Stan zdrowia i zachowania zdrowotne podopiecznych podstawowej opieki zdrowotnej warszawskiej dzielnicy Praga Północ

Transkrypt

1 766 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): Stan zdrowia i zachowania zdrowotne podopiecznych podstawowej opieki zdrowotnej warszawskiej dzielnicy Praga Północ Health condition and health behaviours of primary health care patients of Warsaw district Praga Północ Barbara Knoff, Halina Cieślak, Mariola Pietrzak Zakład Pielęgniarstwa Społecznego, Warszawski Uniwersytet Medyczny w Warszawie Wprowadzenie. Stan zdrowia człowieka w największym stopniu zależny jest od jego stylu życia. Jako zachowania prozdrowotne rozumiemy między innymi racjonalne odżywianie, aktywność fizyczną, radzenie sobie ze stresem. Natomiast do zachowań antyzdrowotnych palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu i leków. Zadaniem personelu medycznego podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) jest wczesna identyfikacja nieprawidłowych zachowań zdrowotnych, edukacja zdrowotna, profilaktyka chorób oraz skuteczne leczenie. Cel pracy. Próba poznania stanu zdrowia i zachowań zdrowotnych podopiecznych POZ. Materiał i metoda. Badaniem objęto 120 pacjentów przychodni POZ w Warszawie w Dzieliny Praga Północ. Narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz ankiety, pytania dotyczyły informacji socjodemograficznych, występowania chorób przewlekłych i zachowań zdrowotnych. Wszystkim pacjentom wykonano badania antropometryczne, obliczono BMI, wykonano pomiar stężenia glikemii oraz ciśnienia tętniczego krwi. Wyniki. Badane osoby najczęściej chorują na nadciśnienie tętnicze (48%) i cukrzycę (23%). Ponad połowa (57%) badanych pacjentów miało nadwagę lub otyłość, 42,5% zadeklarowało palenie tytoniu, a skutki nadmiernego stresu odczuwało 52%. Respondenci najczęściej spożywają 3 posiłki w ciągu doby, najczęściej przygotowując je samodzielnie w domu (80%). Wśród technik kulinarnych dominuje gotowanie produktów u 34%. Ponad 49% osób spożywa codziennie warzywa i owoce. Aktywność fizyczna ogranicza się do spacerów (45%), a trwającą, co najmniej godzinę dziennie deklaruje 45% badanych. Większość osób wykonała w ostatnim roku badania kontrolne dotyczące zdrowia. Wnioski. 1. Badani pacjenci POZ obciążeni są chorobami przewlekłymi nadciśnieniem tętniczym krwi oraz cukrzycą. 2. Wśród badanych osób powszechne są zachowania antyzdrowotne: palenie tytoniu, napięcie emocjonalne, nieracjonalne odżywianie, nadwaga i otyłość. 3. Zachowania prozdrowotne pacjentów dotyczące codziennej aktywności fizycznej ograniczają się głównie do spacerów. Introduction. Human health condition is determined to a very great extend by lifestyle. Pro-health behaviours are, among others rational nutrition, physical activity, coping with stress, and anti-health behaviours smoking, alcohol and drug abuse. Early identification of abnormal health behaviours, health education, preventive medicine and effective treatment are the tasks of the primary health care personnel. Aim. An attempt to study health status and health behaviours of primary health care patients. Material & method. The study included 120 patients of primary health care clinics in the Warsaw district Praga Północ. A questionnaire including personal information and the part concerning chronic diseases and health behaviours was used as a research device. All patients underwent the anthropometrical examination, their BMI was calculated and the concentration of glucose in the blood and their blood pressure were measured. Results. The subjects most often suffered from arterial hypertension (48%) and diabetes (23%). Over a half of the examined (57%) were overweight or obese, 42.5% smoked, 52% felt the effects of excessive stress. The respondents most often eat 3 meals a day and usually at home. Among cooking techniques dominates boiling (34%). Over 49.17% consume fruit and vegetables every day. Physical activity is limited to walking (45%), physical activity lasting at least one hour per day was declared by 45% of the patients. The majority went through medical check-ups in the last year. Conclusions. 1. The examined primary health care patients suffer from chronic diseases high blood pressure and diabetes. 2. The majority of examined persons manifest anti-health behaviours: smoking, emotional tension, irrational nutrition, overweigh and obesity. 3. Pro-health behaviours of the examined patients concerning everyday physical activity are limited mainly to walking. Key words: health condition, health behaviours, primary health care Słowa kluczowe: stan zdrowia, zachowania zdrowotne, podstawowa opieka zdrowotna Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr Barbara Knoff Zakład Pielęgniarstwa Społecznego, Warszawski Uniwersytet Medyczny ul. Ciołka 27, Warszawa tel , barbara.knoff@wum.edu.pl

2 Knoff B i wsp. Stan zdrowia i zachowania zdrowotne podopiecznych podstawowej opieki zdrowotnej warszawskiej dzielnicy Wprowadzenie Zdrowie jest najcenniejszym darem człowieka. Współcześnie obserwujemy wzmożony wzrost ilości zachorowań na jednostki chorobowe, których powstanie determinuje styl życia i zachowania zdrowotne. Koniecznością staje się wdrażanie działań, które mają na celu umacnianie, promowanie pozytywnych zachowań zdrowotnych oraz wprowadzanie szeroko rozumianej profilaktyki chorób. Podstawowym elementem nowoczesnego spojrzenia na zdrowie jest uznanie zdrowia obywateli za najważniejszy z zasobów gospodarki narodowej państwa, co ma znaczenie dla rozwoju społecznoekonomicznego kraju. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO World Health Organization) już 1947 roku zdefiniowała zdrowie, jako pozytywny stan poczucia fizycznego, emocjonalnego i społecznego, a nie tylko stan wolny od ułomności [1]. Polska jako kraj członkowski WHO określiła założenia dotyczące promocji zdrowia wdrażając stworzony przez ekspertów Narodowy Program Zdrowia (NPZ) [3]. Priorytetowe kierunki działań NPZ w Polsce na lata to: Umacnianie zdrowia i wyrównywanie różnic terytorialnych i społecznych poprzez wpływ na styl życia a także wyrównywania szans osób starszych i niepełnosprawnych, Wczesne wykrywanie i leczenie chorób najczęściej występujących w odwracalnych ich stadiach ze szczególnym uwzględnieniem świadczeń podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) i pomocy doraźnej w stanach zagrożenia życia, Ochrona zdrowia ludności przed najczęstszymi zagrożeniami zdrowia, Planując działania zmierzające do poprawy zdrowia jednostki, niezbędne jest poznanie nawyków zdrowotnych, wpływających na stan zdrowia podopiecznych. Identyfikacja czynników ryzyka chorób pozwala na skuteczną promocję zdrowia w zakresie zwiększenia aktywności fizycznej ludności, poprawę sposobu żywienia ludności, zmniejszenie występowania otyłości, zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu, zmniejszenie i zmianę struktury spożycia alkoholu [4]. Cel pracy Próba poznania stanu zdrowia i zachowań zdrowotnych podopiecznych POZ. Materiał i metoda Badania pilotażowe przeprowadzono wśród 120 pacjentów jednej z przychodni POZ w Warszawie w dzielnicy Praga Północ. Badane osoby to pacjenci zgłaszający się do lekarza rodzinnego, które wyraziły zgodę na przeprowadzenie niniejszego badania. Badania realizowano od czerwca do września 2011 roku w godzinach W trakcie badania zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z użyciem kwestionariusza ankiety, który skonstruowano dla potrzeb tej pracy. Pytania ankiety dotyczyły danych socjodemograficznych oraz części problemowej dotyczącej chorób przewlekłych i nawyków zdrowotnych ankietowanych osób. U wszystkich pacjentów dodatkowo zostały wykonane badania antropometryczne pomiar masy i wysokości ciała, z których obliczono BMI (Body Mass Index) pacjenta, określono też obwód pasa, wykonano pomiar stężenia glukozy oraz zmierzono ciśnienie tętnicze. Na przeprowadzenie badań uzyskano pisemną zgodę dyrektora ZOZ Praga Północ. W analizie statystycznej wykorzystano elementy statystyki opisowej oraz testy t i statystykę c 2 Pearsona; przyjęto poziom istotności α=0,05. Wyniki badań Informacje socjodemograficzne Przebadano łącznie 120 pacjentów zgłaszających się do przychodni POZ, 60 kobiet oraz 60 mężczyzn. Średnia wieku badanych kobiet 59±9,9lat, mężczyzn 61±14 lat. Przedział wiekowy badanych osób mieścił się między 30 a 94 lata życia. Najwięcej osób miało ukończoną szkolę zawodową (40%), wykształcenie średnie deklarowało ponad 33% ogółu badanych. Najmniej badanych osób miało ukończone studia wyższe. Badani mężczyźni legitymowali się średnio wyższym wykształceniem, aniżeli badane kobiety; p=,03512, c 2 Pearsona 8,600000, df=3. W badanej grupie osoby niepracujące stanowiły większość 58%. Osób aktywnych zawodowo było nieco ponad 41%. Choroby przewlekłe i problemy zdrowotne Najczęściej respondenci wskazywali nadciśnienie tętnicze jako ich chorobę przewlekłą 48% (34 K i 34 M). W trakcie badania, wartości ciśnienia skurczowego SBP (Systolic blood pressure) 140 mm Hg miało 35% badanych, ciśnienie rozkurczowe DBP (diastolic blood pressure) 90 zmierzono u 42% osób. Na cukrzycę chorowało 23% pacjentów (14 K i 19 M). Podwyższone stężenie glukozy na czczo > 126 mg% stwierdzono u 27 osób (22% ogółu). Na chorobę wieńcową chorowało 13% podopiecznych, miażdżycę wskazało 8%. Nadwagę i otyłość stwierdzono u 48% badanych; tylko 52 osoby miały prawidłową masę ciała według wskaźnika BMI (25 kobiet i 27 mężczyzn). Średnie wartości wskaźnika BMI były porównywalne u obu płci.

3 768 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): Ponad 52% podopiecznych odczuwało skutki nadmiernego stresu; kobiety istotnie częściej (c 2 Pearsona = 4,043442, df=1, p=,04435). Palenie papierosów zadeklarowało 51 osób (42,5% ogółu). Kobiety rzadziej niż mężczyźni przyznawali się do palenia papierosów (c 2 = 4,126172, df=1, p=,04223). Spożywanie alkoholu deklarowało 44 respondentów (8,3% K i 28,3% M). Kobiety istotnie rzadziej niż mężczyźni przyznawały się do konsumpcji alkoholu (c 2 = 20,66986, df=1,p=,00001). Wśród osób, które potwierdziły picie alkoholu, ponad 41% najchętniej piło piwo. Nie stwierdzono różnic w preferencjach przy wyborze alkoholu między kobietami i mężczyznami (tab. I). Tabela I. Alkohol preferowany przez respondentów Table I. Alcohol preferred by respondents Piwo 5 9, , ,18 Wino 4 7, , ,49 Alkohol wysokoprocentowy 2 3, , ,33 Ogółem 11 21, , ,00 Ponad 80% pacjentów (K 49, M 48) przyjmowało systematycznie leki. Te osoby zapytano czy leki przyjmowane są zgodnie zaleceniem lekarza prowadzącego. Tak odpowiedziało prawie 70% (K 46 i M 37). Nie stwierdzono różnic w regularności przyjmowania leków pomiędzy kobietami a mężczyznami. Zachowania zdrowotne Najwięcej, ponad 47% badanych, poświęcało 7-8 godzin dziennie na sen, mniej niż 4 godziny sypiało 5 kobiet i 6 mężczyzn, co stanowi tylko 9% respondentów (tab. II). Tabela II. Czas snu badanych w ciągu doby Table II. Average amount of sleep per day Mniej niż 4 godziny 5 4,17 6 5, , godzin 21 17, , , godzin 29 24, , , godzin 5 4,17 7 5, ,00 Respondenci najczęściej spożywali 3 posiłki dziennie (38,3%). Częściej dotyczyło to mężczyzn; o 3% więcej niż u kobiet. Stwierdzono również, iż 14,1% badanych jadało 2 i mniej posiłki dziennie. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic. Badane osoby (50%) zadeklarowały, iż najczęściej stosowaną techniką kulinarną jest gotowanie, najmniej osób preferuje dania pieczone (tab. III). Tabela III. Techniki kulinarne stosowane przez respondentów Table III. Cooking techniques used by respondents Gotowanie 29 24, , ,00 Duszenie 9 7, , ,00 Smażenie 14 11, , ,67 Pieczenie 8 6,67 2 1, ,33 Połowa ankietowanych lubi potrawy słone (29 kobiet i 31 mężczyzn). Soli kuchennej dodaje do wcześniej przygotowanego posiłku bezpośrednio przed spożyciem ponad 45% osób (K 30, M 25). Najczęstszym miejscem dla ponad 80% respondentów spożywania posiłku głównego jest dom. Ponad 3% jako najczęstsze miejsce spożywania obiadu podało bar typu fast food (tab. IV). Tabela IV. Miejsce najczęstszego spożywania głównego posiłku Table IV. The most common place of having main meal W domu 54 45, , ,83 W pracy 3 2,50 6 5,00 9 7,50 W restauracji 2 1,67 8 6, ,33 Bar fast food 1 0,83 3 2,50 4 3,33 Ponad 49% badanych spożywało warzywa i owoce codziennie. Tylko 1,6% w ogóle nie spożywało warzyw i owoców. Nie stwierdzono istotności statystycznej (tab. V). Tabela V. Częstość spożywania warzyw i owoców Table V. Frequency of consuming fresh vegetables and fruit Raz w tygodniu 8 6, , ,17 Codziennie 29 24, , ,17 Kilka razy tygodniu 22 18, , ,00 W ogóle nie jadam 1 0,83 1 0,83 2 1,67 Najchętniej wybieraną formą spędzania wolnego czasu (38,3%) był spacer; ponad 28,3% podopiecznych ogląda TV, 25% osób czyta książki, regularnie wykonuje ćwiczenia fizyczne 7% badanych. Zapytano również o aktywność fizyczną; respondenci najczęściej wybierali spacer jako preferowany rodzaj ruchu ponad 68% badanych. Po około 10% pływało, jeździło na rowerze lub ćwiczyło w siłowni. Nie stwierdzono różnic statystycznych między formą spędzania wolnego czasu, aktywnością fizyczną a płcią. Codziennie znajdowało czas na zajęcia ruchowe ponad 40% pacjentów; 45% ćwiczyło przez godzinę. Ponad 20% nie miało czasu na jakąkolwiek aktywność fizyczną.

4 Knoff B i wsp. Stan zdrowia i zachowania zdrowotne podopiecznych podstawowej opieki zdrowotnej warszawskiej dzielnicy Na pytanie: Kiedy po raz ostatni kontrolowano u Pana/Pani ciśnienie tętnicze? ponad 38% kobiet i 42% mężczyzn podało informację w ciągu ostatniego roku ; ponad 15% kontrolowało ciśnienie w okresie 2-3 lat wcześniej, zaś ponad 4-5 lat wcześniej nieco ponad 5%. Odpowiedzi nie pamiętam udzieliło 6,7% kobiet i 2,5% mężczyzn. Nie stwierdzono różnic w systematycznej kontroli ciśnienia tętniczego między kobietami i mężczyznami. Badanie kontrolne stężenia glukozy we krwi ponad 77% badanych wykonało w ciągu ostatniego roku; ponad 7% kontrolowało w okresie 2-3 lat wcześniej, zaś więcej niż 4 lata ponad 3%. Odpowiedzi nigdy albo nie pamiętam udzieliło ponad 5% kobiet i mężczyzn. Nie stwierdzono istotnych różnic w kontroli glikemii między kobietami i mężczyznami. Badania biochemiczne krwi wykonywało raz do roku prawie 70% (41 kobiet i 42 mężczyzn). Badania profilaktyczne raz na 2-3 lata deklarowało ponad 15% ogółu, w okresie 4-5 lat badania te wykonało ponad 5% respondentów. Mniej niż 10% zadeklarowało, iż nie pamięta, kiedy ostatnio wykonywało badania biochemiczne. Dyskusja Analizowaną grupę badanych stanowili pacjenci zgłaszający się do lekarza pierwszego kontaktu. Były to osoby zarówno w średnim jak i starszym wieku; średnia wieku - 60,29 lat. Badani najczęściej chorowali na nadciśnienie tętnicze (48%). Dla porównania ogólnopolskie badanie NATPOL PLUS wykazało występowanie nadciśnienia tętniczego u 29% populacji ogólnej [7]. Wśród ankietowanych zdiagnozowaną i leczoną cukrzycę miało 23% pacjentów; ponadto podwyższone wartości glukozy na czczo stwierdzono u 22% pacjentów. Średnia wartość stężenia glukozy we krwi wynosiła u mężczyzn 114,7±35,6mg/dl, a u kobiet 104,5±41,96 mg/dl. Dla porównania wyniki badania NATPOL PLUS wykazały, iż na cukrzycę choruje 6% dorosłych Polaków [7]. Należy przypuszczać, iż wyższe rozpowszechnienie choroby nadciśnieniowej oraz cukrzycy wśród pacjentów POZ spowodowane było przedziałem wiekowym badanych pacjentów, bądź nieskutecznym leczeniem farmakologicznym. Należy zwrócić uwagę, że 80% pacjentów deklarowało, iż przyjmuje leki systematycznie, z czego 70% zgodnie z zaleceniem lekarza. Prawidłową masę ciała zgodnie ze BMI miało 43% pacjentów, zaś w ogólnopolskim badaniu Zmierz ciśnienie oceń ryzyko prawidłowa masa ciała była u 28,7% [8]. W trakcie badań własnych określono średnią wartość BMI, która dla badanej grupy mężczyzn wynosi 28,5±4,9 kg/m 2, dla grupy kobiet 28,7±6,4 kg/m 2. W badanej populacji nadwagę i otyłość stwierdzono u 57% osób. Nie stwierdzono różnic między występowaniem nadwagi i otyłości pomiędzy grupą kobiet a grupą mężczyzn. Ponad 50% grupy objętej badaniem deklarowało, że stres wywołuje u nich reakcje szkodliwe; kobiety istotnie częściej niż mężczyźni odczuwały skutki nadmiernego stresu (p=,04435). Głównym czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu chorób było palenie papierosów, do którego to nałogu przyznało się 42,5% badanych. Dla porównania w badaniu Zmierz ciśnienie oceń ryzyko osoby uzależnione od nikotyny stanowiły 28,5% populacji, a w badaniu NATPOL PLUS 30% [7,8]. Spożywanie alkoholu deklarowało 37% respondentów; kobiety istotnie rzadziej (p=,00001). Osoby, które potwierdziły picie alkoholu, najchętniej sięgały po piwo 41,2%, wino 25,5%, alkohol wysokoprocentowy 33,3%. W porównaniu do danych PARPA (Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych) badani konsumowali alkohol rzadziej niż populacja ogólna, w której struktura spożycia napojów alkoholowych przedstawiała się następująco: piwo 55,40%, wino 9,30%, wyroby spirytusowe 35,30% [9]. Duże znaczenie dla zdrowia ma czas trwania wypoczynku nocnego. W badanej grupie najczęściej (47,5%) czas trwania snu wynosił 7-8 godzin. Minimalny deklarowany czas snu wynosił 4 godziny maksymalny 10 godzin. W swoim badaniu Pracka podaje, iż średnia długość snu nocnego w populacji dorosłych wynosiła 7 godzin 22 minuty ± 1 h 18 min. Minimalny deklarowany czas trwania snu ankietowanych wynosił 4 godziny, zaś maksymalny 12 godzin [10]. Najwięcej respondentów spożywało 3 posiłki dziennie (38,33%), najchętniej w domu (80%). Najczęściej stosowaną techniką kulinarną przygotowania głównego posiłku było gotowanie (50%). Ponad 49% ankietowanych deklarowało codzienne spożywanie warzyw i owoców; 50% preferowało potrawy słone i chętnie dodatkowo solone w trakcie konsumpcji. Wyniki badań CBOS (Centrum Badania Opinii Społecznej) 76% populacji ogólnej spożywało, co najmniej trzy posiłki dziennie. Główny ciepły posiłek w ciągu dnia jadało aż 97% Polaków, zazwyczaj w domu. Codzienne jedzenie warzyw i owoców deklarowało 34% respondentów [11]. Prawie 68% pacjentów zadeklarowało spacer jako aktywność fizyczną, ponad 40% robiło to codziennie. Nie stwierdzono różnic statystycznych między aktywnością fizyczną a płcią. Dane uzyskane w badaniu NATPOL PLUS wskazują na mniejszą aktywność fizyczną kobiet 59%, niż mężczyzn 49% [8]. W ciągu ostatniego roku badania kontrolne ciśnienia tętniczego wykonało 80% pacjentów a poziomu glukozy 77%.

5 770 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): Podsumowanie wyników badań i wnioski 1. U badanych najbardziej rozpowszechnioną chorobą przewlekłą było nadciśnienie tętnicze (48%) oraz cukrzyca (23%). 2. Zachowania antyzdrowotne pacjentów POZ to: palenie tytoniu 42,5%, nadwaga i otyłość zgodnie z BMI 57%, często zbyt mała ilość spożywanych posiłków. 3. Codzienna aktywność fizyczna ogranicza się głównie do spacerów. Piśmiennictwo / References 1. Światowa Organizacja Zdrowia. ONZ w Polsce. un.org.pl/opis_agendy.php?agenda=4 2. Kulik T. Trendy w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. [w:] Edukacja zdrowotna w naukach medycznych i społecznych. Kulik T, Wolny B, Pacian A (red). KUL, Lublin 2008: Karski J. Promocja zdrowia. Materiały źródłowe i dokumenty podstawowe. CMDNŚSM, Warszawa 1992: Wstępny ramowy projekt Narodowego Programu Zdrowia na lata Ministerstwo Zdrowia, Państwowy Zakład Higieny _15_ pdf 5. Fetlińska J. Wybrane zagadnienia z zakresu promocji zdrowia. Rozwój promocji zdrowia. [w:] Promocja zdrowia. Teoretyczne podstawy promocji zdrowia. T. 1. Andruszkiewicz A, Banaszkiewicz M (red). Czelej, Lublin 2008: Czapka J. Współczesne sytuacje i przyczyny zagrożeń wartości zdrowia [w:] Edukacja zdrowotna w naukach medycznych i społecznych. Kulik T, Wolny B, Pacian A (red). KUL, Lublin 2008: Szymczyk I. Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego z perspektywy lekarza POZ. Nowa Klin 2008, 15, 10: Sulicka J i wsp. Wybrane czynniki ryzyka chorób sercowonaczyniowych u pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej. Nadciśn Tętn 2006, 10, 5: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. k=view&id=156&itemid= Pracka D i wsp. Epidemiologiczna ocena zmian jakości snu w wybranych grupach społecznych i wiekowych. Sen 2003, 3,4: Wądołowska K. Komunikat z badań: Zachowania i nawyki żywieniowe Polaków. CBOS, Warszawa, listopad 2010.