PRAWO KONSTYTUCYJNE REPETYTORIUM 2. WYDANIE redakcja Michał Podsiadło Anna Borgosz, Aleksandra Dębowska Karolina Drążkiewicz, Kuba Gąsiorowski Grzegorz Glanowski, Ewa Grzęda Tomasz Kocoł, Klaudia Mazur Michał Podsiadło, Paweł Staszak Łukasz Wieczorek Warszawa 2013
Spis treści SPIS TREŚCI Wykaz skrótów 15 Wstęp 19 Od autorów 21 Rozdział 1 Podstawy teorii prawa konstytucyjnego 23 1.1. Zakres prawa konstytucyjnego 23 1.2. Rodzaje przepisów w prawie konstytucyjnym 23 1.3. Pojęcie konstytucji 23 1.4. Rodzaje konstytucji 24 1.5. Szczególne cechy konstytucji 24 Rozdział 2 Historia polskiego prawa konstytucyjnego 25 2.1. Mała Konstytucja z dnia 20 lutego 1919 r. 25 2.2. Konstytucja marcowa z dnia 17 marca 1921 r. 26 2.2.1. Władza ustawodawcza 26 2.2.2. Władza wykonawcza 27 2.2.3. Podsumowanie 28 2.3. Nowela sierpniowa z dnia 2 sierpnia 1926 r. 28 2.3.1. Prezydent 28 2.3.2. Podsumowanie 29 2.4. Konstytucja kwietniowa z dnia 23 kwietnia 1935 r. 29 2.4.1. Prezydent 30 2.4.2. Rada Ministrów 30 2.4.3. Władza ustawodawcza 31 2.4.4. Podsumowanie 31 2.5. Mała Konstytucja z dnia 19 lutego 1947 r. 32 2.5.1. Rada Państwa 32 2.5.2. Prawa i wolności obywatelskie 33 2.6. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 r. 33 2.6.1. Sejm 34 2.6.2. Rada Państwa 34 5
Spis treści 2.6.3. Wolności i prawa obywatelskie 35 2.6.4. Nowela lutowa 35 2.6.5. Kryzysy społeczne 35 2.7. Nowela kwietniowa 36 2.7.1. Parlament 37 2.7.2. Prezydent 37 2.8. Nowela grudniowa 38 2.9. Inne nowelizacje Konstytucji 38 2.10. Prowizorium konstytucyjne 1992 1997 39 2.10.1. Parlament 40 2.10.2. Prezydent 40 2.10.3. Rada Ministrów 40 2.11. Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 41 2.12. Przygotowanie i uchwalenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. 41 2.13. Przyjęcie ustawy zasadniczej 43 Rozdział 3 Podstawy ustrojowe państwa 44 3.1. Pojęcie zasad ustrojowych 44 3.2. Zasada suwerenności i zwierzchnictwa narodu 44 3.3. Niepodległość 45 3.4. Społeczeństwo obywatelskie 45 3.5. Demokratyczne państwo prawne 46 3.6. Społeczna gospodarka rynkowa 47 3.7. Godność człowieka 48 3.8. Struktura państwa 48 3.9. Podział władzy 48 3.10. Forma rządów 49 3.11. Kościoły i związki wyznaniowe 49 3.12. Polska w Unii Europejskiej 50 3.12.1. Charakter organizacji 50 3.12.2. Unijny porządek prawny a system prawa krajowego charakterystyka relacji 50 3.12.3. Skutki członkostwa w zakresie procesu legislacyjnego 52 3.12.4. Stosowanie prawa unijnego przez organy państw członkowskich 53 Rozdział 4 Formy wykonywania władzy 55 4.1. Naród 55 4.2. Władza suwerenna 55 4.3. Suwerenność narodu 56 4.4. Demokracja pośrednia i bezpośrednia 56 4.5. Zasada suwerenności narodu a proces integracji europejskiej 58 6
Spis treści 4.6. Prawo wyborcze 60 4.6.1. Prawo wyborcze a system wyborczy 60 4.6.2. Zasady prawa wyborczego (tzw. przymiotniki wyborcze) 61 4.6.3. Systemy wyborcze sensu stricto sposób ustalania wyników wyborów 68 4.6.3.1. System większościowy 68 4.6.3.2. System proporcjonalny 68 4.6.4. Organizacja wyborów do Sejmu RP, Senatu RP, PE i na Prezydenta RP porównanie 71 4.6.4.1. Zarządzanie wyborów 71 4.6.4.2. Instytucja rejestru wyborców i spisu wyborców 71 4.6.4.3. Komisje wyborcze 73 4.6.4.4. Komitety wyborcze 74 4.6.4.5. Kampania wyborcza 78 4.6.4.6. Zasady finansowania kampanii wyborczej. 80 4.6.4.7. Sprawozdanie finansowe 81 4.6.4.8. Ustalanie wyników głosowania i wyników wyborów 82 4.6.5. Weryfikacja ważności wyborów w Polsce 87 4.6.5.1. Protest wyborczy 87 4.6.5.2. Procedura postępowania z protestem wyborczym 88 4.6.5.3. Różnice w weryfikacji wyborów prezydenckich 88 4.6.6. Uzupełnienie składu Sejmu RP i Senatu RP w czasie trwania kadencji 89 4.6.6.1. Referendum w prawie polskim 90 4.6.6.2. Wniosek obywatelski o poddaniu określonej sprawy pod referendum 92 4.7. Obywatelska inicjatywa ustawodawcza 93 Rozdział 5 Źródła prawa 95 5.1. Ogólna charakterystyka źródeł prawa 95 5.2. Cechy polskiego systemu źródeł prawa 95 5.3. Hierarchia źródeł powszechnie obowiązującego prawa 96 5.4. Charakterystyka poszczególnych źródeł prawa powszechnie obowiązującego 97 5.4.1. Konstytucja RP 97 5.4.2. Ratyfikowane umowy międzynarodowe 98 5.4.3. Ustawy 99 5.4.4. Rozporządzenia 100 5.4.5. Rozporządzenie z mocą ustawy 100 5.4.6. Akty prawa miejscowego 100 5.5. Akty prawa wewnętrznie obowiązującego 101 5.6. Ogłaszanie aktów normatywnych 101 5.7. Orzecznictwo 102 Rozdział 6 Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela 103 6.1. Wprowadzenie do tematyki konstytucyjnych wolności i praw 103 6.2. Metaprawa konstytucyjne 105 7
Spis treści 6.2.1. Godność 105 6.2.2. Wolność 108 6.2.3. Równość 109 6.3. Wolności i prawa osobiste 110 6.3.1. Prawna ochrona życia 110 6.3.2. Nietykalność osobista 112 6.3.3. Prawo do sądu 115 6.3.4. Prawo do prywatności 116 6.3.5. Wolność sumienia i wyznania 119 6.3.6. Wolność poruszania się 121 6.3.7. Zakaz ekstradycji obywatela polskiego 121 6.3.8. Ochrona międzynarodowa cudzoziemców 122 6.4. Wolności i prawa polityczne 122 6.4.1. Wolność zgromadzeń 122 6.4.2. Wolność zrzeszania 125 6.4.3. Prawo dostępu do służby publicznej 130 6.4.4. Prawo do informacji 133 6.5. Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne 134 6.5.1. Prawo własności 135 6.5.2. Wolność pracy 135 6.5.3. Bezpieczeństwo i zdrowie pracowników 136 6.5.4. Prawo do zabezpieczenia społecznego 136 6.5.5. Prawo do ochrony zdrowia 136 6.5.6. Prawo dostępu do nauki i wykształcenia 137 6.5.7. Ochrona praw dziecka 137 6.6. Środki ochrony wolności i praw 137 6.7. Ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw 141 6.8. Stany nadzwyczajne 142 6.9. Obowiązki jednostki wynikające z Konstytucji RP 144 Rozdział 7 Parlament 146 7.1. Sejm RP i Senat RP w konstytucyjnej strukturze organów państwa 146 7.1.1. Sejm i Senat jako organy władzy publicznej 146 7.1.2. Sejm i Senat jako organy przedstawicielskie 147 7.1.3. Sejm i Senat jako izby parlamentu 147 7.2. Mandat przedstawicielski w RP oraz status prawny posłów i senatorów 148 7.2.1. Charakterystyka mandatu 148 7.2.1.1. Pojęcia mandatu 148 7.2.1.2. Mandat parlamentarny w Polsce 150 7.2.1.3. Nabycie i objęcie mandatu 150 7.2.1.4. Wygaśnięcie mandatu 150 7.2.2. Gwarancje niezależności posła lub senatora 151 7.2.2.1. Immunitet parlamentarny 151 7.2.2.2. Gwarancje materialne 154 8
Spis treści 7.2.3. Prawa i obowiązki posłów i senatorów 156 7.2.3.1. Uprawnienia posłów/senatorów 156 7.2.3.2. Formy zrzeszania się parlamentarzystów 157 7.2.4. Odpowiedzialność regulaminowa parlamentarzystów 158 7.3. Klasyfikacja funkcji Sejmu RP i Senatu RP 160 7.3.1. Funkcja ustrojodawcza 160 7.3.2. Funkcja ustawodawcza 160 7.3.2.1. Istota funkcji ustawodawczej 160 7.3.2.2. Tak zwany tryb ustawodawczy 160 7.3.2.3. Modyfikacje trybu ustawodawczego 166 7.3.3. Funkcja kontrolna 168 7.3.3.1. Ogólna charakterystyka 168 7.3.3.2. Typy kontroli 169 7.3.3.3. Szczególne procedury kontrolne 170 7.3.3.4. Obowiązki RM wynikające z tzw. ustawy kooperacyjnej (u.w.r.m.) 171 7.3.3.5. Rola Komisji ds. Służb Specjalnych 171 7.3.3.6. Rola NIK 171 7.3.3.7. Kontrowersje wokół wykonywania przez Senat RP funkcji kontrolnej 171 7.3.3.8. Egzekwowanie odpowiedzialności podmiotów kontrolowanych 172 7.4. Funkcja współuczestniczenia w określaniu polityki, w szczególności polityki integracyjnej RP 173 7.5. Funkcja kreacyjna 173 7.6. Orzecznictwo 174 7.7. Kadencja i zasady działania Sejmu RP i Senatu RP 176 7.7.1. Kadencja parlamentu 176 7.7.1.1. Długość, początek kadencji 176 7.7.1.2. Zakończenie kadencji 176 7.7.2. Zasada dyskontynuacji prac parlamentu 177 7.7.3. Podstawowe zasady działalności Sejmu RP i Senatu RP 177 7.8. Wewnętrzna organizacja Sejmu RP i Senatu RP 179 7.8.1. Organy wewnętrzne 179 7.8.1.1. Marszałkowie Sejmu RP i Senatu RP 179 7.8.1.2. Prezydia Sejmu RP i Senatu RP 181 7.8.2. Konwent Seniorów 181 7.8.3. Komisje parlamentarne 182 7.9. Zgromadzenie Narodowe 183 7.9.1. Charakter prawny ZN 183 7.9.2. Tryb pracy i organizacja wewnętrzna 184 7.9.3. Funkcje Zgromadzenia Narodowego 184 7.10. Działalność lobbingowa w procesie stanowienia prawa 184 7.10.1. Podstawowe akty prawne normujące zagadnienie działalności lobbingowej 184 9
Spis treści 7.10.2. Pojęcie lobbingu i działalności lobbingowej 185 7.10.3. Pojęcie zawodowej działalności lobbingowej 185 7.10.4. Podmioty mogące podejmować zawodową działalność lobbingową 185 7.10.5. Zasady jawności działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa w Polsce 186 7.10.6. Rejestr podmiotów mogących wykonywać działalność lobbingową 186 7.10.7. Kontrola nad działalnością lobbingową 187 Rozdział 8 Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej 188 8.1. Prezydent RP w konstytucyjnej strukturze władzy wykonawczej 188 8.2. Trwałość mandatu prezydenckiego 188 8.2.1. Początek kadencji 188 8.2.2. Koniec kadencji 189 8.3. Funkcje Prezydenta RP 190 8.4. Zadania, kompetencje, akty urzędowe Prezydenta RP 190 8.4.1. Zadania i kompetencje Prezydenta RP 190 8.4.2. Akty urzędowe Prezydenta RP 195 8.5. Odpowiedzialność Prezydenta RP 195 8.5.1. Rodzaje odpowiedzialności Prezydenta RP 195 8.5.1.1. Odpowiedzialność polityczna Prezydenta RP 195 8.5.1.2. Odpowiedzialność konstytucyjna Prezydenta RP 196 8.5.1.3. Odpowiedzialność karna i karnoskarbowa Prezydenta RP 196 8.5.1.4. Odpowiedzialność wyborcza Prezydenta RP 196 8.5.1.5 Pozycja Prezydenta RP w postępowaniu cywilnym 196 Rozdział 9 Rada ministrów i administracja rządowa 198 9.1. Rada Ministrów w konstytucyjnej strukturze władzy wykonawczej 198 9.2. Pojęcie rządu w nauce prawa konstytucyjnego oraz naukach pokrewnych 198 9.3. Zasady funkcjonowania RM 199 9.3.1. Wynikające wprost z Konstytucji RP zasady funkcjonowania RM 199 9.3.2. Niewynikające wprost z Konstytucji RP zasady funkcjonowania RM 200 9.4. Skład i struktura RM 200 9.4.1. Członkowie RM 200 9.4.1.1. Prezes RM 201 9.4.1.2. Wiceprezesi RM 202 9.4.1.3. Ministrowie kierujący działami administracji rządowej 203 9.4.1.4. Ministrowie wypełniający zadania wyznaczone przez Prezesa RM 203 9.4.1.5. Przewodniczący określonych w ustawach komitetów 203 9.4.1.6. Sekretarze oraz podsekretarze stanu 204 9.4.2. Organy pomocnicze i doradcze w stosunku do RM oraz Prezesa RM 204 9.4.3. Powoływanie RM 205 9.4.4. Procedury powoływania RM 206 9.5. Kompetencje RM 208 10
Spis treści 9.6. Zmiany w składzie RM 209 9.7. Odpowiedzialność członków RM 209 9.7.1. Rodzaje odpowiedzialności członków RM 209 9.7.2. Odpowiedzialność konstytucyjna członków RM 210 9.7.3. Odpowiedzialność polityczna członków RM 210 9.7.3.1. Wotum nieufności 210 9.7.3.2. Wotum zaufania 211 9.7.3.3. Absolutorium 212 9.8. Akty prawne wydawane przez RM 212 Rozdział 10 Władza sądownicza 213 10.1. Struktura sądów w Polsce 213 10.1.1. Zagadnienia ogólne 213 10.1.2. Sąd Najwyższy 213 10.1.2.1. Kompetencje SN 213 10.1.2.2. Struktura wewnętrzna SN 214 10.1.2.3. Organy SN 215 10.1.2.4. Uchwały interpretacyjne SN 217 10.1.3. Sądy powszechne 217 10.1.3.1. Struktura sądów powszechnych 217 10.1.3.2. Organy sądów powszechnych 219 10.1.4. Sądy administracyjne 220 10.1.4.1. Struktura sądów administracyjnych 220 10.1.4.2. Naczelny Sąd Administracyjny 221 10.1.4.3. Wojewódzkie sądy administracyjne 221 10.1.5. Sądy wojskowe 222 10.2. Zasady konstytucyjne funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości 222 10.2.1. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości (art. 175 Konstytucji RP) 222 10.2.2. Zasada niezależności sądownictwa (art. 10 i 173 Konstytucji RP) 222 10.2.3. Zasada niezawisłości sędziów (art. 178 Konstytucji RP) 223 10.2.4. Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości 224 10.2.5. Pozostałe najistotniejsze zasady wymiaru sprawiedliwości 224 10.3. Krajowa Rada Sądownictwa 225 10.3.1. Pozycja ustrojowa KRS 225 10.3.2. Skład KRS 225 10.3.3. Kompetencje KRS 226 10.4. Trybunał Konstytucyjny 226 10.4.1. Informacje ogólne 226 10.4.2. Skład 226 10.4.3. Status prawny sędziego TK 227 10.4.4. Organy TK 227 10.4.5. Zakres działania TK 227 10.4.6. Funkcje TK 228 10.4.6.1. Przedmiot kontroli 228 10.4.6.2. Kryteria kontroli 228 11
Spis treści 10.4.6.3. Wzorce kontroli 228 10.4.6.4. Typy kontroli 229 10.4.7. Pytanie prawne 230 10.4.8. Postępowanie przed TK 230 10.4.9. Skarga konstytucyjna konstytucyjna ochrona praw jednostki 231 10.4.9.1. Charakterystyka podmiotowa skargi 232 10.4.9.2. Charakterystyka przedmiotowa skargi 232 10.4.9.3. Cechy konstytutywne skargi 233 10.4.9.4. Warunki wniesienia skargi 233 10.4.9.5. Postępowanie w przedmiocie skargi konstytucyjnej 234 10.4.10. Typy orzeczeń TK 234 10.4.11. Charakter orzeczeń TK 235 10.4.12. Skutki orzeczeń TK 235 10.4.13. Orzekanie w sprawach zgodności z Konstytucją RP celów lub działalności partii politycznych 236 10.4.14. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa 237 10.4.15. Modele badania konstytucyjności ustawodawstwa 237 10.4.15.1. Model zdecentralizowany (tzw. judicial review) na przykładzie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej 237 10.4.15.2. Model kontynentalny (tzw. Kelsenowski) 238 10.4.15.3. Model francuski 239 10.4.15.4. Model mieszany 240 10.5. Trybunał Stanu 240 10.5.1. Zagadnienia ogólne 240 10.5.2. Organizacja TS 241 10.5.2.1. Skład TS 241 10.5.2.2. Status członków TS 241 10.5.3. Pojęcie deliktu konstytucyjnego 242 10.5.4. Odpowiedzialność przed TS 242 10.5.5. Postępowanie przed TS 243 Rozdział 11 Organy regulacyjne 244 11.1. Narodowy Bank Polski 244 11.1.1. Podstawowe akty prawne regulujące problematykę związaną z NBP 244 11.1.2. Istota NBP 244 11.1.3. Pozycja ustrojowa NBP 245 11.1.4. Zadania NBP 245 11.1.5. Organy NBP 246 11.1.5.1. Prezes NBP 246 11.1.5.2. Zarząd NBP 247 11.1.5.3. Rada Polityki Pieniężnej 248 11.1.6. Organy NBP w relacji do RM 248 11.1.7. Orzecznictwo 249 12
Spis treści 11.2. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji 250 11.2.1. Podstawowe akty prawne regulujące problematykę związaną z KRRiT 250 11.2.2. Istota KRRiT 250 11.2.3. Pozycja ustrojowa KRRiT 250 11.2.4. Skład i organizacja KRRiT 251 11.2.4.1. Struktura i skład KRRiT 251 11.2.4.2. Pozycja przewodniczącego KRRiT 252 11.2.4.3. Niezależność członka KRRiT 253 11.2.4.4. Kontrola nad działalnością KRRiT 253 11.2.5. Kompetencje KRRiT 253 11.2.5.1. Zadania KRRiT 253 11.2.5.2. Funkcje KRRiT 254 11.2.6. Odpowiedzialność KRRiT i jej członków 255 11.2.7. Wybrane tezy orzecznictwa 255 11.2.8. Wybrane tezy piśmiennictwa 256 Rozdział 12 Organy ochrony prawnej poza władzą sądowniczą 257 12.1. Prokuratura 257 12.1.1. Prokuratura w znaczeniu przedmiotowym 257 12.1.2. Prokuratura w znaczeniu podmiotowym 257 12.1.3. Prokurator Generalny 258 12.2. Rzecznik Praw Obywatelskich 259 12.2.1. Powoływanie i status RPO 259 12.2.2. Inicjowanie czynności podejmowanych przez RPO 260 12.2.3. Sposoby odnoszenia się przez RPO do wniosku 260 12.2.4. Czynności postępowania wyjaśniającego prowadzonego przez RPO 261 12.2.5. Następstwa postępowania przeprowadzonego przez RPO 261 12.2.6. Inne kompetencje RPO 262 12.2.7. Pełnomocnicy terenowi RPO 262 12.3. Najwyższa Izba Kontroli 262 12.3.1. Informacje ogólne 262 12.3.2. Prezes NIK 263 12.3.3. Kolegium NIK 264 12.3.4. Kryteria kontroli dokonywanej przez NIK 264 12.3.5. Ogólne (konstytucyjne) zasady kontroli NIK 264 12.3.6. Kontrola wykonania budżetu państwa oraz gospodarki finansowej i majątkowej 265 12.3.7. Inicjowanie kontroli 265 Rozdział 13 Przegląd systemów rządowych 266 13.1. Pojęcie 266 13.2. Podział władzy 266 13
13.3. Systemy partyjne 267 13.4. System dyrektorialny 268 13.5. System parlamentarno-gabinetowy 268 13.6. System kanclerski 270 13.7. System prezydencki 271 13.8. System półprezydencki 272 13.9. System rządów zgromadzenia 274 Bibliografia 275
Wykaz skrótów WYKAZ SKRÓTÓW Akty prawne EKPC Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.), a następnie zmieniona i uzupełniona Protokołem nr 14 zmieniającym system kontroli Konwencji (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 587) k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k.s. ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765) Konstytucja Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz. U. Nr 30, kwietniowa poz. 227) Konstytucja ustawa z dnia 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 44, poz. 267 z późn. zm.) marcowa Konstytucja PRL Konstytucja Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (tekst pierwotny: Dz. U. Nr 33, poz. 232; tekst jedn.: Dz. U. z 1976 r. Nr 7, poz. 36 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k. wyb. ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. Nr 21, Nowela sierpniowa o.w.s.s. poz. 112 z późn. zm.) ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję Rzeczypospolitej z dnia 17 marca 1921 r. (Dz. U. R. P. Nr 44, poz. 267) (Dz. U. Nr 78, poz. 442) ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 190, poz. 1360 z późn. zm.) 15
Wykaz skrótów pr. stow. ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 z późn. zm.) pr. zgr. ustawa z dnia 5 lipca 1990 r. Prawo o zgromadzeniach (Dz. U. Nr 51, poz. 297 z późn. zm.) p.u.s.p. ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.) regulamin uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn.: M.P. z 2009 r. Sejmu RP Nr 5, poz. 47 z późn. zm.) regulamin uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 listopada 1990 r. Senatu RP Regulamin Senatu (tekst jedn.: M.P. z 2010 r. Nr 39, poz. 542 z późn. zm.) regulamin SN uchwała Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2003 r. w sprawie regulaminu Sądu Najwyższego (M.P. Nr 57, poz. 898 z późn. zm.) regulamin ZN uchwała Zgromadzenia Narodowego z dnia 6 grudnia 2000 r. Regulamin Zgromadzenia Narodowego zwołanego w celu złożenia przysięgi przez nowo wybranego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (M.P. Nr 40, poz. 774) TUE Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 13) u.d.l. ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa (Dz. U. Nr 169, poz. 1414 z późn. zm.) u.p.p. ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 155, poz. 924) u. prok. ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 270, poz. 1599 z późn. zm.) u.r.t. ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 226 z późn. zm.) ustawa o NBP ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (tekst ustawa o NIK jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 1, poz. 2 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 82 z późn. zm.) ustawa o RM ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 392 z późn. zm.) ustawa o SN ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 z późn. zm.) ustawa o TK ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 z późn. zm.) u.s.woj. ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 156, poz. 1301 z późn. zm.) u.s.wyj. ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz. U. Nr 113, poz. 985 z późn. zm.) 16
Wykaz skrótów u.w.m.p.s. u.w.r.m., ustawa kooperacyjna u.z.z. ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 7, poz. 29) ustawa z dnia 8 października 2010 r. o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej (Dz. U. Nr 213, poz. 1395). ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.) Czasopisma, orzecznictwo i inne BIP Dz. U. Dz. Urz. UE Dz. Urz. WE ENA ETPC IPN KNF KPP KRP KRRiT KRS M.P. NBP NIK NSA OSNC OSNKW OSNP OTK OTK-A PE PG PiP PKW Prz. Sejm. PUG RM RPEiS RPO SN TK Biuletyn Informacji Publicznej Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich europejski nakaz aresztowania Europejski Trybunał Praw Człowieka Instytut Pamięci Narodowej Komisja Nadzoru Finansowego Kwartalnik Prawa Prywatnego Krajowa Rada Prokuratury Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji Krajowa Rada Sądownictwa Monitor Polski Narodowy Bank Polski Najwyższa Izba Kontroli Naczelny Sąd Administracyjny Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A Parlament Europejski Prokurator Generalny Państwo i Prawo Państwowa Komisja Wyborcza Przegląd Sejmowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rada Ministrów Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Rzecznik Praw Obywatelskich Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny 17
Wykaz skrótów TS TSUE WSA ZN Trybunał Stanu Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wojewódzki sąd administracyjny Zgromadzenie Narodowe 18
Wstęp WSTĘP Prawo konstytucyjne nieprzypadkowo stanowi przedmiot obowiązkowy na większości wydziałów prawa w Polsce i nieprzypadkowo wykładane jest na pierwszym lub drugim roku studiów prawniczych. Dobra znajomość zagadnień wchodzących w zakres prawa konstytucyjnego ma znaczenie dla studiowania innych przedmiotów zarówno w ramach prawa publicznego, jak i prawa prywatnego. Dla prawa publicznego ważne są wszystkie zagadnienia związane z podstawami funkcjonowania państwa, jego organizacją oraz sposobem działania organów władzy publicznej. Punktem wyjścia dla studiowania prawa prywatnego są konstytucyjne wolności i prawa człowieka. Swobodne poruszanie się w zakresie prawa publicznego i prywatnego wymaga dobrej znajomości konstytucyjnego systemu źródeł prawa oraz relacji prawa krajowego i prawa międzynarodowego. Studiowanie prawa konstytucyjnego nie jest sprawą prostą z dwóch powodów. Współcześnie, gdy Konstytucja jest nie tylko aktem programowym, ale również aktem wiążącym wiele problemów konstytucyjnoprawnych, wiąże się ściśle z problemami występującymi w prawie administracyjnym, cywilnym, karnym oraz w innych gałęziach prawa. Rozwiązywanie problemów występujących na gruncie poszczególnych gałęzi prawa jest obecnie niemożliwe bez znajomości prawa konstytucyjnego. Analiza problemów konstytucyjnoprawnych wymaga więc podejścia interdyscyplinarnego. Dodatkowa trudność tkwi w tym, że studenci spotykają się z tymi problemami przed poznaniem podstawowych gałęzi prawa. Biorąc pod uwagę znaczenie prawa konstytucyjnego, z uznaniem należy przywitać wszelkie pomoce dydaktyczne przydatne w jego studiowaniu. Do takich należy zaliczyć niniejsze repetytorium. Charakteryzuje się ono nowoczesnym podejściem do nauczania prawa konstytucyjnego i powinno być użyteczne dla studentów prawa, administracji oraz wszystkich innych osób, które interesują się tą gałęzią prawa. Repetytorium oparte zostało co do zasady na systematyce Konstytucji RP. Pozwala to zachować przejrzystość prezentowanych w nim zagadnień. Omawiając poszczególne kwestie, autorzy rozpoczynają od krótkiego przedstawienia problemów filozoficzno- i teoretyczno-prawnych, następnie w oparciu o przepisy Konstytucji RP oraz obowiązujących ustaw i innych aktów normatywnych analizują zagadnienia dogmatyczno-prawne. Na tym jednak nie poprzestają i odwołują się do orzecznictwa sądów i trybunałów. Takie podejście zasługuje na akceptację. Pozwala ono przedstawić prawo konstytucyjne nie jako zbiór oderwanych od siebie formuł, które student powinien pamięciowo opanować, lecz jako powiązany w oparciu o określone mechanizmy zespół zagadnień. 19
Wstęp Repetytorium z natury rzeczy ma pewne ograniczenia, operuje skrótami, niektóre zagadnienia jedynie sygnalizuje i odsyła do innych źródeł. Nie stanowi to jednak jego wady, wręcz przeciwnie ułatwia studiowanie prawa konstytucyjnego. Z tych wszystkich względów jest ono godną polecenia pomocą dydaktyczną. Dr hab. Piotr Tuleja, prof. UJ 20
OD AUTORÓW OD AUTORÓW W toku studiów na wydziałach prawniczych polskich szkół wyższych prawo konstytucyjne jest pierwszym przedmiotem, podczas którego studenci muszą zapoznać się z tekstem obowiązujących przepisów i orzecznictwem organów sądowych. To trudne zadanie starają się ułatwić profesorowie, którzy w tym celu przygotowują podręczniki akademickie i posiłkują się wieloma przykładami w czasie wykładów. Niemal każdy przedmiot na studiach prawniczych rozpoczyna się od wykładu na temat jego konstytucyjnych aspektów. Podstawowe gwarancje prawa karnego (nullum crimen sine lege) czy prawa administracyjnego (zasada legalizmu) lub postępowania sądowego (gwarancja postępowania co najmniej dwuinstancyjnego) są uregulowane właśnie w Konstytucji. Prawa człowieka, w zgodzie z międzynarodowymi standardami, są gwarantowane z najwyższą mocą właśnie w Konstytucji. Tam też znajdziemy odpowiedź na pytanie, co w Polsce może być uznane za źródło prawa. To prawo konstytucyjne reguluje ustrój i funkcjonowanie władz publicznych. Konstytucja wreszcie wyznacza kierunki i cele, które ma realizować każdy organ władzy w państwie. Dzięki temu przedmiotowi poznajemy też podstawowe zasady funkcjonowania innych państw współczesnych. To wiedza niezbędna nie tylko na studiach. Egzaminy wstępne na aplikacje prawnicze i wszystkie prawnicze egzaminy zawodowe polegają m.in. na sprawdzeniu wiedzy z zakresu prawa konstytucyjnego. Także w codzienności zawodowego prawnika wiedza z tego zakresu jest konieczna, np. sędzia musi wiedzieć, że może w pewnych sytuacjach odmówić zastosowania rozporządzenia, a adwokat lub radca prawny nie może ignorować skargi konstytucyjnej, skoro jest powołany do ochrony praw i wolności swojego klienta. Repetytorium, przygotowane przez studentów dla studentów, zawiera zasadnicze informacje, których znajomości wymaga się podczas egzaminu z prawa konstytucyjnego. Należy jednak pamiętać, że nazwa tej publikacji nie jest bez znaczenia. Dlatego autorzy zachęcają do korzystania przede wszystkim z zajęć dydaktycznych, przepisów prawa, podręczników akademickich i orzecznictwa. Nie można pominąć faktu, że wykłady na różnych uczelniach mają często charakter autorski, więc mogą się różnić swoim zakresem od tego repetytorium. Autorzy pragną także podziękować pracownikom Katedry Prawa Konstytucyjnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, a zwłaszcza jej kierownikowi prof. Piotrowi Tulei, za wszelką pomoc okazaną podczas przygotowywania niniejszej publikacji. Autorzy 21
Michał Podsiadło Rozdział 1 PODSTAWY TEORII PRAWA KONSTYTUCYJNEGO wolności i prawa człowieka i obywatela ustrój gospodarczy państwa 1.1. Zakres prawa konstytucyjnego Prawo konstytucyjne obejmuje normy prawne regulujące: podstawy aksjologiczne państwa podmiot władzy suwerennej w państwie ustrój i funkcjonowanie organów władzy publicznej system źródeł prawa międzynarodowe aspekty funkcjonowania państwa i prawa 1.2. Rodzaje przepisów w prawie konstytucyjnym dyrektywy programowe wskazujące pożądane kierunki prawodawstwa, np. art. 20 Konstytucji RP Z przepisów Konstytucji RP mogą wynikać: normy kompetencyjne, na których podstawie organy państwowe realizują swoje zadania, np. art. 185 Konstytucji RP prawa podmiotowe przysługujące jednostce wobec państwa, np. art. 38 Konstytucji RP w aspekcie materialnym obejmuje ogół norm prawnych należących do prawa konstytucyjnego 1.3. Pojęcie konstytucji Konstytucja w aspekcie formalnym to akt normatywny o szczególnych cechach i najwyższej mocy obowiązującej 23
Michał Podsiadło 1.4. Rodzaje konstytucji Kryterium podziału sposób powstania forma tryb zmiany zakres regulacji liczba aktów normatywnych czas obowiązywania Wyróżnione rodzaje oktrojowana nadana na podstawie decyzji władcy, bez decydującego udziału społeczeństwa uchwalana (obywatelska) przyjmowana przez podmiot posiadający legitymację demokratyczną lub/i w drodze referendum pisana gdy normy konstytucyjne wynikają z tekstu jednego lub więcej aktów normatywnych niepisana gdy normy konstytucyjne wyprowadza się z innych źródeł, np. z prawa zwyczajowego sztywne gdy zmiana konstytucji jest dokonywana w sposób szczególny, wymagający np. znacznego poparcia parlamentu lub referendum elastyczne gdy konstytucja jest zmieniana bez większych formalnych obwarowań, jak inne ustawy pełne obejmujące wszystkie lub większość takich norm, które nauka prawa przyporządkowała prawu konstytucyjnemu niepełne uściślające niektóre kategorie spraw regulowanych przez prawo konstytucyjne, najczęściej o charakterze tymczasowym, tzw. małe konstytucje jednolite to takie konstytucje, których przepisy w całości są umieszczone w jednym akcie normatywnym złożone (podzielone) konstytucje, których przepisy znajdują się w różnych aktach normatywnych o tej samej mocy prawnej trwałe gdy ta sama konstytucja obowiązuje przez wiele lat i jest aktem silnie ugruntowanym w tradycji prawnej państwa zmienne gdy w stosunkowo krótkich odstępach czasu dokonuje się częstych zmian całości lub poszczególnych postanowień konstytucji 1.5. Szczególne cechy konstytucji szczególna moc prawna szczególna treść szczególna forma zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii źródeł prawa żaden akt niższego rzędu nie może być z nią niezgodny akty niższego rzędu należy interpretować w sposób zapewniający realizację jej postanowień to zakres spraw, które reguluje konstytucja tylko konstytucja określa fundamentalne zasady organizacji państwa, prawa, statusu jednostki i władzy szczególna nazwa (konstytucja, ustawa rządowa, ustawa zasadnicza) odrębny od innych ustaw tryb przygotowywania i przyjmowania konstytucji 24
Karolina Drążkiewicz Rozdział 2 HISTORIA POLSKIEGO PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 2.1. Mała Konstytucja z dnia 20 lutego 1919 r. (uchwała Sejmu Ustawodawczego z dnia 20 lutego 1919 r. o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa, Dz. U. Nr 19, poz. 226 z późn. zm.) W okresie postępującego rozkładu państw zaborczych, jakimi były lata I wojny światowej, spotęgowała się polska myśl emancypacyjna 1. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Rada Regencyjna 11 listopada 1918 r. przekazała pełnię władzy wojskowej Józefowi Piłsudskiemu. Dnia 14 listopada 1918 r. Rada Regencyjna rozwiązała się mocą własnego dekretu, co spowodowało przekazanie pełni władzy państwowej Józefowi Piłsudskiemu. Zmienił on nazwę państwa z Królestwa Polskiego na Rzeczpospolitą Polską, przesądzając tym samym o republikańskim charakterze odrodzonego państwa polskiego. Mała Konstytucja uchwalona została przez Sejm Ustawodawczy zaraz po wyborach 20 lutego 1919 r. i była ustawą o najwyższej władzy państwowej RP. Zasady ustroju Małej Konstytucji z 1919 r. 1. Organizację aparatu państwowego oparto na zasadzie jednolitości władzy państwowej. 2. Władzę suwerenną, ustawodawczą i najwyższą sprawował Sejm, czego konsekwencją było podporządkowanie mu wszystkich innych organów, szczególnie wykonawczych. 3. Naczelnik Państwa miał wykonywać wolę Sejmu i być przedstawicielem państwa. Nie miał on możliwości wpływu na Sejm, z drugiej strony Sejm mógł odwołać Naczelnika i rząd. Naczelnik Państwa nie posiadał prawa do rozwiązywania parlamentu, został pozbawiony inicjatywy ustawodawczej. Akty prawne wydawane przez Naczelnika Państwa wymagały kontrasygnaty właściwego ministra. 4. Funkcję rządu pełniła Rada Ministrów (RM) na czele z premierem, był to swoisty komitet pozbawiony własnych, niezależnych od parlamentu uprawnień. 1 Polskie prawo konstytucyjne, red. D. Górecki, Warszawa 2007, s. 18. 25