1
Redakcja: Joanna Szymańska Bartłomiej Głuszak Recenzja dr Jarosław Marcinkowski Federacja Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko-Mazurskiego FOSa 10-167 Olsztyn, ul. Marka Kotańskiego 1 Tel./fax (89) 523 60 92, tel. kom. 781 128 252 e-mail: biuro@federacjafosa.pl www.federacjafosa.pl Olsztyn 2014 2
Niniejsza publikacja ma zadanie przybliżyć i upowszechnić najnowszą wiedzę na temat aktywności fizycznej wieku późnej dorosłości oraz korzyści, które wynikają z jej podejmowania. Praca podsumowuje Konferencję Naukowo-Edukacyjną pod hasłem:,,aktywnie w każdym wieku, której organizatorami byli Urząd Marszałkowski w Olsztynie i Federacja Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Biblioteka Uniwersytecka UWM w Olsztynie, w której odbyła się konferencję, stała się również miejscem inauguracji szerszego projektu: II edycji,,warmia Mazury Senior Games 2014. Ta koncepcja realizowana jest jako wydarzenie zarówno o wymiarze sportowym ukierunkowane na podejmowanie aktywności fizycznej przez osoby w wieku seniora, poprzez udział w zawodach sportowych, i o wymiarze promocyjnym przedstawiające Województwo Warmińsko-Mazurskie jako ważny i interesujący region turystyczny Polski o niezwykle bogatych i pięknych walorach przyrodniczo-kulturowych. Przygotowana praca składa się ze wstępu Joanny Szymańskiej i Bartłomieja Głuszaka przedstawicieli Federacji FOSa, jednej z głównych organizatorów tego przedsięwzięcia, w którym wyczerpująco przedstawiono założenia i cele konferencji. Na poszczególne rozdziały publikacji składają się treści wygłoszonych na konferencji czterech wykładów. Autorami są przedstawiciele różnych subdyscyplin nauk o kulturze fizycznej: pedagogiki kultury fizycznej prof. zw. dr hab. Andrzej Pawłucki z Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu wyjaśnił zagadnienie:,,sport jako modernizm olimpijski, pedagogiki kultury rekreacji i czasu wolnego dr Aneta Omelan z Uniwersytetu Warmińsko- Mazurskiego przedstawiła wyniki badań własnych o,,wpływie UTW na aktywność ruchową słuchaczy, pedagogiki kultury rehabilitacji ruchowej dr Ryszard Biernat z Centrum Rehabilitacji Ruchowej Olsztyńskiej Szkoły Wyższej poświęcił wykład na przybliżenie problemu:,,zapobieganie urazom wśród seniorów, mgr Alicja Rutecka dyrektor Departamentu Sportu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego zaprezentowała założenia projektu:,,warmia Mazury Senior Games 2014. Publikację kończy artykuł M.A Joanny Szymańskiej i mgr Bartłomieja Głuszaka na temat:,,inicjatywa Silver Sharing. Podjęte w publikacji zagadnienia aktywności fizycznej seniorów wpisują się w szerszy kontekst ważnego dzisiaj problemu postępującego starzenia się społeczeństwa. To niezwykle istotne wyzwanie dla współczesnych społeczeństw cechujących się wysokim 3
stopniem rozwoju cywilizacyjnego. Demograficzne tendencje wydłużania się życia, cechujące nowoczesne i ponowoczesne społeczeństwa, skutkują nowymi problemami społecznymi, zwłaszcza w obszarze zdrowotności osób starszych. Pojawiają się problemy jakości życia osób tej grupy wiekowej. W perspektywie najbliższych lat ta tendencja będzie się nie tylko utrwalać, ale także pogłębiać. Wyzwaniem dla społeczeństwa obywatelskiego jest podniesienie jakości życia również tej grupy osób. We wstępie publikacji zwraca się uwagę, że głównym zadaniem społeczeństwa będzie,,( ) przełamywanie pejoratywnie nacechowanego stereotypu starości, poprzez przywracanie mu cech neutralności i systematyzowanie go z na równi z innymi fazami życia ( ).. Ważnym elementem jakości życia jest zdrowie człowieka, a zatem ruch fizyczny (ćwiczenie fizyczne) jawi się jako najprostsze i najbardziej dostępne lekarstwo opóźniające procesy starzenia się. Podejmowanie różnych form aktywności ruchowej, a przede wszystkim aktywności fizycznej będzie zabezpieczać i umacniać zdrowie. W pierwszej części pracy przedstawiono,,projekt Sportowo-Promocyjny Warmia Mazury Senior Games. Wyczerpująco opisano historię zawodów dla seniorów oraz jej współczesną koncepcję. Jest to ciekawa oferta aktywności fizycznej dla osób,,45+. W założeniach pomyślana jako stworzenie pola do aktywizacji tej grupy wiekowej w sferze rywalizacji sportowej. Projekt nie ogranicza się wyłącznie do aspektu wydarzenia sportowego jako międzynarodowych zawodów sportowych dla osób powyżej 45 roku życia. Obejmuje również liczne wydarzenia dla seniorów o charakterze sportowo-rekreacyjnym i edukacyjnym realizowane na terenie Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Innym wymiarem tego przedsięwzięcia jest promocja regionu destynacji turystycznych jako kontynuacja kampanii,,mazury Cud Natury. Aktywizacja sportowa seniorów, za sprawą wykładu A. Pawłuckiego, została wpisana w teoretyczne ramy naukowości wyjaśniające zjawisko - sport jako modernizm olimpijski. W tej części pracy autor rozważa aspekt,,pierwszych sportowców oraz dylemat pierwszeństwa sportowca wobec trenera. W rozumowaniu sylogistycznym rozstrzyga podjęty problem. Pisze we wnioskach, że,,( ) sport jest zabawą, a zabawa jest rekreacją osoby pracującej (..). Za pierwotne źródło sportu uznaje zabawę. Problem wyjaśnia w kolejnym podrozdziale:,,o pracy jako praprzyczynie sportu. A. Pawłucki wyjaśnia również paradoks karnawału w sporcie. Poszerza pole rozważań o szczególny przypadek,,paradoksu zabawy przy pracy. Szuka odpowiedzi na pytanie: Jeżeli człowiek pracy przemienia się w człowieka zabawy to co pozostaje zabawą dla sportowca zawodowego? W kolejnych rozważaniach przedstawia moralny wymiar sytuacji sportowej. O paradoksie sportowego zwycięzcy w 4
człowieczeństwie pisze tak:,,( ) niezależnie od sportowego wyniku spotkania ostatecznie ważne jest, kto przegrał, a kto wygrał wyrażającym się powiedzeniem, że w sporcie nie ma pokonanych, odnaleźć można ukryty, a jakże interesowny egzystencjalnie, humanistyczny walor sportu widowiskowego i zawodowego''. Autor, kończąc rozważania o sporcie jako modernizmie olimpijskim, podejmuje się wyjaśnienia jeszcze jednego zagadnienia, a mianowicie przedstawia powody powstania i rozwijania się idei olimpizmu. W rozważaniach Profesora praprzyczyną powstania sportu olimpijskiego jest zło wojny. W kolejnej części publikacji przedstawiono praktyczne aspekty podejmowania aktywności fizycznej przez osoby późnej starości. Dr A. Omelan prezentuje wyniki badań na temat: wpływu Uniwersytetów Trzeciego Wieku (UTW) na aktywność ruchową słuchaczy. Wyniki badań wskazują, że sformalizowane instytucjonalnie struktury, a taką jest UTW, sprzyjają podejmowaniu aktywności ruchowej przez jej słuchaczy. We wnioskach stwierdza, że słuchacze UTW w większości wykazują się świadomością, jak ważne jest usprawnianie się ćwiczeniami fizycznymi, licznie i chętnie podejmują się uczestnictwa w zorganizowanych formach aktywności ruchowej i fizycznej proponowanej przez uniwersytet. Autorka podkreśla we wnioskach, że oferta tych zajęć jest przygotowywana pod konkretną grupę odbiorców seniorów. W odniesieniu do aspektu finansowego, co w przypadku osób starszych jest szczególnie ważne są to zajęcia bezpłatne, a w niektórych tylko przypadkach odpłatność za zajęcia jest symboliczna. UTW są zatem miejscem aktywizowania osób starszych w podejmowaniu aktywności ruchowej i spełniają pozytywnie funkcję dbania o zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne seniorów. W części końcowej publikacji przedstawione są przykłady praktycznych formuł podejmowania aktywności fizycznej przez osoby późnej dorosłości. W artykule,,zapobieganie urazom wśród seniorów dr Biernat zwraca uwagę na fakt, że osoby w wieku starszym powinny w sposób wzmożony zażywać ruchu. Motto autora jest następujące:,,( ) im jestem starszy, im słabsze mam mięsnie i kości, tym więcej (częściej) muszę ćwiczyć. A rozwinięciem tej tezy jest fakt, że wraz z upływem lat słabnący aparat ruchu potrzebuje i wymaga ruchu. To ruch jest lekarstwem, w dosłownym tego słowa znaczeniu. Autor wyjaśnia mechanizmy powodujące starzenie się aparatu ruchu i proponuje właściwą strategię w podejmowaniu aktywności fizycznej przez osoby starsze, podaje przykładowe zestawy ćwiczeń w oparciu o nowoczesną wiedzę naukową z zakresu biomechaniki i rehabilitacji ruchowej. 5
W artykule J. Szymańskiej i Bartłomieja Głuszaka przedstawiono założenia,,inicjatywy Silver Sharing jako alternatywnej formuły aktywności fizycznej, a mianowicie coraz modniejszej wśród seniorów aktywności turystycznej. Całość publikacji wydaje się szczególnie interesująca ze względu na teoretyczne i praktyczne przedstawienie różnych aspektów dotyczących znaczenia aktywności fizycznej dla osób późnej dorosłości. Zażywanie ruchu przez podejmowanie aktywności ruchowej i fizycznej jest dzisiaj nadal mało docenianym czynnikiem kształtowania zdrowia, a zwłaszcza seniorów. Publikacja ma również ważny walor edukacyjny. Powinna uświadomić ludziom późnej dorosłości, jak ważnym czynnikiem powstrzymującym procesy starzenia się jest aktywność fizyczna. dr Jarosław Marcinkowski Ur. 1964 r. w Olsztynie. Absolwent Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku (1988). Studia Podyplomowe w zakresie Gimnastyki korekcyjnej z elementami rehabilitacji (1999). Doktorat z wyróżnieniem z nauk o kulturze fizycznej: Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu (2013). Nauczyciel akademicki Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego w Olsztynie na Wydziale Fizjoterapii i Wychowania Fizycznego (od 1997). Kierownik Zakładu Rekreacji i Obozownictwa Olsztyńskiej Szkole Wyższej im. J. Rusieckiego (2003). Pracownik naukowy Centrum Postawy Ciała w Fundacji Centrum Zdrowia i Sportu Olsztyńskiej przy Szkoły Wyższej im. J Rusieckiego w Olsztynie (2009-2012). Dziekan Wydziału Wychowania Fizycznego w Olsztyńskiej Szkole Wyższej im. J. Rusieckiego w Olsztynie( od 17. XII.2013) Nauczyciel akademicki przedmiotów: teoria wychowania fizycznego, gimnastyka korekcyjno-kompensacyjna, kształcenie ruchowe i metodyka nauczania ruchu. 6
Spis treści Wstęp...8 Warmia Mazury Senior Games... 11 Sport jako modernizm olimpijski...15 Praca jako praprzyczyna sportu...17 Paradoks karnawału w sporcie...20 Moralny wymiar sytuacji sportowej... 21 Odkrycie sportu de Coubertina?...22 Wojna jako praprzyczyna sportu olimpijskiego... 24 Wpływ aktywności ruchowej Uniwersytetu Trzeciego Wieku na aktywność ruchową słuchaczy... 27 Zapobieganie urazom wśród seniorów... 34 Inicjatywa Silver Sharing... 37 7
Wstęp Problem starzejącego się społeczeństwa to najważniejszy problem współczesnych cywilizacji o wysokim stopniu rozwoju. W Polsce zagadnienie to ma szczególny wymiar. Demograficzne tendencje wydłużania życia, pojawiające się wskutek tego nowe problemy zdrowotne, głównie przewlekłe choroby niezakaźne, w połączeniu z ekonomicznymi aspektami nie tylko zdrowia, lecz całej ekonomiki to nowe, nieznane do tej pory zagrożenia i wynikające z nich wyzwania. Problem zdrowego starzenia się naszego społeczeństwa to wielosektorowe zagadnienie 1, prof. ndzw. dr hab. med. Bolesław Samoliński. Federacja Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko-Mazurskiego FOSa od wielu lat prowadzi systemowe działania na rzecz podniesienia jakości życia osób starszych. Zrzeszamy kilkadziesiąt organizacji seniorskich. Tworzymy i wdrażamy programy społeczne ukierunkowane na poprawę jakości życia osób starszych. Cechą wyróżniającą proponowane przez nas rozwiązania jest wysoki poziom konsultacji społecznych w danym środowisku seniorskim, w myśl zasady nic o nas bez nas, co jednocześnie umożliwia wypracowanie metody elastycznej, która funkcjonuje jako uniwersalna systemowa. Zadaniem społeczeństwa obywatelskiego jest sukcesywne tworzenie warunków sprzyjających integracji w starzejącym się społeczeństwie, przełamywanie pejoratywnie nacechowanego stereotypu starości, poprzez przywracanie mu cech neutralności i systematyzowanie go na równi z innymi fazami życia wiekiem dziecięcym, młodzieńczym i dojrzałym. Zmiany demograficzne w naszym kraju od wielu lat powodują starzenie się społeczeństwa polskiego. Zmusza to zarówno instytucje państwowe, samorządowe, jak i organizacje pozarządowe do podejmowania działań na rzecz poprawy jakości życia osób w starszym wieku. Do ważniejszych form takiej działalności powinny należeć zadania związane z szeroko rozumianą aktywizacją seniorów i przyszłych seniorów oraz promowanie idei zdrowego stylu życia. Istotnym elementem pomyślnego starzenia się człowieka jest aktywność fizyczna. Jednak u większości osób w starszym wieku obserwuje się wyraźny jej spadek. Aktywność fizyczna zaczyna ograniczać się do codziennych czynności, takich jak: 1 Prof. ndzw. dr hab. med. Bolesław K. Samoliński, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Wydział Nauki o Zdrowiu Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych i Alergologii, http://www.psse.waw.pl/userfiles/plonsk/file/raport_starzejace_sie_spoleczenstwo_jako_wyzwanie_ekonomiczne_dla_eur opejskich_gospodarek.pdf 8
zakupy, gotowanie, sprzątanie, w niektórych przypadkach praca zawodowa. Tymczasem, jak twierdzą specjaliści, zachowanie wysokiej aktywności fizycznej w wieku starszym stanowi jeden z czynników prognozujących dłuższe trwanie życia, umożliwia ludziom starszym zachowanie autonomii i niezależności, a tym samym przyczynia się do poprawy jakości ich życia, w myśl zasady, która była hasłem przewodnim jednego z wykładów podczas konferencji: IM JESTEM STARSZA/Y, IM SŁABSZE MAM MIĘŚNIE I KOŚCI, TYM WIĘCEJ (CZĘŚCIEJ) MUSZĘ (CHCĘ) ĆWICZYĆ, dr Ryszard Biernat. Niestety istnieje wiele barier i ograniczeń uczestnictwa osób starszych w aktywności fizycznej. Można do nich zaliczyć m.in.: skumulowaną niesprawność, wynikającą z wieloletnich zaniedbań w zakresie dbałości o organizm, czy niską sprawność ruchową osób starszych w wyniku siedzącego trybu życia, obawy przed odniesieniem obrażeń, często brak podstawowych umiejętności potrzebnych do podjęcia aktywności fizycznej, jako formy rekreacji lub wypoczynku czy wreszcie istniejące w społeczeństwie normy określające właściwe zachowania osób starszych i ich obawy przed ośmieszeniem. Uzasadnione staje się zatem poznanie potrzeb osób starszych i promowanie zdrowego stylu życia wśród osób starszych, jak również podejmowanie działań profilaktycznych wśród ogółu społeczeństwa. Głównym problemem staje się niski poziom wiedzy nt. aktywności fizycznej oraz korzyści jakie ona daje. Organizatorzy konferencji starali się znaleźć odpowiedzi na nurtujące pytania, na potrzebę podnoszenia wiedzy zarówno wśród seniorów, jak i młodszych osób dotyczącej możliwości prowadzenia zdrowego, aktywnego stylu życia. Celem konferencji, w ramach której powstała niniejsza publikacja, było zwiększenie wiedzy oraz rozbudzenie zainteresowań związanych z szeroko pojętą aktywizacją sportową mieszkańców województwa warmińsko-mazurskiego, w tym w szczególności osób 45+. Ponadto istotnym elementem przedsięwzięcia był aspekt skierowania uwagi opinii publicznej na wagę i rangę zawodów Warmia Mazury Senior Games, do których wstępem była konferencja. Co istotne, również dla Federacji FOSa organizatora konferencji, to fakt, iż Warmia Mazury Senior Games służą również, oprócz innych szczytnych idei, upowszechnieniu idei aktywności ruchowej wśród starszych mieszkańców województwa w wymiarze powszechnym. Sport jest tu więc punktem wyjścia zarówno do aktywizacji, jak i w pierwszej kolejności inspiracji do aktywności ruchowej. By mogła zaś ona być realizowana, powinien być spełniony szereg warunków. Należą do nich zarówno wiedza i świadomość potrzeby aktywności ruchowej, ale także organizacje umoliwiające aktywność w sposób systematyczny i trwały. 9
Konferencja odbyła się 10 czerwca 2014 roku w Sali konferencyjnej Biblioteki Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie i posłużyła właśnie jako forum do otwartej dyskusji na ww. tematy. Debata ta toczona była w gronie tak praktyków, jak i teoretyków z przedmiotowych dziedzin. Zebrane podczas konferencji wykłady i treści złożyły się na publikację, którą z przyjemnością przedkładamy Państwu jako swoistą kontynuację Konferencji Warmia Mazury Senior Games Aktywnie w każdym wieku i jednocześnie pigułkę wiedzy o składzie udowodnionym naukowo oraz sprawdzonym w praktyce. Miłej lektury i wiele aktywności fizycznej w każdym wieku! Joanna Szymańska, Bartłomiej Głuszak Redaktorzy publikacji 10
Warmia Mazury Senior Games Alicja Rutecka, dyrektor Departamentu Sportu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego Projekt Sportowo-Promocyjny Warmia Mazury Senior Games. Rys histotyczny Historia zawodów dla seniorów rozpoczęła się w 1985 roku w St. Louis w Stanach Zjednoczonych, kiedy grupa siedmiu mężczyzn i siedmiu kobiet stworzyła organizację pierwotnie znaną jako Narodowa Organizacja Seniorów Olimpijczyków 2. Pod koniec tego samego roku zorganizowano spotkanie jednostek, które wtedy kierowały zawodami dla seniorów w 33 stanach. Grupa zaplanowała pierwsze Narodowe Zawody Seniorów Olimpijczyków 3 na rok 1987 w St. Louis. Zawody zakończyły się sukcesem wzięło w nich udział 2,5 tys. sportowców. Drugie Zawody Seniorów odbyły się również w St. Louis, wzięło w nich udział 3,5 tys. zawodników. Aktualnie nazwa Organizacji brzmi National Senior Games Association, siedziba mieści się w Baton Rouge w stanie Luizjana. Stowarzyszenie funkcjonuje jako organizacja non-profit, zachęcająca aktywnych dorosłych ludzi do prowadzenia zdrowego trybu życia poprzez uczestnictwo w zawodach. Pierwsze zawody europejskie Senior Games odbyły się w 2009 roku w Holandii, w prowincji Zeeland. Zawodnicy rywalizowali w 17 dyscyplinach sportowych i siedmiu rekreacyjnych. W zawodach wzięło udział 1,9 tys. sportowców (w wieku 45-100 lat) z 32 krajów. Po nawiązaniu kontaktu samorządowców z Województwa Warmińsko-Mazurskiego z Organizatorami Senior Games w Holandii Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego podjął decyzję o realizacji Projektu Sportowo-Promocyjnego pn. Warmia Mazury Senior Games 2012. Inspiracją do realizacji pierwszego w Województwie Warmińsko-Mazurskim i 2 od angielskiego: National Senior Olympics Organization 3 Od angielskiego: National Senior Olympic Games. 11
pierwszego w Polsce Projektu Warmia Mazury Senior Games była inicjatywa Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej o ustanowieniu w 2012 roku Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej oraz realizowanie działań na rzecz poprawy życia seniorów w Województwie Warmińsko Mazurskim określonych w programie, przyjętym na lata 2009-2013,,Pogodna i bezpieczna jesień życia na Warmii i Mazurach. Honorowy patronat nad Projektem objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski. Zaproszenie do Komitetu Honorowego przyjęli: Joanna Mucha - Minister Sportu i Turystyki, Władysław Kosiniak-Kamysz Minister Pracy i Polityki Społecznej, Bartosz Arłukowicz Minister Zdrowia oraz Andrzej Kraśnicki Prezes Polskiego Komitetu Olimpijskiego. Partnerami Projektu zostali: Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce, Międzynarodowe Stowarzyszenie na rzecz Sportu Powszechnego TAFISA oraz organizatorzy pierwszej w Europie edycji Senior Games w Holandii w prowincji Zeeland. Ambasadorem Projektu był Jacek Wszoła, wybitny lekkoatleta, złoty medalista w Moskwie (1980). W 1976 roku zajął drugie miejsce w prestiżowym plebiscycie Przeglądu Sportowego na najlepszego sportowca. W poprzedniej edycji Warmia Mazury Senior Games, której również był Ambasadorem startował w pchnięciu kulą oraz w żeglarstwie. Zasady projektu Samorząd województwa jako pierwszy region w Polsce przedstawił czytelną ofertę dla seniorów. Jego zadaniem jest zachęcenie osób starszych do aktywności sportowej, a także budowanie świadomości seniorów w zakresie wpływu aktywności sportowej na zdrowie. Projekt jest formą sprostania rosnącym wymaganiom seniorów, poszukujących różnych możliwości samorealizacji oraz włączających się w działalność społeczności lokalnej w dziedzinie sportu, zdrowia i rekreacji. Projekt zakłada organizację: 1) międzynarodowych zawodów sportowych dla osób powyżej 45 roku życia w 14 dyscyplinach sportowych: lekkoatletyka, pływanie, żeglarstwo, tenis, tenis stołowy, golf, badminton, kajakarstwo, piłka nożna, piłka siatkowa halowa, siatkówka plażowa, skoki spadochronowe do celu, brydż sportowy, podnoszenie ciężarów, rozgrywanych na obiektach sportowych na terenie województwa (28-31.08.2014 r.), 12
2) wydarzeń towarzyszących o charakterze sportowo-rekreacyjnym ( Warmińsko- Mazurska Senioriada 2014 odbyła się w dniach 27-28 czerwca 2014 r. w Olsztynie, dwudniowa wojewódzka impreza sportowo-rekreacyjna dla seniorów, której celem była popularyzacja aktywnego stylu życia wśród seniorów. Uczestnicy zawodów brali udział w zawodach pływackich na basenie, zawodach kajakowych, rajdzie rowerowym z elementami rywalizacji sportowej, turnieju tenisa stołowego oraz nordicwalking (trasy spacerowe z elementami zawodów sprawnościowych), 3) działań edukacyjnych na temat znaczenia i roli aktywności sportowej wśród osób powyżej 45 roku życia (konferencja i inne spotkania 06-08.2014). Celem Konferencji naukowo-edukacyjnej Warmia Mazury Senior Games 2014, która odbyła się 10 czerwca 2014 r. w Olsztynie była promocja aktywności fizycznej, edukacja zdrowotna seniorów oraz budowanie świadomości seniorów w zakresie wpływu aktywności sportowej na zdrowie, 4) innych wydarzeń towarzyszących, integrujących środowisko osób powyżej 45 roku życia, jak np. Warmia Mazury Senior Games Lokalnie W zawodach mogą wziąć wszyscy chętni, którzy ukończyli 45 rok życia (dyscypliny indywidualne) oraz 40 rok życia (dyscypliny zespołowe). Udział w zawodach jest płatny, wpisowe wynosi 50 zł (12 euro). Każda dyscyplina w ramach Warmia Mazury Senior Games 2014 ma swojego promotora osobę, która swoją postawą i osiągnięciami sportowymi ma za zadanie zachęcać seniorów w kraju i za granicą do udziału w zawodach. Projekt Warmia Mazury Senior Games traktowano jako olbrzymią szansę promocyjną atrakcyjnego regionu destynacji turystycznych w efekcie oczekiwano na zwiększenie ruchu turystycznego oraz dalszą poprawę i budowę nowej infrastruktury sportowej. Ważna była również możliwość płynnego i logicznego kontynuowania elementów wywodzących się z kampanii Mazury Cud Natury. Nie mniej ważnym aspektem była możliwość zbudowania własnej unikatowej marki Warmia Mazury Senior Games, rozpoznawalnej w województwie, w kraju, a także za granicą. 13
Realizacja Projekt realizowany jest ze środków finansowych Samorządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego, miast partnerskich oraz Ministerstwa Sportu i Turystyki. Więcej informacji na temat Projektu Sportowo-Promocyjnego Warmia Mazury Senior Games 2014 można znaleźć na stronie internetowej www.seniorgames.pl. 14
Sport jako modernizm olimpijski 4 Prof. zw. dr hab. Andrzej Pawłucki, Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Pierwsi sportowcy stawali do zawodów z marszu życia : ani nie trenowali w dzisiejszym rozumieniu treningu jako ustawicznego procesu pracy, ani nie uczęszczali do szkół sportowych, ani nie trenowali w klubie. Zastrzegam, że mówiąc pierwsi sportowcy, nie lokalizuję ich w szyku historycznym, z podaniem daty czy nawet epoki. Mówiąc pierwsi, wywołuję raczej dylemat metafizycznego pierwszeństwa jednego wobec drugiego, na wzór dylematu jaja i kury. Pytam, kto był pierwszy sportowiec czy trener? Jeśli sportowiec zakładam to na podstawie wniosku wydedukowanego z poniższego sylogizmu to możliwe jest wznoszenie konstrukcji myślowej o źródłach teorii sportu. Powstaje ona, jak mówią logicy, na wzór domku z kart. Dodam, że są to karty pewne (żadnych blotek i czarnych Piotrusiów), co jest nie bez znaczenia dla trwałości konstrukcji. Rozstrzygnięcie dylematu pierwszeństwa sportowca wobec trenera przynosi rozumowanie sylogistyczne, w którym za podstawę wnioskowania dedukcyjnego przyjmuje się pięć przesłanek. Pierwsza z nich przesłanka większa głosi, że: 1) Pierwotnym doświadczeniem egzystencjalnym człowieka jest praca przedmiotowa. Jaka racja uzasadnia prawdziwość tej przesłanki? Otóż struktura bytowa życia (życie jako życie) może być podtrzymana przez podmiot rozumiejący zależność między biotycznym istnieniem a własnym działaniem energotwórczym, podtrzymującym to istnienie przy życiu. Kto chce zachować życie, musi zaprząc się do pracy, czyniąc sobie ziemię poddaną, a więc uprzedmiotowić siebie wobec przedmiotu swych przekształceń. W socjologii nazywa się ten rodzaj relacji samozwrotnej osoby społecznej pracą przedmiotową (Jan Paweł II, 2009). Prawda to czy fałsz? Prawda oczywiście. Zdanie powyższe uznajemy za aksjomat. 2) Każdy podmiot pracujący przedmiotowo wyczerpuje zasoby fizyczne. Przerwa między jednym a drugim aktem pracy jest koniecznym odpoczynkiem, zaś przerwa między jednym a drugim procesem pracy staje się równie konieczną restytucją: przywróceniem pełni sił fizycznych. Przerwa dłuższa osoby pracującej, dłuższa niż akt odnowy, jest jej rekreacją (w proporcji 1:7 albo 3:7; na siedem dni tygodnia jeden dzień rekreacji albo trzy dni rekreacji weekendowej). Założenie to może prowadzić do następującego wniosku: kto nie pracuje 4 Fragment rozdziału 9. Monografii na temat Nauki o kulturze fizycznej, Wrocław 2013, Studia i Monografie AWF. 15
przedmiotowo, ten nie wyczerpuje się fizycznie, a zatem nie musi ani odpoczywać, ani udzielać sobie rekreacji. Kiedy przyczyna ustaje, nie pojawia się skutek. Warto także pamiętać, że jak głosi starorzymska maksyma bezczynność też jest męcząca. I co z tego, i co wtedy? Czy bezczynny i gnuśny, a zmęczony leń dostępuje udziału w jakiejś rekreacji? Owszem, bardzo sprytnie, wymyślając sobie, że zabawa będzie jego pracą. To cecha amatorów życia klasy próżniaczej. Nie orzą, nie sieją, a są zmęczeni. Udzielają sobie odpoczynku rekreacyjnego, nie hańbiąc rąk pracą, ale wywołują złudzenie, jakoby mieli udział w pracy. Wróćmy do przesłanki średniej sylogizmu, która mówi, że rekreacją jest koniecznością egzystencjalną następującą po pracy przedmiotowej. Rekreacja jest zarazem wtórna w ustalaniu jej przyczynowości wobec pracy przedmiotowej, która jest pierwotna. 3) Rekreacja, jako czynność odpoczywania osoby pracującej przedmiotowo, jest doświadczana jako uwolnienie się od niedogodności życiowej obciążającej emocjonalnie swą powagą. Od wyniku pracy zależy przecież dalsze istnienie osoby przy życiu; jest jej być albo nie być. To doświadczenie powagi pracy musi prowadzić do uznania, że rekreacja tylko wtedy może dokonać się skutecznie, kiedy będzie zapomnieniem o pracy: na chwilę, na czas trwania zabawy. Rekreacja musi przybrać charakter zabawy, gdyż w zabawie jako czynności bez opamiętania (nomen omen) zapomina się o niedogodności życia przez pracę. W zabawie zapomina się nawet o bożym świecie, bo jest właśnie po to, by o niczym nie pamiętać. Dla hedonistycznych i nihilistycznych nierobów zabawa jest na śmierć. Jednak nieroby nie mają moralnego prawa do zabawy. Tylko ten, kto pracuje, może się (za)bawić, co więcej, musi się bawić. 4) Zabawa jest rekreacją osoby pracującej przedmiotowo. Następuje po pracy jako konieczność wynikła z konieczności. Człowiek pracy przeistacza się w człowieka zabawy. Homo ludens jest przeciwieństwem homo laborens, odwraca się od pracy, zapomina o niej, ale jej nie porzuca, jest jak rewers dla awersu: drugi bez pierwszego istnieć nie może. Czynności zabawy jako zapomnienia o pracy muszą przybrać formę inną niż forma pracy. Tylko dzieci mogą naśladować w zabawie pracę dorosłych: bawiąc się w policjanta czy lekarza. W dorosłym życiu policjant nie bawi się w policjanta ani lekarz w lekarza. 5) Zapomnienie o pracy następuje przez zabawę skutkującą: oszołomieniem siebie (ilinx), udawaniem kogoś innego (mimicry), prowokowaniem dla siebie czegoś przypadkowego (alea) oraz nadawaniem statusu zwycięzcy (agon) (Callois 1973). Zabawa 16
w nadawanie sobie statusu zwycięzcy, najlepszego spośród równych sobie (primus inter pares), pierwszego jest czynnością międzypodmiotową. Można ją nazwać współzawodnictwem agonicznym, co jest pleonazmem i nie jest logicznie poprawne. Natomiast przymiotnik dookreślający treść czynności przynosi okrycie, że agon może być: gimniczny, muzyczny lub poetycki. W zabawie współzawodników można nadawać sobie status prymusa w wyścigu o fizyczną przypadłość ciała: jako szybkość, wytrzymałość, moc, zręczność, celność. Agon gimniczny (cielesny) jest oczywiście zabawą, a zabawa współzawodników dążących do nadawania sobie statusu zwycięzcy (prymusa) nazywa się sportem w łacińskiej kulturze językowej. Sam termin sport znaczy wszędzie to samo. Gdyby nawet zabawa we współzawodnictwo o prymat w cielesnej sprawności inaczej się nazywała a wiemy, że tak być może, czego potwierdzeniem są nazwy agonów etnicznych podane w Encyklopedii sportów świata Wojciecha Lipońskiego (2001) nie zmienia to metafizycznego faktu, że zabawa w agon jest udziałem pracującej ludzkości. Na całej ziemi ludzkość pracuje przedmiotowo, a więc udziela sobie zabawy wszędzie i na swój etniczny sposób. Wszędzie zatem zabawa przybiera formułę sportu. Każdy krąg pracowniczy w zabawie wyróżnia się sportem. Wniosek wynikający z tych przesłanek wielostopniowej dedukcji jest następujący: sport jest zabawą, a zabawa jest rekreacją osoby pracującej. Sportowe czynności ludyczne następują po czynnościach pracy przedmiotowej, zaś sportowiec w pierwotnym metafizycznie rozumieniu jego rodowodu jest pracownikiem dla siebie. Gdyby nie pośredniczenie w czynnościach pracy przedmiotowej, nie znalazłby metafizycznego usprawiedliwienia dla istnienia w zabawie. Wyjaśnienie tego pośredniczenia nie odnosi się do sportowca olimpijskiego. Wrócę do dylematu jajka i kury, gdy opiszę rodowód sportowca igrzysk olimpijskich. Praca jako praprzyczyna sportu Pierwotne źródło sportu tkwi zatem w zabawie. Zdarza się bowiem, że zabawa przybiera formułę konkursu, współzawodnictwa, gry czy nawet walki. W łacińskim obszarze językowym nazwano je wszystkie sportem, choć, jak wiadomo, słowa tego długo nie znano, a na pewno nie posługiwano się nim w kulturach wcześniejszych niż starorzymska. Sport należy genetycznie do pracy jako zabawa w wypoczynek. By poznać przyczynę sporto- zabawy, czyli zawartą w niej istotową siłę sprawczą, trzeba ją dostrzec w relacji z innym bytem społecznym, poprzedzającym ją w czasie metafizycznym, a będącym 17
pierwotną przyczyną tej zabawy. Pytanie, gdzie jest podmiotowe istnienie fenomenu zabawy, musi być zatem poprzedzone wyjaśnieniem praprzyczyny zabawy w sport. Okaże się wówczas, że uczestniczenie w zabawie jawi się jako konieczne następstwo udziału człowieka w aktach mozolnej pracy, jako konieczność poprzedzającej ją konieczności. Zabawa jako przyczyna wewnętrzna siebie jest jednocześnie skutkiem jakiejś przyczyny zewnętrznej wobec siebie, a ponieważ wszystko ma swoją przyczynę, także zabawa sportowa czy następnie fenomen sportu widowiskowego, zabawy zinstytucjonalizowanej również podlega temu prawu. Mniemanie, iż możliwe jest dostąpienie prawdy o istocie sportu przez potoczną racjonalność, jest tak samo złudne, jak iluzoryczne pozostają oczekiwania faktografa, kolekcjonera danych o możliwości sformułowania teorii na podstawie bezzałożeniowej procedury opisywania faktu. Dodałbym, że żaden byt przygodny nie jest przyczyną i skutkiem siebie. Także w praktyce społecznej wszelkie przejawy uczestnictwa kulturowego pozostają względem siebie w interesownym splocie powiązań (znanych w teorii systemów społecznych jako coupling), nawet te, które socjologia kultury rozpatruje jako autoteliczne. Zabawa, w tym sport, jest wielce interesownym zajęciem. Jest taką samą koniecznością jak karnawał, któremu człowiek postu, ciężkiej pracy, mozołu życia wreszcie musi oddać się po to, by po przerwie na należny odpoczynek-w-zabawie wrócić do zajęć egzystencjalnie ważnych. Na tle pierwowzoru sportu jako zabawy, lokalnego i osobliwie etnicznego, chcę teraz zobaczyć jego uwypukloną kulturowo wersję, nazywaną: a) sportem widowiskowym, kiedy rozpatruje się ją z perspektywy widza (łac. spectator), czyli oglądającego agon, a określanego inaczej jako kibic, fan, b) sportem zawodowym, kiedy spogląda się nań z pozycji zawodnika (łac. actor), c) sportem olimpijskim, kiedy upatruje się jego sensu w samym uczestniczeniu w zawodach oraz życiu w rodzinie olimpijskiej, obejmującym także relacje pozasportowe. Agon był zawsze własnością gapia, który zawłaszczał, bez żadnych zobowiązań względem siebie, obraz emocjonalnego zdarzenia, stwarzany na żywo według stałego przepisu przez aktorów zabawy. Gapiem był i jest zazwyczaj pracownik, który przemierzając swoją drogą życia od jednego do następnego aktu pracy, szuka dogodnej chwili na odpoczynek, odnajdując go w dowolnej rozrywce. Zdarza się, że pracownik udziela sobie rozrywki przez wejście w rolę gapia, a nawet dzięki coraz bardziej wzbudzonemu zadowoleniu dopłaca do siebie, na przykłąd kupując bilet wstępu, byle w zabawie dla siebie odpocząć i zapomnieć na chwilę o trudach życia z pracy. Powtarzające się zapotrzebowanie gapia na widowisko zachęcało jego sprawców, aktorów właśnie, do kreowania swoich umiejętności agonistycznych na miarę oczekiwań patrzących. Obie strony 18
zdarzenia wprawiały w ruch cykliczny, jak pokazała historia samoorganizującego się agonu, młyn sportowego widowiska. Znalazł się pośrednik, który to zdarzenie organizował, i inni, od których zależało sceniczne przygotowanie aktora (pojawił się trener aktora). Jednocześnie przystąpił do pracy menedżer widowni, który zatroszczył się o emocjonalne dobro widza. Powstał stadion sportowy, a w jego przestrzeni wyodrębniły się dwie współzależne płaszczyzny współuczestnictwa: boisko z trybuną (niczym scena z widownią w teatrze) oraz co z socjologicznego punktu widzenia najistotniejsze powstał klub sportowy zrzeszający półzawodowców (zawodnik nie przestawał być listonoszem, rzeźnikiem czy policjantem), a na wyższym szczeblu samostanowienia instytucjonalnego zawodowców i widzów. Widz rozbudzony w swych doznaniach rozrywkowych, żyjący oczywiście ze swej pracy poza stadionem, nie szczędził środków finansowych na opłacanie stadionowej zabawy. Tym samym umożliwiał swemu klubowemu zawodnikowi, z którym zacieśniał na dodatek związek przez klub fana (klub kibica), podjęcie zawodu sportowca. Tak, w sensie dialektycznym, narodził się sport łączący widza jako kibica i zawodnika jako zawodowca. Jeden nie mógł się obyć bez drugiego i jeden drugiemu służąc, pozostawał jednocześnie sługą dla siebie. Jak to rozumieć? Otóż widz-kibic, użyczając sportowcowi swego uznania ze stadionowej trybuny, usprawiedliwiał jego społeczne bytowanie. Dzięki temu sportowiec miał dla kogo żyć, a jednocześnie, dzięki obserwacji tego życia, dokonującego się oczywiście na scenie stadionu, dostarczał sobie zabawy. Doświadczał w ten sposób, jako człowiek pracy pozastadionowej, rozrywki. Kibic, wierny sobie w stadionowej zabawie, okazywał także wierność swemu sportowcowi i jego klubowi. Rozwinął na tym podłożu drugie życie i zyskał nową tożsamość kibica swego klubu, przynależnego terytorialnie do miejsca swych narodzin czy zamieszkania. Wszczepił dzięki temu w siebie poczucie klubowej przynależności. Podczas walki sportowej z klubem przeciwnika sprzeniewierzał się często dobru sportowemu, nadużywał swojej pozycji widza. Odmawiając wzajemności swemu zawodnikowi, wszczynał walkę z podobnie zwyrodniałym kibicem strony przeciwnej. Jedna z hipotez wyjaśnia zwyrodnienie kibica stanem niezaspokojonej potrzeby lub utraconej tożsamości społecznej. Jeden z wybitnych pedagogów (profesor Zbigniew Kwieciński) idzie dalej, mówiąc, że to zdziczenie wyjaśniać należy psychoanalitycznie gadzią naturą plemieńca. Jeśli tak, to pomijając wątek socjopatologii kibica, można uznać, że kibicem doskonałym zostaje pracownik o umocowanej tożsamości zawodowej i unormowanych relacjach moralnych z otoczeniem. Kto jest zdolny do pracy i odnajduje się w miłości wzajemnej, mówią psychologowie, ten okazuje się człowiekiem zdrowym. Tym samym upełnomocnia siebie, jeśli tylko tego pragnie, do wejścia w rolę widza doskonałego. Z drugiej strony sportowiec umacniał swoją społeczną 19
pozycję przez to, że jak w odwróconym zwierciadle dostrzegał swoją sceniczną umiejętność, wyćwiczoną w żmudnym procesie treningowej pracy. Pracował, trenując po to, by spełnić się jako zawodowiec w pracy scenicznej na boisku. Wierny sobie w dwójnasób jako pracownik zawodowy sportowiec został sługą swego kibica pracownika pozastadionowego. Paradoks karnawału w sporcie Jeżeli sylogizm o człowieku pracy przemieniającym się w człowieka zabawy jest prawdziwy, co wobec tego pozostaje zabawą dla sportowca zawodowego? Jesteśmy winni sobie to wyjaśnienie w uzupełnieniu teoretyzowania o przypadku szczególnym noszącym znamię paradoksu zabawy przy pracy. Pytanie to postawił mi pewien wybitny trener rygorysta, znany z tego, że zmusza swoich zawodników do żmudnej pracy treningowej (taki z niego kat dla piłkarzy nożnych). Jest wymagający do tego stopnia, że nie pozostawia swoim pracownikom czasu wolnego. W przypadku kibica wyjaśnienie jest proste. Spektator kibic przyszedł się bawić po pracy, wytwarzając na trybunie sportowe fanum (krąg osób wspierający sportowców w osiąganiu pożądanego dobra i spełnianiu ideału). Sportowiec zaś, odbywając pracę treningową, przeplataną na przemian naturalnym odpoczynkiem i biotechniczną odnową, której zabawą nazwać raczej nie można, przystąpił do pracy scenicznej jako uczestnik agonu. I tak bez końca: zawodnik przechodzi z pracy do pracy w cyklicznym ruchu treningowym, sprzężonym z kalendarzem regularnej kreacji stadionowej, od zawodów do zawodów. O zabawie nie może być mowy. Czy nie jest więc tak, że pracujący scenicznie zawodnik doświadcza pracy jako jednoczesnej zabawy, stając się uczestnikiem karnawału-w-pracy? Zmęczony w końcu do granic, po całym sezonie pracowniczych wyczynów nasyconych emocją karnawału zawodowiec ustanawia przerwę w rozgrywkach. Karnawał też staje się nużący. Teraz będzie mógł dostąpić dobrodziejstwa rozrywki w zabawie. Przerwa w rozgrywkach, jak głosi ów paradoks, stanie się dla zawodowca żyjącego z karnawału rekreacją po pracy, podobnie jak dla wokalisty przerwa w tournée. Treść jego zabawy będzie się różniła się od czynności sportowej pracy. Piłkarz nożny odpoczywając w zabawie, nie będzie grał w piłkę nożną. najdzie rozrywkę zupełnie różną od jego pracy. Tak odzyska to, co utracił w zabawie przy pracy. 20
Moralny wymiar sytuacji sportowej Podobnie jak niewierny kibic, sportowiec zawodowy też potrafi sprzeniewierzyć się sobie, wiedziony żądzą uznania dla swych wyczynów, żądzą próżnej sławy lub po prostu chciwością. Tym samym narusza obyczaj stadionowy wzajemnego szacunku oraz co równie ważne nie może podołać normie uczciwej gry sportowej. Próba udawanej uczciwości jest zazwyczaj demaskowana jako sportowa obłuda. Symbolicznie skutkuje ona udzieleniem oszustowi sportowemu czerwonej kartki; w przypadku niewiernego kibica zamknięciem dostępu do widowni. W okolicznościach sportu w ścisłym sensie obie strony konkursu muszą być równe sobie moralnie w uczciwości. Mimo równości moralnej świadczącej o klasie sportowca jako osoby wierni sobie sportowcy muszą wyłonić zwycięzcę i zwyciężonego, muszą doprowadzić do stanu nierówności. Popadają więc w sprzeczność, ale tylko pozornie. Sztuka sportu na tym bowiem musi polegać, by w warunkach najmniej korzystnych, w jakich pokusa łatwego zwycięstwa bierze górę, nie tylko nie zatracić godności uczciwego sportowca, powstrzymującego się przed złem, ale co zakrawa na niepodobieństwo świadczyć dobrowolnie o swej przyzwoitości. Sportowiec szanujący swoje człowieczeństwo, czyli szacujący swoją godność miarą cnót moralnych, uszanuje człowieczeństwo swego konkurenta. Będzie szanował bliźniego jak siebie samego. Kiedy spełni normę człowieczeństwa sportowego, wygra sport, gdyby nawet paradoksalnie miał wyjść z konkursu jako zwyciężony. W paradoksie zwycięzcy w człowieczeństwie, niezależnie od sportowego wyniku spotkania ostatecznie ważne jest, kto przegrał, a kto wygrał wyrażającym się powiedzeniem, że w sporcie nie ma pokonanych, odnaleźć można ukryty, a jakże interesowny egzystencjalnie, humanistyczny walor sportu widowiskowego i zawodowego. Dzięki normie uczciwej gry sport może dokonać się nie tylko wewnątrz siebie. Nadto dzięki jej spełnianiu w warunkach pokusy łatwego zwycięstwa sportowiec, biorąc na świadka swego widza, uprawdopodobnia utopię rodziny sportowej. Na jeszcze wyższym poziomie dokonań moralnych potrafi wynieść się do godności członka rodziny olimpijskiej. W obydwu dążeniach ku moralnemu samospełnieniu ma swój udział w ustanawianiu powszechnie pożądanego dobra humanistycznego. Sportowiec dowodzi tym samym, że jego moralność, wywiedziona z wielowiekowych doświadczeń antycznego agonu, średniowiecznego turnieju rycerskiego, gry amatorów arystokratyczno-szlacheckich sfer i kręgów próżniaczych ludzi zabawy, a 21
kulminująca w olimpizmie sportowym miłością społeczną przysparza dobra w pozasportowym wymiarze życia. Humanista, który dostrzega w sportowym wydarzeniu napięcie moralne, wywyższa je i przedkłada społeczeństwu pozastadionowemu jako dowód niezwykłej wagi etycznej. Wyraża poniekąd zachwyt, kiedy odkrywa nie wiedząc, że światli ludzie sportowej praktyki już do tego doszli iż sytuacja sportowa wymusza na jej uczestniku uczciwość objawiającą się w sprawiedliwym udzielaniu sobie szans wynoszących do zwycięstwa. Tak przynajmniej idealizuje jego misję etyk, który próbuje od dawna w zbiorowym wysiłku intelektualnym wydobyć z nawarstwionej samomyśli ludzi sportu istniejącej jako ich wielowątkowa kultura sens czynu sportowca. Odkrycie sportu de Coubertina? Na tej drodze poszukiwał swoich myśli młody Pierre de Coubertin, który zachwycił się własnym odkryciem niczym dojrzewający chłopiec poszukujący w obcym sobie świecie ideałów. Thomas Arnold, dyrektor Rugby School (1828), byłby zachwycony, gdyby mógł usłyszeć, jak wychwalana jest jego pedagogia 60 lat później we Francji i jak wielką nadzieję na moralne wzmocnienie swego społeczeństwa pokłada w sportowym upełnomocnieniu uczniów dwudziestoletni zaledwie de Coubertin. Francuski poszukiwacz edukacyjnych wynalazków odkrył tajemnicę sportów angielskich, ale sam niczego nie dokonał. Sport istniał przed nim i umacniałby swoją wysoką lokatę w europejskiej kulturze zabawy bez jego udziału. A jednak młody entuzjasta, utwierdzony w swoim przeświadczeniu co do angielskiego sportu jako szkoły cnót i rycerskiego charakteru, wzbogacony o nową wiedzę o społecznych walorach gier w Nowej Anglii i rozpalony w wyobraźni o starożytnych igrzyskach olimpijskich bogów, postanowił umiędzynarodowić swoją wizję sportu bez granic oraz tchnąć weń pokojowego ducha neoolimpizmu. Dwudziestokilkuletni epigon, odkrywca istniejącego już od dawna w pedagogice angielskiej odkrycia sportu jako szkoły moralnych zalet, przekonał się najpierw, że sport umacnia ducha rycerskości i uszlachetnia charakter 5, a następnie poszukując nowego 5 Sformułowania te zawarł de Coubertin w słynnym przemówieniu na Sorbonie, a także w tekstach i publicznych wystąpieniach z lat 1891 1894. 22
wytłumaczenia dla sportu olimpijskiego przedłożył ludzkości pomysł jej scalenia w przyjaźni dla pokoju. Dojrzewał jeszcze przez wiele lat po entuzjastycznym i jakże banalnym przemówieniu, urągającym ówczesnej antropologii akademickiej, przeplatanym pretensjonalnym zwrotem: Panowie. Wygłosił je na Kongresie w Sorbonie, intelektualnym centrum oświeconego Paryża, i odśpiewał hymn na cześć Apollina oraz wzniósł kielich za powrót helleńskiego ducha olimpijskiego. Nie po raz pierwszy popadł w sprzeczność, której nawet nie zauważył. Pomijam, że jednym tchem wychwalał duchowe królestwo Jezusa na drodze do braterstwa wszystkich narodów i moralnego ich zjednoczenia oraz pogańskich bożków z Olimpu. Chodzi o to, że jak napisał Bronisław Biliński olimpizm Pierreʼa de Coubertina to nie jedna monolityczna całość. Zapewne tak było, młody de Coubertin nie mógł jeszcze przejrzeć ducha, jakiego przyszło mu tchnąć przy udziale wiernych sprzymierzeńców w ruch neoolimpijskiej społeczności sportowej 6. Kiedy będzie dojrzewał intelektualnie, odsłaniając przed sobą kolejne tajemnicze horyzonty sportowej prostoty, ogłosi światu najpierw we wspomnianym przemówieniu na Sorbonie (1894), a później w Atenach (1895) odkrycie ducha sportu. Wspierany przez swego mentora, ojca Didon, powie dużo później, kiedy wpadnie na pomysł umiędzynarodowienia sportu jako religii braterstwa dla pokoju, że w nowoczesnym świecie, zagrożonym niebezpieczeństwem dekadencji, dzieło olimpijskie może stanowić szkołę szlachetności i czystości duchowej (1927). Entuzjasta pociągnął za sobą innych próbujących go zrozumieć, dzięki czemu powstał, we wspólnym dążeniu do zrozumienia sensu neolimpijskiego sportu, kluczowy symbol symbolu. Było to w roku 1912, kiedy poszukujący skojarzeń z symboliką starożytnych de Coubertin przetworzył koła pierścienie z ołtarza delfickiego w ten sposób, że umieścił je w zupełnie nowym porządku semiotycznym: na białym tle flagi olimpijskiej. Barwą bieli wyraził stan pokoju między społecznościami różnych narodów. Różne kolory pierścieni (niebieski, czarny i czerwony u góry, pod nimi żółty i zielony) są równe sobie; połączone przyjaźnią udzielają sobie wzajemnie braterskiej życzliwości. Baron de Cubertin, pozornie dojrzały, był jednak niezrozumiale zawzięty w kwestii kobiet. Nie przyznał im nigdy miejsca w rodzinie olimpijskiej, nawet kiedy na skutek zachodzących procesów społecznych uznano ich starania o sportowe równouprawnienie. Żadna rodzina nie istnieje bez kobiety, a więc rodzina sportu olimpijskiego obyć się bez niej nie może. To nie jedyna sprzeczność, jakiej nie przezwyciężył twórca ruchu olimpijskiego. Pozostawił ich po sobie wiele, jak choćby groteskowo interpretowaną kwestię amatora. Przez uporczywe segregowanie sportowców na amatorów i zawodowych grzeszników, za którym 6 Wczesny olimpizm był myślą błądzącą. Nazwałem ją protoolimpizmem (2007). 23
kryła się niewątpliwie wyniosłość stanowa lepiej urodzonego niż inni baron de Coubertin osłabiał społeczność olimpijską. Nie podołał również coraz silniejszemu widmu niechęci rasowej. Założyciel rodziny olimpijskiej w przyjaźni nie utrzymał w miłości własnej rodziny. Mimo potknięć na drodze prywatnego i publicznego życia wytyczył na sportowej mapie szlak globalnego zasięgu, uzasadniając jego sens potrzebą moralnego odrodzenia ludzkości. Wojna jako praprzyczyna sportu olimpijskiego Modernizm olimpijski powstał jako idea humanistyczna w tym samym czasie, gdy narody cywilizowanej Europy ponosiły jedną po drugiej moralną klęskę. Wojny wzniecają nieliczni szaleńcy. Można odkupić za nich winy i zbudować świat od nowa. Europejczycy to wiedzą. Włączeni przez miłość w kulturę wiary i nadziei, są przeniknięci optymizmem. Po każdym upadku będą dążyli do stanu odkupienia, przeświadczeni głęboko, że naprawa błędu człowieka wojny jest możliwa przez świątynny rytuał pokoju (Scruton 2006) 7. Wykorzystają każdą sytuację: artystyczną, religijną 8, polityczną, wreszcie apolityczną jako olimpijską, by w cyklicznym procesie olimpiad zawiązywać globalną ekumenę przyjaźni na rzecz pokoju między wszystkimi narodami ludzkości na płaszczyźnie sportowych relacji możliwie wszystkich. Wszystkie narody we wszystkich sportach, All Nations, All Games, są wzywane do udziału w sacrum olimpijskiego pokoju. Zwycięstwo medalowe jest wtórne, znaczenia nabiera sam udział w igrzyskach. Kto w nich uczestniczy, może ogłosić siebie zwycięzcą w człowieczeństwie olimpijskim, albowiem człowiek złączony z innymi więzami przyjaźni staje się czysty. Pokazuje sobie i innym, niechętnym rodzinie olimpijskiej, że olimpizm to życie; jakby człowiek wierzył, że przez powtarzanie olimpiad tryumf nad złem wojny jest możliwy. Tak pisze Roger Scruton o modernizmie w sztuce (2006). W tym kontekście sport olimpijski nie jest sportem; nie jest ani czymś więcej, ani mniej niż sportem. Nie w tych relacjach rozstrzyga się jego odmienność wobec sportu powszechnego jako wydarzenia ludycznego. Kiedy powiedziałem, że nie jest czymś więcej, miałem na myśli jego przynależność do wysokiej sfery świeckiego sacrum. Sport ludyczny i widowiskowo-zawodowy pozostaje sprzężony z profanum egzystencji, bo tak być musi, kiedy człowiek pracy musi odmienić siebie w sportowej zabawie. 7 Modernizm w sztuce przedstawia R. Scruton w Przewodniku po kulturze nowoczesnej dla inteligentnych. Słowem nie wspomina o modernizmie olimpijskim, lecz wydaje się, że idea byłaby mu bardzo bliska (2006). 8 Niezliczone są błagalne modlitwy o pokój. Kilka dni temu widziałem niezwykły Ołtarz Jerozolimski Najświętszego Sakramentu na rzecz Pokoju, a przy nim rzesze modlących się. 24
Sport olimpijski natomiast jest przeciwodpowiedzią symboliczną na dosłowne zło wojny. Ustanawia pokój po swojemu dlatego, że zachodzi taka konieczność metafizyczna. I zapewne już zawsze tak będzie, po wynalezieniu olimpiady, że lepsza część ludzkości będzie przezwyciężała zło wojny dobrem sportu. Święty Augustyn zauważył, że w powszechnym dążeniu do pokoju występuje pewien paradoks wojny są nieodłączne od ludzkiej historii (2007, s. 340) 9. Igrzyska olimpijskie nie są zatem, jak mówią dziennikarze, spotkaniem pogańskiej gawiedzi ani też festiwalem młodości, ani jarmarkiem bussinesowych przekupniów. Jeżeli jednak modernizm olimpijski miałby przetworzyć się we własne zaprzeczenie, przybierając formułę żywiołowego ruchu wyzwolenia z moralnych ograniczeń legitymizowanego ideologią postmodernizmu byłby to znak negacji etycznego ideału przyjaźni, czyli zbiorowego odrzucenia porządku jako ordo amicitia pro pace. W następstwie wyzbyłby się idei dobra uniwersalnego, a zarazem utracił potencjał ładotwórczy zawarty w swym ruchu. Kto się włącza zatem w pstrokaty ruch przeciw sobie, w którym norma życia moralnego w miłości społecznej zostaje zastąpioną zasadą dowolnej ekspresji estetycznej, ten staje się niezrozumiały dla siebie i może utrudniać innym, jak czarna owca w rodzinie, zrozumienie siebie. Biada im, ubogim duchem olimpijskiego pokoju, albowiem szczęścia w rodzinie przyjaźni nie dostąpią. Stracą oni, ale i rodzina olimpijska poniesie stratę. Igrzyska olimpijskiego pokoju trwać muszą, dopóki będą istniały wojny 10. Praprzyczyną ich powstania jest doświadczenie zła wojny. Modernizm olimpijski wykorzystuje sport jako tworzywo swej symbolicznej afirmacji idei przyjaźni. Sam sportu nie wytworzył, natomiast genialnie go wykorzystał czerpiąc z hodowli fizycznej i formacji moralnej wszechpotężnego klubu sportowego na rzecz zabawy: darmowej jak w sporcie etnicznym czy odpłatnej jak w sporcie zawodowym. Choć wiele kosztuje, mimo ponoszonych wydatków jest niezwykle zyskownym kulturowo przedsięwzięciem. Porządek przyjaźni na rzecz pokoju zwany właśnie modernizmem olimpijskim nie tylko oddala widmo nienawiści, ale przybliża kulturze społecznej codzienną świętość, dzięki czemu czyni życie każdego doskonalszym. Powróćmy do sylogizmu wyjaśniającego rodowód sportowca. Wniosek o pracowniczym rodowodzie sportowca przynosi wyjaśnienie metafizyczne jego istnienia. Pozwala przyjąć, że sportowiec dla siebie i przez siebie jest do pomyślenia teoretycznego jako pierwotna w samoistności postać społecznej sceny życia: zanim pojawił się przy nim trener, on sportowiec już był. A nawet więcej, pozwala przyjąć, że sportowiec przeszedł na swoją stronę jako samoistny trener wobec siebie. Kiedy się sportowo zestarzał, zajął się 9 Cytuję z XIX księgi Civitas Dei św. Augustyna za ks. J. Szulistem (2007). 10 Zależność tę nazwałem prawem pokoju olimpijskiego (2007). 25