ROZDZIAŁ VIII ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 DOBROSTAN I RODZINA Zakład Psychologii Klinicznej Gdański Uniwersytet Medyczny Stacjonarne Studia Doktoranckie Wydział Nauk o Zdrowiu Department of Clinikal Psychology Medical University of Gdańsk Stationary Ph.D. studies Sciences Faculty of Health MARIA PENKOWSKA Dziecko po próbie samobójczej wstępna analiza badań retrospektywnych przeprowadzonych w Klinice Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego im. prof. T. Bilikiewicza Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego Child after a suicide attempt, a preliminary analysis of retrospective studies conducted in Klinice Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego im. prof. T. Bilikiewicza GUM Słowa klucze: próby samobójcze, zachowania autodestrukcyjne, okres pokwitania Key words: self-destructive behaviour, youth suicidal behaviour Aktualnie używana definicja w ramach Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) określa próbę samobójczą jako działanie podjęte bez tragicznego zakończenia życia, w którym jednostka rozważa: albo zapoczątkowanie nietypowego zachowania bez udziału osób drugich, mogącego doprowadzić do samouszkodzenia, albo przyjęcia substancji w dawce większej niż terapeutyczna w celu osiągnięcia zmiany poprzez aktualne lub oczekiwane fizyczne konsekwencje [ 1,2, 3,4, 6,8]. Coraz większa liczba z roku na rok prób samobójczych i samobójstw nie dotyczy żadnej części społeczeństwa tak blisko jak dzieci i młodzieży. Dokładne oszacowanie ryzyka występowania prób samobójczych i samobójstw nie jest możliwa, po-
ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 Dobrostan i rodzina nieważ jest to proces uwarunkowany wieloma czynnikami i zmiennymi w czasie. Niestety nie ma precyzyjnych metod badawczych, które miałyby wystarczająca czułość i specyficzność [1,2, 3,4, 5]. Według Amerykańskiego Control Disease Center (CDC) samobójstwa znajdują się na trzecim miejscu wśród przyczyn zgonów dzieci w wieku 15-19 lat. Ponieważ brak jest wyznaczników patognomonicznych ocena ryzyka samobójstwa musi się opierać na pośrednich wskaźnikach ( myśli i plany samobójcze, intencja śmierci ), obecności objawów zaburzeń psychicznych, wcześniejszych prób samobójczych, oceny sytuacji psychospołecznej oraz czynników ochronnych i mocnych stron pacjenta [1, 3, 4, 6]. Ciągle aktualnymi dla tego środowiska problemami są poczucie własnej wartości, wiara w sens i cel istnienia, umiejętność radzenia sobie z trudnościami i rozczarowaniami. Często jednym ze sposobów rozwiązywania trudnej sytuacji życiowej dziecka jest próba samobójcza [1,3]. Pojęcie próby samobójczej dotyczy potencjalnie śmiercionośnych działań, których podjęcie nie doprowadza do śmierci, a także takich działań, które nie mają na celu samobójstwa, lecz jedynie zwrócenie uwagi otoczenia na swoje problemy. Takie zachowania często są określane jako zachowania o charakterze wołania o pomoc. Z danych w piśmiennictwie wynika iż próby samobójcze zdarzają się dziesięciokrotnie częściej niż samobójstwa [1 2,3,6,7, 8]. Zachowania samobójcze często są nastawione na cele interpersonalne poprzez wyrażanie złości, wrogości, jako ukaranie kogoś, zwrócenie na siebie uwagi czy też wzbudzenie poczucia winy w osobach z otoczenia [4,6]. Zamierzenia autoagresywne (samookaleczenia, celowe zatrucia) dzisiaj stanowią ogromny problem społeczny. Dane z piśmiennictwa wskazują iż co drugie przyjęcie w oddział psychiatryczny młodzieżowy w trybie nagłym jest bezpośrednio spowodowany wystąpieniem zachowań autoagresywnych. W wielu badaniach przedstawiono, iż zachowania suicydalne młodzieży należą do grupy czynników o najwyższym ryzyku samobójstwa [1, 2, 3, 6]. W piśmiennictwie najczęściej wymienianymi czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo próby samobójczej są: specyficzne cechy osobowości: agresja, poczcie beznadziejności, stresujące wydarzenia w życiu: zgon bliskiej osoby, poczucie odrzucenia, poczucie wstydu, obciążenia rodzinne: rozwód w rodzinie, przemoc, alkoholizm, wcześniejsze zachowania samobójcze, zaburzenia psychiczne: schizofrenia, zaburzenia nastroju-depresja, rozpoznana choroba o śmiertelnym przebiegu: nowotwór, kontakt z osobą o zamiarach samobójczych, O zwiększonym ryzyku zamachem samobójczym mogą świadczyć zachowania zażywania środków psychoaktywnych, chemicznych, nadużywanie alkoholu, zmiany w codziennym zachowaniu, złość czy wrogość, pisanie listów samobójczych. Wszystkie osoby które informują w jakikolwiek sposób otoczenie o zamiarach 110
Maria Penkowska Dziecko po próbie samobójczej wstępna analiza badań retrospektywnych przeprowadzonych w Klinice Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego im. prof. T. Bilikiewicza Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego samobójczych ( werbalnie, pisemnie) lub już wcześniej podjęły próbę samobójczą powinny być oceniane pod kątem czynników zagrożenia samobójczego i poddane pełnemu badaniu stanu psychicznego oraz konsultacji psychiatrycznej [1, 6, 8]. Najwłaściwszą zatem reakcją na groźbę samobójstwa jest potraktowanie jej poważnie. Ważnym aspektem prewencji jest zmniejszenie dostępu i atrakcyjności środków mogących sprzyjać podjęciu samobójstwa (m. in. leków), tworzenie narodowych i lokalnych programów prewencyjnych, w tym także młodzieżowych telefonów zaufania. Jednak głównym i nadrzędnym celem działań prewencyjnych będzie przede wszystkim pomoc psychologiczna i promocja zdrowia psychicznego jednostki i rodziny [1,2,4, 6,7,8]. Celem pracy: Retrospektywna analiza zachowań suicydanych u dzieci i młodzieży uwzględniająca takie czynniki jak: wiek, płeć, środowisko wychowania, dynamika usiłowań samobójczych, okoliczności podejmowanej próby samobójczej, częstość ponawianych prób suicydalnych, bezpośrednia przyczyny próby samobójczej, rodzaj i udział poszczególnych leków, /środka do próby samobójczej użytego/, częstość ponawianych prób samobójczych, MATERIAŁ I METODY Przeprowadzono częściową analizę retrospektywną historii chorób dzieci i młodzieży hospitalizowanej w Oddziale Młodzieżowym w Klinice Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego im. prof. T. Bilikiewicza GUM na przełomie lat 2002-2008. WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE Na obecnym etapie moich badań analizowana grupa wynosi 176 dzieci i młodzieży hospitalizowanych w Oddziale Młodzieżowym GUM na przełomie lat 2002-2008. Ponieważ badania nadal trwają i nie zostały jeszcze opracowane statystycznie jestem zmuszona przedstawić wstępne wyniki. Moje wstępne wyniki opracowań wykazują, iż najczęściej dokonuje prób samobójczych młodzież w wieku 13-17 lat. Autorka Marciniak S. potwierdza w swoich badaniach fakt, iż najczęściej próby samobójcze podejmują dzieci i młodzież w wieku 14-17 lat [4, 7, 8]. 111
112 ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 Dobrostan i rodzina Wstępna analiza moich badań pozwala zaobserwować, iż prób samobójczych częściej dokonują dziewczynki przez celowe zatrucie lekami. Wielu autorów na łamach licznych publikacji wskazuje, iż częściej prób samobójczych dokonują dziewczynki niż chłopcy poprzez celowe zatrucie lekami. Próby autodestrukcyjne podejmowane poprzez zatrucie lekami w literaturze przedmiotu określane są jako tak zwane miękkie sposoby zamachu na własne życie co może wskazywać na częstszy demonstracyjny charakter tych prób. To, iż dziewczynki częściej podejmują próby samobójcze może wiązać się z kulturowymi różnicami w sposobie wychowania dziewcząt i chłopców. U chłopców bardziej usprawiedliwiane są zachowania destrukcyjno-agresywne skierowane na zewnątrz, zaś u dziewcząt częściej obserwuje się zachowania autodestrukcyjne [1, 4, 6, 8]. Częściowa analiza moich badań pozwala też stwierdzić, iżj prób samobójczych dokonują znacznie częściej dzieci z aglomeracji miejskiej co potwierdzają również badania licznych autorów suicydologii [1, 4, 6, 7]. Dokonana przeze mnie wstępna analiza oceny środowiska rodzinnego pozwala wykazać, iż częste problemy takie jak kłótnie, nieporozumienia z rodzicami i rówieśnikami są znacznym i niejednokrotnie najczęstszym czynnikiem wpływającym na podjęcie próby samobójczej przez dziecko. Jak wskazują dane z piśmiennictwa wielu młodych ludzi podejmuje próbą samobójczą ze względu na częste problemy emocjonalne okresu dojrzewania, impulsywność, brak akceptowanego celu w życiu. Dorastający, młody człowiek wówczas podejmuje decyzję o popełnieniu samobójstwa pojmując, iż jest to jedyny sposób rozwiązania trudnych problemów [2, 4, 6, 7, 8]. Analiza literatury przedmiotu wielokrotnie podkreśla, iż to system rodzinny jest pierwszym terenem rozwoju psychiki jednostki i kształtowania poczucia bezpieczeństwa, zaufania i relacji z innymi, poczucia własnej wartości, wiary we własne możliwości, norm, hierarchii wartości. Rodzina jest dla młodego człowieka jakby bazą na której może polegać, korzystać z jej oparcia oraz zasobów, może czerpać energię i poczucie sensu życia. W tym kontekście wydaje się dość jasny fakt, iż dysfunkcje systemu rodziny (rozpad życia małżeńskiego rodziców, alkoholizm, przemoc fizyczna czy psychiczna, zaburzenia psychiczne, poważne choroby) mogą być jednym z istotnych czynników sprzyjających występowaniu prób samobójczych [3, 6, 8]. Liczne doniesienia literatury wskazują, iż istotną przyczyną prób samobójczych wśród młodzieży są problemy w rodzinie. Zasadnicze problemy to izolacja społeczna, poczucie osamotnienia wśród młodzieży pochodzącej z rozbitych rodzin i zrekonstruowanych. Często występujące problemy finansowe, alkoholizm, przemoc psychiczna i fizyczna sprawiają, iż młody człowiek doświadcza samotności i braku poczucia bezpieczeństwa oraz to, iż adolescent nie może w żaden sposób liczyć na pomoc najbliższych w swoich życiowych problemach.[1, 3, 5]. Analiza badań wstępnych wykazała, iż dzieci i młodzież podejmują próby samobójcze najczęściej w celu zademonstrowania i podkreślenia wagi swoich problemów oraz zasygnalizowania braku zrozumienia i akceptacji trudności związanych z wiekiem adolescencji przez otoczenie rodzinne, szkolne i rówieśnicze.
Maria Penkowska Dziecko po próbie samobójczej wstępna analiza badań retrospektywnych przeprowadzonych w Klinice Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego im. prof. T. Bilikiewicza Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego Większość suicydologów podkreśla, iż podejmowanie przez młodzież prób samobójczych jest sposobem "komunikowania się" z osobami znaczącymi i w tym znaczeniu zamach samobójczy można rozumieć jako apel, podkreślający fakt nieradzenia sobie [1, 3, 4, 6, 8]. Wstępnie analizowany materiał wykazał, iż najczęściej podejmują próbę samobójczą dzieci z rodzin z problemem alkoholowym, niejednokrotnie powielając problem rodziców, gdyż do próby samobójczej w licznie analizowanych historiach chorób młodzież łączy leki z alkoholem lub środkami psychoaktywnymi. Dane z piśmiennictwa wykazują, iż wzrasta ilość osób podejmujących próbę samobójczą przez zatrucie lekami i w celu wzmocnienia działania zażytych leków spożywa alkohol ( środki psychoaktywne). Doniesienia wielu autorów potwierdzają, iż zatrucia w celach samobójczych stanowią podłoże związane z uzależnieniem i nadużywaniem alkoholu również u innych członków rodziny [1, 2, 4, 6, 7]. Młodzież dokonująca zamachu na własne życie poprzez zatrucie laekami najczęściej nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji, szczególnie zdrowotnych jakie ten czyn niesie za sobą. Postawie takiej sprzyjają charakterystyczne dla wieku dojrzewania egocentryzm w sposobie myślenia, który przejawia się tym, iż ich przeżycia są absolutnie wyjątkowe i w żaden sposób nie podlegają regułom rządzącym życiem innych ludzi oraz nieprzyjmowaniem do wiadomości ryzyka związanego z własnym zachowaniem [ 2, 4, 6, 7, 8]. Określenie zależności dynamiki występowania prób samobójczych u dzieci i młodzieży na podstawie obecnie przeanalizowanych przeze mnie badań jest trudne natomiast w czasie jesienno-zimowym większe jest nasilenie objawów depresyjnych co ma również znaczący wpływ na podejmowanie prób samobójczych u adolescentów. Doniesienia naukowe potwierdzają iż zaburzenia nastroju w tym lęku i depresja może być przyczyną nasilenia podejmowania prób samobójczych co łączyć można z sezonowym występowaniem prób samobójczych i zaostrzeniem objawów depresyjnych [1, 2, 4, 6]. W piśmiennictwie, zaś zwraca się uwagę na depresyjność nastolatków przejawiającą się głównie zachowaniami takimi jak zaniedbywanie nauki szkolnej, wagary, ucieczki z domu, samookaleczanie nadużywanie alkoholu i środków psychoaktywnych [4, 6, 8]. Z wstępnie przeprowadzonych analiz wynika, iż najczęściej jest to pierwsza próba samobójcza w historii życia dziecka do której dziecko się ustosunkowuje podczas pobytu w oddziale młodzieżowym krytycznie. Z badań naukowców wynika, że większość młodych podjęcie próby samobójczej ocenia negatywnie [2, 4, 6, 8]. Częściowe wyniki moich badań wykazują, iż do próby samobójczej najczęściej dzieci i młodzież używają mieszanki przypadkowo odkrytych czy znalezionych w domu leków. 113
ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 Dobrostan i rodzina Naukowo udowodniono, iż czynnikiem sprawczym próby samobójczej u dzieci najczęściej jest mieszanka różnorodnych leków [4, 6, 7]. Wstępnie przeprowadzone przeze mnie badania wykazały, iż w ocenie psychologa i psychiatry najczęściej stawianymi diagnozami u dzieci po próbie samobójczej są zaburzenia adaptacyjne, zaburzenia zachowania i emocji, reakcja sytuacyjna oraz reakcja depresyjna. W literaturze przedmiotu najczęściej rozpoznawanymi zaburzeniami chorobową przez psychologa i psychiatrę jest reakcja depresyjna i zaburzenia zachowania i emocji [4]. WNIOSKI 1. Analiza podjętych badań powinna skłonić rodziców, środowisko lekarzy, psychologów, pielęgniarek, pedagogów szkolnych, socjologów, duchownych do zwrócenia bacznej uwagi na pojawiające się wśród dorastającej młodzieży problemy w rodzinie (konflikty, wykorzystywanie seksualne), społeczeństwie ( problemy szkolne i z rówieśnikami). 2. Znajomość czynników związanych z podejmowaniem prób samobójczych może stanowić o profesjonalnej pomocy dzieciom i młodzieży z grup ryzyka i znacząco wpłynąć na zmniejszenie dokonywania czynów autodestrukcyjnych. 3. Temat moich badań skłania wszystkie te wzajemnie ze sobą współpracujące grupy osób do jak najwcześniejszego wykrywania i skutecznego zapobiegania nieszczęściu do jakiego może dojść w wyniku targnięcia się na własne życie osoby młodocianej. PIŚMIENNICTWO 1. Brzeski Z., Sodolski W., Wożnica I.:Przyczyny prób samobójczychmłodziezy i młodych dorosłych ze środowiska miejskiego. Medycyna Ogólna., 2008, 14, 190-198. 2. Gmitrowicz A., Rossa K.:Regionalny program zapobiegania samobójstwom młodzieży część II. Ocena klinicznych czynników ryzyka amobójstwa młodzieży w regionie łódzkim. Suicydologia. Tom 3, nr 1, 23-28. 3. Makara-Studzinska M., Koslak A.:Nasilenie objawów depresji u młodzieży po próbach samobójczych.postepypsychiatrii i Neurologii, 2009, 18,243-246. 4. Marciniak S., Koba R., Bursa J.:Analiza przyczyn podejmowania prób samobójczych i wyniki ich leczenia na oddziale intensywnej terapii. Pediatr. Pol., 2006, 81,812-817. 5. Młodzieniec A.:Ocena kliniczna czynników ryzyka samobójstwa.suicydologia.., 2008, Tom 1, nr 4. 6. Nowak A., Berdej-Szczot E, Dawiec M. Czynniki psychospołeczne związane z podejmowaniem prób samobójczych w okresie dojrzewania. Pediatria Polska, 2006, Tom 81, 12, 932-937. 114
Maria Penkowska Dziecko po próbie samobójczej wstępna analiza badań retrospektywnych przeprowadzonych w Klinice Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego im. prof. T. Bilikiewicza Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego 7. Kasprowcz E.,Czerwińska-Szaflarska M., Kurczyńska R., Suicydal attempts of children and adolescent. Med. Sci. Monit, 3, 855-891. 8. Krawiec P., Miedzkowska M. Pac-Kożuchowska E.:Poisonings among childrencurent problem in paediatric practice. Przegląd Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie, Rzeszów 2011, 3, 293-297. ABSTRACT From year to year suicide attempts and self-destructive behaviour is increasing, this problem does not apply to society more than as with children and teenagers. According to the American Control Disease Centre (CDC) suicides are the third leading cause of death in children aged 15-19 years. Still current for the environment problems are self-esteem, belief in the meaning and purpose of existence, the ability to cope with difficulties and disappointments. One of the ways of solving difficult situations is to attempt suicide [4, 7, 8]. The aim of the study was a retrospective analysis of self-destructive behaviour taking into account factors such as age, sex, growing up environment, the dynamics of suicide attempts, suicide attempt undertaken circumstances, the frequency of repeated suicidal attempts, the direct cause of suicide attempt, type and usage of each type of medicines. Partial retrospective analysis of historical cases of children and teenagers illnesses hospitalized in Oddziale Młodzieżowym w Klinice Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego GUM between 2002-2008. Preliminary analysis of my research observes that suicide attempts often involve girls by tablet overdose. The analysis of my research can be stated that suicides often make the children of the urban agglomeration. Knowledge of the factors related to the cause of suicide attempts may be preventative along with professional assistance to children and young people at risk and significantly reduce selfdestructive acts. STRESZCZENIE Coraz większa jest liczba z roku na rok prób samobójczych i zachowań autodestrukcyjnych, problem ten nie dotyczy żadnej części społeczeństwa tak blisko jak dzieci i młodzieży. Według Amerykańskiego Control Disease Center (CDC) samobójstwa znajdują się na trzecim miejscu wśród przyczyn zgonów dzieci w wieku 15-19 lat. Ciągle aktualnymi dla tego środowiska problemami są poczucie własnej wartości, wiara w sens i cel istnienia, umiejętność radzenia sobie z trudnościami i rozczarowaniami. Jednym ze sposobów rozwiązywania trudnej sytuacji życiowej jest próba samobójcza[4,7,8]. Celem pracy była retrospektywna analiza zachowań autodestrukcyjnych uwzględniająca takie czynniki jak: wiek, płeć, środowisko wychowania, dynamika usiłowań samobójczych, okoliczności podejmowanej próby samobójczej, częstość ponawianych prób suicydalnych, bezpośrednia przyczyny próby 115
ZDROWIE I DOBROSTAN 3/2014 Dobrostan i rodzina samobójczej, rodzaj i udział poszczególnych leków, częstość ponawianych prób samobójczych. Przeprowadzono częściową analizę retrospektywną historii chorób dzieci i młodzieży hospitalizowanej w Oddziale Młodzieżowym w Klinice Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego GUM na przełomie lat 2002-2008. Wstępna analiza moich badań pozwala zaobserwować, iż prób samobójczych częściej dokonują dziewczynki przez zatrucie lekami. Analizowane badania pozwalają też stwierdzić, iż częściej prób samobójczych dokonują dzieci z aglomeracji miejskiej. Znajomość czynników związanych z podejmowaniem prób samobójczych może stanowić o profesjonalnej pomocy dzieciom i młodzieży z grup ryzyka i znacząco wpłynąć na zmniejszenie dokonywania czynów autodestrukcyjnych. Artykuł zawiera 20058 znaków ze spacjami 116