,8 40,6 78,1 Dz. 50,5±17,0 38,2 72,1 80,8 Chł. 68,9±29,6 43,5 102,7 81,1 Gr.1 15,1±3,9 11,6 19,4 Dz. 13,4±3,5 9,3 16,3 44,7 Chł. 17,4±4,8 12,3 21,8 58,0 Gr.2 12,1±2,9 9,3 15,0 Dz. 11,8±2,6 8,4 13,6 39,2 Chł. 13,3±6,3 11,3 23,8 44,2 Gr.3 11,5±2,2 9,0 13,5 Dz. 9,6±2,0 8,1 12,1 31,9 Chł. 12,4±2,0 11,7 15,8 41,2 13,3±4,0 10,0 17,9 Dz. 11,4±2,9 8,6 14,4 38,0 Chł. 16,0±3,9 12,0 19,8 53,3 Realizacja norm i zaleceń [%] /The implementation of the standards and recommendations Kruskala- Wallisa p c U Manna Whitneya p d p c =0,0038 p c =0,011 p d =0,019 p c =0,0051 p d =0,00004 p c Poziom istotności testu Kruskala-Wallisa w celu porównania podaży węglowodanów ogółem, sacharozy i błonnika w CaRP w zależności od przynależności do grupy 1, 2, 3 /The level of significance of the Kruskal-Wallis test to compare the supply of fats, fatty acids and cholesterol in the CaRP depending belonging to groups 1, 2, 3 p d Poziom istotności testu U Manna-Withneya w celu porównania podaży węglowodanów ogółem, sacharozy i błonnika w CaRP w zależności od płci w całej badanej grupie /The level of significance of the U Mann Withney test to compare the supply of fat, fatty acids and cholesterol in CaRP, depending on the sex of the whole group mowych młodzieży z prawidłową masa ciała [31, 34], co wykazano również w badaniach własnych. W badaniach Kulińskiej-Szukalskiej i wsp. [37] podaż cholesterolu w posiłkach ponad połowy badanej młodzieży z nadmierną masą ciała przekraczała zalecenia i nie wykazano różnic w jego podaży w zależności od płci. Potwierdzono to w badaniach własnych, w których jednak wykazano statystycznie istotna równicę podaży cholesterolu w racjach pokarmowych dziewcząt i chłopców. Podaż cholesterolu w rajach pokarmowych otyłej młodzieży z Brazylii i USA była natomiast niższa od zaleceń [29, 37]. W badania Kulińskiej-Szukalskiej i wsp. [37] wykazano, że 75% CaRP młodzieży z nadmierną masą ciała, nie realizowało normy na węglowodany. W pracy Bawa i wsp. [26] oraz Grajety i wsp. [13] wykazano równie niskie pobranie węglowodanów ogółem w całodziennej racji pokarmowej zarówno w grupie otyłych dziewcząt jak i chłopców, co potwierdziły również badania własne. Pobranie błonnika w całodziennej racji pokarmowej młodzieży otyłej w badaniach Grajety i wsp. [13] oraz Kulińskiej-Szukalskiej i wsp. [37], było nieco wyższe niż w badaniach własnych i realizowało zalecenia odpowiednio w 50% i 90%. Podaż błonnika w racjach pokarmowych młodzieży otyłej z Grecji, Turcji i USA była również bardzo niska i nie realizowała zaleceń niekiedy nawet w 25% [31, 35, 36]. W badaniach greckich wykazano ponadto, że podaż błonnika pokarmowego w racjach pokarmowych młodzieży otyłej była niższa niż w racjach młodzieży z prawidłową masą ciała [31]. Z licznych badań wynika, że dieta bogata w błonnik pokarmowy wiąże się z niższą insulinoopornością tkanek oraz z rzadszym występowaniem zespołu metabolicznego [38, 39].

9 374 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Tabela V. Udział węglowodanów i tłuszczów w wartości energetycznej całodziennych racji pokarmowych badanej grupy młodzieży w zależności od występowania czynników ryzyka zespołu metabolicznego (n=100) Table V. Content of carbohydrates and fats in the total daily energy intake of the high school students depending on the risk factors of metabolic syndrome (n=100) Składnik /Component Grupy /Groups kwartyl [Q1] kwartyl [Q3] Płeć /Gender Quartile Deviation kwartyl [Q1] Energia Gr.1 34,4±3,1 32,78 38,9 Dz. 33,3±3,4 29,8 36,6 111,1 z tłuszczów Chł. 34,9±3,0 33,0 39,1 116,3 [%] /Energy Gr.2 34,6±3,4 30,5 37,3 Dz. 34,7±3,4 30,5 37,3 115,7 from fat Chł. 34,2±3,8 29,5 37,2 114,0 Gr.3 34,9±3,7 30,5 38,0 Dz. 34,3±4,9 26,8 36,7 114,2 Chł. 36,3±2,8 34,0 39,5 121,0 34,5±3,4 31,2 38,1 Dz. 34,1±3,9 29,5 37,3 116,0 Chł. 34,8±3,0 33,0 39,1 113,7 Energia Gr.1 50,5±3,9 46,9 54,7 Dz. 53,4±4,1 47,6 55,8 92,1 z węglowodanów Chł. 49,2±3,8 44,8 52,3 84,8 [%] Gr.2 50,6±3,3 47,6 54,2 Dz. 50,0±3,2 47,8 54,2 86,2 /Energy Chł. 50,8±5,4 45,2 55,9 87,5 from Gr.3 49,1±3,5 45,6 52,5 Dz. 50,4±5,0 46,4 56,3 87,0 carbohydrates Chł. 48,7±2,5 44,8 49,8 83,9 50,0±3,7 47,0 54,3 Dz. 51,7±4,0 47,6 55,7 89,1 Chł. 49,2±3,8 44,8 52,3 84,8 Realizacja norm i zaleceń [%] /The implementation of the standards and recommendations Kruskala- Wallisa p c U Manna Whitneya p d p c (NS) p d =0,029 p c (NS) p d =0,031 p c Poziom istotności testu Kruskala-Wallisa w celu porównania podaży energii z węglowodanów, tłuszczów i białek w CaRP w zależności od przynależności do grupy 1, 2, 3 /The level of significance of the Kruskal-Wallis test to compare the supply of fats, fatty acids and cholesterol in the CaRP depending belonging to groups 1, 2, 3 p d Poziom istotności testu U Manna Withneya w celu porównania podaży energii z węglowodanów, tłuszczów i białek w CaRP w zależności od płci w całej badanej grupie /The level of significance of the U Mann Withney test to compare the supply of fat, fatty acids and cholesterol in CaRP, depending on the sex of the whole group W badaniach Kulińskiej-Szukalskiej i wsp. [37] wykazano, że podaż tłuszczu ogółem stanowiła przeciętnie ok. 38% wartości energetycznej racji pokarmowej, podobnie wyniki otrzymały swoich w badaniach Bawa i wsp. [26] oraz Rychlik [27], co potwierdziły również badania własne. W badaniach młodzieży z Turcji podaż energii z białka ogółem była zbyt wysoka, a podaż energii z tłuszczu i węglowodanów była różna w zależności od regionu [32, 33]. Wykazano również nieprawidłową podaż energii z węglowodanów, tłuszczów w racjach pokarmowych otyłej młodzieży z Brazylii [30]. Pobranie energii z tłuszczu w racjach pokarmowych greckiej młodzieży z nadwagą o ponad 10% przekraczało zalecania i było wyższe niż w racjach pokarmowych młodzieży z prawidłową masą ciała [31].W badaniach własnych natomiast podaż energii z tłuszczów i węglowodanów nie była istotnie zależna od masy ciała. Wnioski 1. Brak akceptacji własnej masy ciała miał statystycznie istotny wpływ na różnice w podaży energii i podstawowych składników odżywczych w CaRP pomiędzy trzema podgrupami podgrupą młodzieży bez czynników ryzyka zespołu metabolicznego, podgrupą młodzieży z wybranymi czynnikami ryzyka zespołu metabolicznego i podgrupą z pełnoobjawowym zespołem metabolicznym. 2. W podgrupie 3. z pełnoobjawowym zespołem metabolicznym stwierdzono, statystycznie istotnie niższą niż w pozostałych podgrupach podaż energii, węglowodanów ogółem, tłuszczu ogółem, białka roślinnego, błonnika pokarmowego oraz jednonienasyconych i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, a wyższą białka ogółem i białka zwierzęcego, co może być skutkiem nasilonego zwracania uwagi na ilość i jakość spożywanych produktów. 3. W CaRP chłopców z podgrupy 3. z pełnoobjawowym zespołem metabolicznym wykazano nadmierną podaż cholesterolu pokarmowego, co świadczy o zwiększonym spożyciu produktów pochodzenia zwierzęcego. 4. Podaż energii i podstawowych składników odżywczych w całodziennych racjach była zależna od płci i różniła się istotnie statystycznie.

10 Piotrowska E i wsp. Wpływ samooceny masy ciała na podaż energii i makroskładników wśród młodzieży Badania przeprowadzono w ramach grantu KBN nr Ocena częstości występowania żywieniowych i pozażywieniowych czynników ryzyka zespołu metabolicznego u dziewcząt i chłopców na poziomie różnych etapów okresu dojrzewania Piśmiennictwo / References 1. Reaven GM. Banting lecture Role of insulin resistance in human diseases. Diabetes 1988, 37: Pupek-Musialik D (red). Otyłość i zespół metaboliczny. Od teorii do praktyki. Via Medica, Gdańsk Wyrzykowski B. Zespól Metaboliczny w praktyce klinicznej T.1 i 2. Via Media, Gdańsk British Medical Association Preventing Childhood Obesity. The Report from the BMA Bard of Science, London Ogden J. Psychologia odżywiania się. Od zdrowych do zaburzonych zachowań żywieniowych. UJ, Kraków International Obesity Task Force and the European Association for the study of obesity. EU Platform on Diet, Physical Activity and Health. Obesity in Europe, Brussels Pilska M, Jeżewska-Zychowicz M. Psychologia Żywienia. Wybrane zagadnienia. SGGW, Warszawa Cook S, Weitzman M. Prevalence of a metabolic syndrome phenotype in adolescents. Arch Pediatr Adolesc Med 2003, 157: Cruz ML, Goran MI. The metabolic syndrome in children and adolescents. Curr Diabet Rep 2004, 4: Cruz ML, Weigensberg MJ. The metabolic syndrome in overweight Hispanic youth and the role of insulin sensitivity. J Clin Endocrinol Metab 2004, 89: De Ferranti A, Gauvreau K. Prevalence of metabolic syndrome in American adolescents. Findings from the third National Health and Nutrition Examination Survey. Circ 2004, 110: Firek-Pędras M, Małecka-Tendera E. Wpływ rozmieszczenia tkanki tłuszczowej na zaburzenia metaboliczne u dzieci i młodzieży z otyłością prostą. Endokryn Diabet Chor Przem Mat 2006, 12: Grajeta H, Kubicka A. Ocena sposobu żywienia młodzieży z nadwagą i otyłością przed wprowadzeniem zaleceń dietetycznych i po ich wprowadzeniu. Endokrnol Diabetol Chor Przem Mat W Rozw 2008, 14: Kułaga Z, Litwin M. Rozkłady wartości ciśnienia krwi w populacji referencyjnej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Stand Med 2010, 7: Kułaga Z, Litwin M. Porównanie wartości obwodów talii i bioder dzieci i młodzieży polskiej w wieku 7-18 lat z wartościami referencyjnymi dla oceny ryzyka sercowonaczyniowego wyniki wstępne projektu badawczego OLAF (PL0080). Stand Med 2008, 5: Szponar L, Wolnicka K. Album fotografii produktów i potraw. Prace IŻŻ, Warszawa 2000, Kunachowicz H, Nadolna I. Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. IŻŻ, Warszawa Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. Normy Żywienia Człowieka. PZWL, Warszawa Piotrowska E, Żechałko-Czajkowska A. Ocena wybranych cech stylu życia kształtujących stan zdrowia letnich dziewcząt. Cz. I. Stosowanie różnych diet, aktywność fizyczna, palenie papierosów i picie alkoholu. Rocz PZH 2009, 60: Bucholc M, Majsiak E. Masa ciała dziewcząt w okresie pokwitania w ocenie obiektywnej i subiektywnej. Ann UMCS 2003, supl 13: Wojtyła-Buciora P, Marcinkowski JT. Sposób żywienia, zadowolenie z własnego wyglądu i wyobrażenie o idealnej sylwetce młodzieży licealnej. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): Mądrala-Kuder E. Błędy żywieniowe dziewcząt w wieku gimnazjalnym a ryzyko wystąpienia u nich zaburzeń odżywiania. Rocz PZH 2009, 60: Wilczek-Rózycka E, Perek M. Czynniki predysponujące do wystąpienia anoreksji wśród dziewcząt w wieku 14 i 16 lat. Ann UMCS 2005, supl 16: Oblacińska A, Jodkowska M. Zachowania żywieniowe i metody kontroli masy ciała u młodzieży letniej w Polsce w kontekście postrzegania swojego wyglądu i masy ciała. Probl Hig Epidemiol 2007, 88: Kaczmarkiewicz A, Szamański P. Styl życia a zachowania zdrowotne młodzieży. Ann Univ Marie Curie-Skłodowska 2005, Supl. 16: Bawa S, Gryska M. Wartość energetyczna diety oraz spożycie makroskładników pokarmowych przez dzieci z otyłością prostą w wieku lat. Bromat Chem Toksykol 2009, 42: Rychlik E. Sposób żywienia dzieci i młodzieży z nadwagą i otyłością prostą. Med Metabol 2004, 3: Czeczelewski J. Sposób żywienia a wartość BMI u dorastającej młodzieży wiejskiej. Rocz PZH 2007, 58: Da Silva Leal GV, Philippi TS. Food intake and meal patterns of adolescents, São Paulo, Brasil. Rev Bras Epidemiol 2010, 13: Dos Santos LC, Pascal MN. Misreporting of dietary energy intake in adolescents. J Pediat 2010, 86: Hassapidou M, Fotiaou E. Energy intake, diet composition, energy expenditure, and body fatness of Adolescents in Northern Greece. Obesity 2006, 14: Garipagaoglu M, Oner N. Dietary intake of adolescents living in Edirene, Turky. J Am Coll Nutr 2008, 27: Haut LF, Lin GK, Siong TE. Dietary intake of adolescents in rural fishing community in Tuaran district, Sabah. Mal J Nutr 2006, 12: D Addesa D, D Addezio L. Dietary intake and physical activity of normal and overweight and obese adolescents. Int J Pediatr 2010, 78: Oner N, Vatansever Ü. Dietary intake among Turkish adolescent girls. Nutr Res 2005, 25: Pan Y, Pratt Ch. Metabolic syndrome and its association with diet and physical activity in US adolescents. J Am Diet Ass 2008, 108: Kulińska-Szukalska K, Chlebna-Sokół D. Styl życia a występowanie otyłości w badanej grupie dzieci łódzkich. Prz Pedriat 2011, 41: Tatoń J, Berna M. Zespól metaboliczny kontrowersje wokół akademickiej debaty i realiów praktyki klinicznej. Endokrynol Otył Zaburz Przem Mat 2008, 5: Zachurzok-Buczynska A, Wałecka-Tendera E. Zespól metaboliczny u dzieci i młodzieży. Endokrynol Otył Zaburz Przem Mat 2005, 1: