ZABURZENIA LATERALIZACJI I ICH WPŁYW NA OSIĄGNIĘCIA SZKOLNE mgr Iwona Olak 1
Jednym z aspektów, a zarazem i czynników rozwoju ruchowego dziecka jest postępujący proces lateralizacji, czyli inaczej przewagi stronnej jego ruchowych czynności 1.Lateralizację czynności nazywa się też asymetrią funkcjonalną. Schemat ciała ludzkiego wydaje się być symetryczny, jednak jest to pozorna symetria. W większości przypadków parzyste organy ciała różnią się między sobą. Występuje przewaga jednej kończyny nad drugą, jednej strony ciała nad drugą. Lateralizacja czyli przewaga stronna związana jest z dominowaniem jednej z półkul mózgowych. Można ją zauważyć w zakresie funkcji kończyn dolnych, ruchów tułowia oraz pracy niektórych parzystych organów zmysłowych. Podobnie jak o praworęczności i leworęczności można więc mówić o prawonożności i lewonożności oraz prawooczności i lewooczności itp. Zjawisko dominacji jednorodnej występuje wtedy, kiedy praworęczności towarzyszy prawooczność i prawonożność, a leworęczności lewooczność i lewonożność. Zdarzają się też przypadki dominacji niejednorodnej, zwanej inaczej skrzyżowaną. W praktyce spotkać można różne rodzaje dominacji skrzyżowanej, np.: dzieci leworęczne, lewonożne, a jednocześnie prawooczne, bądź praworęczne, a przy tym lewooczne i lewonożne itp. Lateralizacja u dzieci jest zróżnicowana pod względem siły i tempa rozwoju procesu. U niektórych dzieci objawia się bardzo wcześnie i silnie, u innych lateralizacja przebiega powoli, a nasilenie jej jest słabe. Dzieci, u których brak wyraźnych różnic w pracy obu rąk, nazywamy oburęcznymi obustronnymi. 1 H. Spionek, Zaburzenia rozwoju, w: M. Żebrowska (red.), Psychologia, s.800. 2
Leworęczność niekiedy traktuje się jako przejaw zaburzeń lateralizacji. Rzadko uwarunkowana jest patologicznie na skutek uszkodzenia lewej półkuli mózgu. Najczęściej uwarunkowana jest dziedzicznie (genetycznie). U dziecka leworęcznego z wczesną, silną i jednorodną lateralizacją występuje odwrócenie dominacji w obrębie półkul, u dzieci oburęcznych natomiast mamy do czynienia z brakiem dominacji lub z konfliktem dominacji. H. Spionek referując badania prowadzone we Francji podaje, że dzieci leworęczne nie różnią się pod względem sprawności intelektualnej od dzieci praworęcznych 2.Mimo to częściej napotykają trudności w nauce, bowiem wykazują często mniejszą sprawność ruchową rąk. U dzieci z zaburzeniami lateralizacji stwierdza się różnorakie trudności w nauce, szczególnie w nauce czytania i pisania. Wykazują również zaburzenia w zakresie orientacji przestrzennej, mają trudności w odwzorowywaniu kształtów geometrycznych, mylą stronę prawą i lewą. Dzieci te pisząc często kreślą zamiast liter znaki przypominające odbicie tych liter w lustrze - pismo lustrzane lub zwierciadlane. Lustrzane (w stosunku do ręki prawej) ułożenie lewej ręki podczas czynności graficznych powoduje, że dziecko zamazuje, zasłania napisany tekst i nie może kontrolować w sposób ciągły tego, co pisze. Zgodnie z naturalnym dla lewej ręki ruchu, dzieci te zaczynają rysować i pisać od prawej strony kartki ku lewej. Inne ułożenie dłoni jest powiązane z jej wygięciem w stawie nadgarstkowym. Jest to powodem wzmożenia napięcia mięśniowego i stąd kurczowego zaciśnięcia palców, nadmiernego nacisku pióra czy długopisu. Powoduje też ograniczenia zakresu i precyzji ruchów, zwolnienie tempa czynności graficznych i szybsze zmęczenie wskutek większego wysiłku. Efektem jest nienadążanie za grupą i niski poziom graficzny pisma i rysunku. Nieprawidłowe nawyki w posługiwaniu się przyborem do pisania często utrwalają się już w wieku przedszkolnym. 2 H. Spionek, Zaburzenia..., tamże, s. 804. 3
Rysunki bywają uproszczone, dzieci zaginają rogi kartek, plamią je, co wpływa na niski poziom estetyczny prac. Zaburzeniom lateralizacji towarzyszą często trudności w czytaniu i pisaniu. Zdaniem H. Spionek dzieci leworęczne popełniają specyficzne błędy,jak: statyczne odwracanie liter (mylenie liter o podobnych kształtach, lecz innym położeniu w przestrzeni względem osi poziomej, np. p b i osi pionowej, np. d b, dynamiczne odwracanie liter (przestawianie, zmiana kolejności liter), opuszczenie i dodawanie liter, sylab, wyrazów, błędne odtwarzanie liter (niedokładne odczytywanie i zapisywanie liter). Dzieci z zaburzoną lateralizacją często przyjmują niewłaściwe ułożenie ciała, co sprzyja wadom postawy. U dzieci leworęcznych mogą powstawać wtórne zaburzenia nerwicowe i motywacyjne wskutek niepotrzebnego przestawienia dziecka na prawą rękę, niewłaściwego traktowania przez otoczenie, a nierzadko i brutalnych form nacisku. Jak pisze M. Sovak przestawianie na siłę prezentują rozmaite zaburzenia osobowości 3.Obserwuje się u nich zaburzenia emocjonalne: płaczliwość, lękliwość, ataki złości, agresję. Zaburzenia nerwicowe objawiają się jąkaniem, moczeniem nocnym. Kształtuje się u nich poczucie mniejszej wartości, lękowa postawa wobec otoczenia, unikanie kontaktów społecznych. Często obserwuje się nadpobudliwość psychomotoryczną. Utrwala się niechęć do przedszkola czy szkoły. Do zaburzeń lateralizacji przede wszystkim brak funkcjonalnej dominacji jednaj strony ciała, tzw. lateralizacja słaba, która może być stanem 3 M. Sovak, Wychova levaku v rodinie, Praha 1973, SPN. 4
przejściowym lub trwałym, gdzie oburęczność utrzymuje się do końca życia. U dzieci słabo zlateralizowanych często występują trudności w czytaniu np. u dzieci obuocznych rolę tę przejmuje raz jedno, raz drugie oko. Stąd zdarza się, że jednym okiem odczytuje początek wyrazu, drugim końcówkę, opuszczając litery wewnątrz wyrazu. W efekcie zniekształca wyraz, nie rozumie go, czyta bardzo wolno. Brak dominacji jednej ze stron ciała utrudnia wytwarzanie się orientacji w lewej i w prawej stronie własnego ciała. Dziecko nie umie wskazać gdzie ma np. prawą rękę, oko i nogę, ma trudności ze wskazaniem kierunków w przestrzeni, w związku z tym także trudności z odwzorowywaniem figur geometrycznych, z rozpoznawaniem i odwzorowywaniem liter i cyfr podobnych pod względem kształtu. Podobne trudności pojawiają się w przypadkach lateralizacji niejednorodnej, czyli skrzyżowanej. W tych przypadkach trudnosci spowodowane są głównie zaburzeniami współdziałania oka i ręki (koordynacji wzrokowo ruchowej) i ujawniają się podczas rysowania, pisania i czytania. Nieprawidłowa lateralizacja nie musi być powodem niepokoju, dopóki nie towarzyszą jej dodatkowe zaburzenia, tj. zaburzenia percepcji wzrokowej, orientacji w przestrzeni wtórne zaburzenia emocjonalne, zaburzenia motoryczne. Objawami ogólnego opóźnienia w rozwoju ruchowym są: współruchy, czyli synkinezji utrzymujące się zbyt długo, zaburzenia napięcia mięśniowego dziecko jest stale napięte, ma sztywne ruchy. Należy również wspomnieć o głębokim stopniu opóźnienia ruchowego debiliźmie ruchowym, który objawia się zaburzoną koordynacją statyczną (dziecko w wieku 11 lat nie potrafi stać na jednej nodze),zaburzoną koordynacją dynamiczną ( dziecko biega na sztywnych nogach, nie potrafi rzucić, kopnąć piłki, klasnąć w dłonie w podskoku, przeskoczyć przez przeszkodę). Nauczyciel, który ma kontakt z dzieckiem leworęcznym powinien zwrócić uwagę na prawidłowe ustawienie ręki dziecka podczas pisania, właściwe oświetlenie i ustawienie odpowiedniego miejsca w ławce, właściwe 5
ułożenie zeszytu, a także podjąć decyzję co do narzędzia, którym dziecko będzie pisało. Również istotną sprawą jest pomoc dziecku w zaakceptowaniu tej sytuacji i ukształtowanie właściwej postawy wobec własnej leworęczności. Także czuwanie nad atmosferą w klasie, aby uczeń leworęczny nie czuł się odizolowany i wyobcowany w otoczeniu kolegów. Jeżeli dziecko leworęczne jest sprawnie motorycznie, silnie zlateralizowane i właściwie przygotowane do pisania w wieku przedszkolnym, wówczas nie powinno mieć poważniejszych trudności po przejściu do klasy pierwszej. Na początku będzie wolniej pisać mniej kształtnie i popełniać więcej błędów. Trudności te powinny ustąpić w ciągu pierwszego roku nauki, jeśli nauczyciel będzie właściwie postępował z dzieckiem. W tym okresie należy dostosować wymagania do możliwości dziecka, akceptując fakt, że początkowo nie nadąża za klasą i brzydko pisze. Nie należy obniżać oceny za brzydkie pismo, ponieważ jedynym rezultatem, jakiego może się nauczyciel wówczas spodziewać są zaburzenia emocjonalne, które mogą objawiać się lękową postawą wobec szkoły oraz zaburzenia motywacyjne, które charakteryzują się zobojętnieniem, niechęcią do nauki, unikaniem pisania, uczenia się i wagary. Zdarza się jednak, że dziecko jest mało sprawne ruchowo i jego kłopoty z pisaniem i rysowaniem nie mijają tak prędko. Wówczas jest konieczne prowadzenie z tym dzieckiem specjalnych zajęć, które nauczyciel proponuje do wykonania w domu. Podsuwa rodzicom kolejne porcje ćwiczeń, instruuje ich, demonstrując sposób pracy z dzieckiem. Jeśli to okazuje się niewystarczające, powinno się prowadzić z dzieckiem zajęcia dodatkowe w szkole w zespole korekcyjno kompensacyjnym lub zajęcia indywidualne w poradni wychowawczo zawodowej. Konkretne zasady postępowania i pracy z dzieckiem leworęcznym ZASADA 1: Właściwa postawa wobec leworęczności. 6
Leworęczność jest równie naturalnym przejawem lateralizacji funkcji ruchowych jak praworęczność. Z wyjątkiem szczególnych przypadków patologicznej leworęczności, nie jest powodem do zaniepokojenia ani nie wymaga podejmowania działań o charakterze terapeutycznym. Wobec dzieci leworęcznych niewskazane jest przyjmowanie postawy ochraniania ich ani też stawiania im zbyt ambitnych wymagań. Ważne jest stworzenie właściwej atmosfery, aby dziecko nie czuło się ani gorsze od innych, ani też, że ma specjalne prawa. ZASADA 2: Wczesna diagnoza. Wskazana jest możliwie wczesna ocena rozwoju psychoruchowego dziecka obejmująca nie tylko rozwój lateralizacji, ale równocześnie rozwój motoryki rąk i orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. Przydatna jest także orientacyjna ocena poziomu rozwoju umysłowego i osobowości dziecka. ZASADA 3: Właściwa decyzja co do programu postępowania z dzieckiem leworęcznym. Przy podejmowaniu decyzji stosujemy zasadę nie zachęcania do posługiwania się prawą ręką dzieci: oburęcznych i leworęcznych; o wczesnych przejawach lateralizacji i silnym stopniu przewagi lewej ręki; mało sprawnych motorycznie; opóźnionych w rozwoju umysłowym; dzieci, u których występują zaburzenia zachowania towarzyszące leworęczności, takie jak np. jąkanie, reakcje nerwicowe; dzieci, u których obserwuje się podczas pisania prawa ręką tendencję do pisania zwierciadlanego; dzieci, które nie akceptują prób przeuczania. Próby posługiwania się prawą ręką mogą być zatem podejmowane przy pełnej akceptacji dziecka. ZASADA 4: Prawidłowa postawa dziecka leworęcznego podczas pisania. Podczas pisania i rysowania dziecko, siedząc przy stole, powinno mieć obie stopy oparte o podłogę, a oba przedramiona oparte o stół. Plecy powinno mieć wyprostowane tak, aby centralna część ciała (linia kręgosłupa) była pionowa. 7
Tułów nie powinien opierać się o ławkę, lecz znajdować się w pewnej odległości od niej, co zapewnia swobodę ruchów rąk. Dziecko leworęczne, siedząc w ławce szkolnej, powinno mieć swego sąsiada po swojej prawej stronie. W ten sposób ręka, którą pisze każde z dzieci, znajduje się od zewnętrznej strony ławki. Najlepiej jest, gdy światło pada na zeszyt dziecka leworęcznego z przodu lub od strony prawej. W tym celu należy posadzi to dziecko w środkowym rzędzie w klasie, gdzie światło jest najbardziej rozproszone i nie daje zbyt widocznego cienia. ZASADA 5: Właściwe położenie zeszytu. Zeszyt w czasie pisania powinien znajdować się w pewnej odległości od ciała osoby piszącej, a tym samym od dolnego brzegu stołu czy ławki. Ułożenie zeszytu powinno umożliwiać oparcie na stole całego przedramienia lewej ręki. Zeszyt leworęcznego dziecka powinien być ułożony na ławce ukośnie, nachylony w prawą stronę. Oznacza to, że lewy górny róg skierowany jest ku górze, zaś prawy górny - ku dołowi. Dziecko powinno dowolnie regulować kąt nachylenia zeszytu, nawet tak dalece, że może on znajdować się w położeniu niemal pionowym do krawędzi ławki. Przy takim ułożeniu zeszytu dziecko kreśli litery w liniaturze w kierunku z góry ku dołowi. Pozwala mu to w ciągły sposób śledzić zapis i nie zamazywać tekstu. ZASADA 6: Prawidłowy sposób trzymania pióra. Uchwyt ołówka czy pióra powinien być poprawny. Dziecko leworęczne tak jak praworęczne powinno trzymać w trzech palcach: pomiędzy kciukiem i lekko zgiętym palcem wskazującym, opierając go na palcu środkowym. Ręka trzymająca pióro powinna znajdować się w odległości około 2 cm od powierzchni papieru. 8
Zanim dziecko zacznie posługiwać się piórem najlepiej, jeśli naukę pisania rozpocznie ołówkiem co ułatwi mu usprawnić mu organizację ruchów podczas pisania od strony lewej ku prawej. Jeśli dziecko nie radzi sobie z obsługą pióra, można mu zaproponować pisanie dobrym długopisem. ZASADA7: Prawidłowy układ dłoni, nadgarstka i przedramienia. Dłoń wraz z nadgarstkiem stanowi przedłużenie przedramienia; brzeg dłoni, nadgarstka i ramie opierają się cały czas o stół i zeszyt, w którym dziecko pisze i przesuwa się podczas pisania; koniec pióra skierowany powinien być ku lewemu ramieniu lub zmierzać do punktu położonego w połowie odległości między ramieniem a łokciem; podczas pisania przedramię prawej ręki powinno być mniej więcej prostopadłe do liniatury zeszytu. Ta pozycja jest możliwa tylko wówczas, gdy zeszyt ułożony jest po lewej stronie od osi ciała i nachylony w prawo; dłoń i palce trzymające pióro powinny znajdować się poniżej liniatury zeszytu, tak aby nie przesłaniały zapisywanego tekstu i pozwalały na stałe kontrolowanie wzrokiem. ZASADA 8: Właściwa organizacja ruchów podczas pisania. Dbanie o prawidłowe kreślenie liter poprzez ćwiczenie pisania liter zgodnie z obowiązującym wzorcem. Wzorzec ten uwzględnia kolejność i kierunek ruchów podczas kreślenia litery. Trening w zakresie progresji dużej płynnego przesuwania ręki od lewej do prawej krawędzi zeszytu. Pomocne może tu być ułożenie zeszytu na lewo od dziecka, tak aby jego ręka zmierzała ku osi ciała. Wdrażanie dziecka do opanowania ruchów progresji małej, aby podczas pisania liter i wyrazów dłoń i przedramię cały czas pozostawały w kontakcie z zeszytem. ZASADA 9: Kontrola i regulowanie napięcia mięśniowego. Dziecko leworęczne powinno sobie uświadomić własne napięcie mięśniowe. 9
Powinno świadomie kontrolować i regulować to napięcie, aby okresowo osiągało swój optymalny wymiar na przemian z okresami rozluźnienia, umożliwiający odpoczynek. Musi dbać o to, aby napięcie ograniczało się jedynie do aktywizacji określonej grupy mięśni. ZASADA 10: Koordynacja ruchów obu rąk. Sprawne zapisywanie tekstu jest nie tylko efektem działania ręki wiodącej, lecz i jej współdziałania z ręką nie piszącą. Wskazane jest również ćwiczenie precyzji ruchów każdej z rąk oraz rozwijanie ich współdziałania ze sobą w trakcie wykonywania czynności wymagających ich współpracy. ZASADA 11: Współdziałanie oka i ręki. Wskazane jest: usprawnianie współdziałania czynności ruchowych lewej ręki z funkcjami wzrokowymi poprzez ćwiczenia rozwijające koordynację wzrokowo ruchową, rozwijanie współdziałania ręki i oka po tej samej stronie ciała, dlatego w przypadkach oburęczności zaleca się usprawnianie ręki znajdującej się po stronie oka dominującego, umożliwienie stałego śledzenia wzrokiem czynności pisania przez dziecko leworęczne, co jest możliwe przy zachowaniu poprawnej pozycji ręki piszącej, zeszytu, właściwego położenia palców, uchwytu pióra. BIBLIOGRAFIA 1. H. Spionek, Zaburzenia rozwoju, w: M. Żebrowska (red.), Psychologia, s.800. 2. M. Sovak, Wychova levaku v rodinie, Praha 1973, SPN. 10