1 mgr Katarzyna Gonciarz, mgr Agnieszka Maryniak Zachowania agresywne dzieci w wieku przedszkolnym Agresja jest zjawiskiem coraz częściej spotykanym we współczesnym świecie. Pojawia się również w życiu codziennym przedszkolaków. Jest to wynikiem wielu czynników, m.in.: wychowania w rodzinie, zasad wpajanych dzieciom, stylu wychowawczego rodziców, wpływu środowiska lokalnego, ale także tempa rozwoju samego dziecka, jego zdrowia psychicznego i fizycznego. Problematyką agresji wśród dzieci, od dawien dawna, zajmują się znani psychologowie i pedagodzy na całym świecie. Na gruncie polskim, tematyką tą interesują się chociażby Adam Frączek czy Lidia Chylewska-Barakat. Ta ostatnia definiuje agresję jako bezpośrednie lub pośrednie zachowanie dziecka, które wykracza poza normy społeczne i u podłoża którego leżą negatywne nastawienia bądź emocje sprawcy 1. Z agresją u dzieci mamy do czynienia wówczas, gdy swoje niezadowolenie, gniew oraz bunt wyrażają w sposób niewłaściwy, który nie mieści się w ramach norm społecznych panujących w danej grupie. Warto przytoczyć tutaj również definicję agresji według Słownika Pedagogicznego, gdzie agresja (łac. aggressio- napaść), to w psychologii, działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u jednostki niezadowolenie lub gniew; celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji. Często też agresja jest odpowiedzią na frustrację. Agresja fizyczna w stosunku do osób, wyraża się w biciu lub znęcaniu się; agresja słowna - w wymyślaniu lub w wyśmiewaniu się; agresja przeniesiona jest agresją skierowaną na osoby lub przedmioty nie będące przyczyną agresji. Zachowanie agresywne dzieci bywa niekiedy wywołane przez nieodpowiedni stosunek wychowawczy do nich, polegający na braku życzliwości i szacunku, na zbytniej surowości i nadużywanie kar 2. U dzieci w wieku przedszkolnym najczęściej pojawiającą się formą agresji jest ta o charakterze fizycznym lub słownym. 1 A. Brzezińska, E. Hornowska (red.); Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy. SCHOLAR, Warszawa 2004, s. 108. 2 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 1998, s.12.
2 Przejawia się w formie uderzeń, potrąceń, kopania, podstawiania nogi, przedrzeźniania, przestraszenia. Mogą to być też uszkodzenia lub niszczenie przedmiotów, dewastacja przyrody. Agresja słowna zaś wyraża się w słownym zastraszaniu, grożeniu, poniżaniu osoby atakowanej. Wśród dzieci w wieku przedszkolnym spotykamy się z werbalnym odbieraniem lub ograniczaniem swobody danej osobie np.: zakazem udziału w niektórych pracach czy zabawach. Ta forma agresji jest najboleśniej odbierana przez dzieci, bo dotyka ich godności, narażając na upokorzenie i ośmieszenie przed rówieśnikami. Zachowania agresywne u dzieci powstają także w wyniku frustracji wtedy, gdy dziecko ma np. trudności z zaspokojeniem swoich potrzeb (fizycznych lub psychicznych), a także swoich oczekiwań. Wiąże się to z brakiem poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, sukcesu, nie zaspokojeniem potrzeby samodzielności bądź aktywności. Bardzo duży wpływ na rozwój frustracji mają również niewłaściwe postawy wychowawcze rodziców czy też środowiska w jakim dziecko się wychowuje. Duży wpływ na zachowania agresywne dziecka ma środowisko rodzina, rówieśnicy, koledzy. Począwszy od najmłodszych lat dziecka, duży wpływ na jego rozwój emocjonalny mają właściwe kontakty z rodzicami. Często jednak kontakty te są zaburzone, dziecku brakuje rodzicielskiego ciepła i bliskości, czy chociażby właściwych zabiegów pielęgnacyjnych związanych z troską i miłością. Dzieci czują się niechciane, niepotrzebne, co wywołuje gniew, frustrację i wiele innych przykrych emocji, których następstwem są zachowania agresywne. Wiąże się to również z brakiem zaspokajania podstawowych dla dziecka potrzeb, jak potrzeba bezpieczeństwa, miłości, ciepła czy szacunku. Dziecko może być agresywne wobec rodziców, dziadków, rodzeństwa i wszystkich tych, którzy darzą je miłością wtedy, kiedy bardzo jej potrzebuje i jednocześnie przeżywa lęk niepewności. 3 Obcując z rodzicami, dziecko nawiązuje trwałe kontakty emocjonalne a także uczy się określonych zachowań społecznych. Dlatego bardzo ważną rolę spełnia styl wychowania, który określa oddziaływanie względnie jednolite. Wyraża się on w określonym względnie stałym stosunku wychowawcy do wychowanka, w metodach postępowania, także w sposobie egzekwowania nałożonych na niego obowiązków. 3 Tamże, s. 221.
3 Duży wpływ na agresywne zachowanie dzieci ma niewłaściwe pojmowanie wychowania przez rodziców. Agresja dziecka, okazywanie złości i gniewu są oceniane pozytywnie jako umiejętność radzenia sobie z trudnościami. Wtedy reakcją na wiadomość o pobiciu przez dziecko kolegi w przedszkolu są słowa no musi sobie przecież jakoś radzić, dobrze, że nie pozwala sobie wejść na głowę. Taka aprobata agresywnych zachowań sprzyja ich powtarzaniu. Dziecko w wyniku swojego zachowania osiąga sukces, czuje, że zrobiło coś, co powinno zrobić. Dlatego też ważną rolę odgrywają kompetencje wychowawcze rodziców. Często również sytuacja domowa staje się źródłem agresji. Rodzice myśląc, że dziecko i tak nic nie rozumie, sami stosują w relacjach między sobą różne rodzaje agresji werbalnej, czy nawet fizycznej w momencie, kiedy trzeba rozwiązać jakiś problem. Problemy z dzieckiem również rozwiązują krzykiem i karami fizycznymi. Agresji można wyuczyć się poprzez nawet niewielkie uczestniczenie w niej lub też jej obserwowanie. Dzieci mające na co dzień tego rodzaju wzorce przenoszą je na kontakty z innymi ludźmi. Jeżeli dochodzą do tego jeszcze słabe więzi z rodzicami, nauczycielami czy wychowawcami wtedy sytuacja robi się naprawdę poważna. Źródłem agresji może stać się też zbyt duże obciążenie dziecka różnego rodzaju obowiązkami domowymi. Rodzice zbyt dużo wymagają od dziecka, zbyt dużo zlecają mu obowiązków, do tego dochodzą zajęcia w szkole i brak czasu dla siebie to wszystko może powodować bunt u dziecka, które staje się agresywne. Jako nauczyciele coraz częściej spotykamy się z przejawami agresji wśród małych dzieci. Patrzymy na to zjawisko z niepokojem, które nasila się z roku na rok. Umiemy rozpoznawać agresję, jej symptomy, szukamy źródeł niepokojących zachowań, a także prowadzimy ich profilaktykę. Problem wychowawczy dla nauczyciela wychowania przedszkolnego stanowią dzieci, które agresję stosują w sposób nawykowy, lub u których rozwinęła się motywacja do szkodzenia innym. Nie ma skutecznej metody eliminowania agresywnego zachowania. Każde z dzieci przejawiających agresję w zachowaniu wymaga indywidualnej strategii, programu czy metody. Jednak w codziennej pracy z wychowankami można podjąć działania, które zahamują lub zapobiegną nawrotowi
4 agresji. Aby przeciwdziałać zachowaniom agresywnym konieczne jest podjęcie przez wychowawcę określonych działań. Na przykład: 1. Doskonalenie umiejętność rozpoznawania i przeciwdziałania agresji oraz strategii komunikacji z dzieckiem nie wywołującej agresji, lęku, napięcia. 2. Wzbudzanie zaufania rodziców poprzez właściwy kontakt, styl porozumiewania się np. podczas rozmów indywidualnych. 3. Prowadzenie wspólnej działalności na rzecz i dobro dziecka funkcjonowanie, jak dobrze zgrany zespół. 4. Uczestniczenie w samodoskonaleniu, podnoszeniu kwalifikacji i jakości swojej pracy, doskonaleniu metod wychowawczych. 5. Studiowanie artykułów literatury fachowej. 6. Prowadzenie szkoleń profilaktyczne i pogłębiające wiedzę rodziców. 7. Prowadzenie stałej gazetki dla rodziców z ciekawymi poradami, opiniami. 8. Ogłaszanie ofert szkoleniowych dla rodziców proponowanych przez różne instytucje, fundacje, poradnie pracujące na rzecz dziecka i rodziny. Przedszkole powinno wypracować konsekwentne i spójne zasady wychowawcze całego grona pedagogicznego, w tym: uprzejmie, podmiotowo i z szacunkiem traktować wychowanków, wychowywać przykładem własnym, przestrzegać praw dziecka, stanowczo egzekwować obowiązki, posiadać jasne kryteria nagradzania prowadzące do wyrabiania w wychowankach właściwych postaw i norm zachowania, nauczać dzieci określonych i przyjętych norm i zachowań. Dzieci zaś powinny: uczestniczyć w zajęciach dydaktycznych związanych z wyrażaniem emocji, nazywaniem uczuć, uczestniczyć w zajęciach związanych z przestrzeganiem zasad obowiązujących w przedszkolu, wpajaniem norm społecznych obowiązujących w życiu codziennym, uczestniczyć w zajęciach dramowych, teatralnych, odgrywaniu scenek,
5 uczestniczyć w zajęciach twórczych, plastyczno-technicznych, muzycznych, ruchowych dających im szansę realizacji, brać udział w zajęciach relaksacyjnych, wyciszających np. jogi niwelujących strach, lęk, napięcie mięśniowe, korzystać z bajkoterapii i muzykoterapii. Sfera emocjonalna jest sferą, na którą muzyka oddziałuje szczególnie intensywnie. Bajka terapeutyczna to taka, której celem jest wprowadzenie zmian w szeroko rozumianym zachowaniu dziecka, czyli rozszerzenie możliwego repertuaru zachowań. Bohater bajki ma problem podobny do tego, który przeżywa dziecko. Zdobywa ono doświadczenie poprzez świat bajkowy, gdzie poznaje, jakie wzory zachowania należy stosować, rozszerza swoją samoświadomość, co sprzyja uczeniu się zachowania w sytuacji trudnej. Po przeczytaniu bajki należy zachęcić dzieci do narysowania ilustracji, uzewnętrznienia emocji, porozmawiania z dzieckiem o tym, co czuli bohaterowie bajki. Dzieci często bywają sfrustrowane i miewają napady złości skierowane przeciw innym dzieciom, a także dorosłym. Zamiast okazywać to krzykiem, biciem i kopaniem innych albo rzucaniem przedmiotów mogą odreagować swoje uczucia poprzez lepienie gliny, jej wałkowanie, ugniatanie, malowanie na dużym arkuszu papieru. W ten sposób intensywność uczuć dziecka stopniowo maleje, a coraz bardziej zaczyna go pochłaniać sama praca. Zabawa tematyczna, która tak często towarzyszy dzieciom w przedszkolu, nadaje się do wykazania podobieństwa przeżyć i uczuć różnych dzieci, zaspakajając przez to potrzebę przynależności do grupy i zwiększając poczucie bezpieczeństwa. Pomaga dziecku w znalezieniu wyjścia z trudnej sytuacji, gdy spotyka się z zachowaniem, które stanowi najczęściej przyczynę zachowań agresywnych, mianowicie z wyśmiewaniem, przezwiskami. W celu minimalizowania i przezwyciężania złości i agresji u dzieci należy stosować zabawy i ćwiczenia interakcyjne głównie takie, w których nie ma zwycięstwa i przegranej, nie ma więc w nich miejsca na rywalizację i psychiczne napięcie dziecka.
6 Do głównych celów zabaw i ćwiczeń interakcyjnych należą: dostrzeganie i wyrażanie agresywnych odczuć, rozpoznawanie elementów wyzwalających w nas złość i agresję, opanowanie i przezwyciężanie zachowań agresywnych, nawiązywanie pozytywnych kontaktów i relacji, pokojowe rozwiązywanie konfliktów. Zarówno nauczyciele jak i dorośli powinni na tyle umiejętnie pokierować zachowaniem dziecka, aby potrafiło odnaleźć się w trudnej sytuacji. Musimy panować nad konfliktami panującymi w grupie w sposób należyty. Starać się, aby nieporozumienia były rozwiązywane pozytywnie i na bieżąco biorąc pod uwagę także potrzeby i prawa innych dzieci. Oddziaływania wychowawcze względem dzieci powinny prowadzić do kształtowania osobowości w taki sposób, aby młody człowiek świadomie umiał hamować swoją agresję. Aby zachowania agresywne były eliminowane wśród dzieci nauczyciel powinien poszukać i zgromadzić sprzymierzeńców. Nauczyciele muszą blisko współpracować nie tylko ze sobą, ale i z rodzicami, specjalistami z Poradni Psychologiczno Pedagogicznej, tym samym przeciwdziałając i stosując profilaktykę zachowań agresywnych. Agresywne zachowanie dziecka w przedszkolu to sygnał dla nauczyciela, aby uważniej przyjrzeć się sytuacji dziecka. Wykorzystując swoją wiedzę i umiejętności, jesteśmy w stanie pomagać, uczyć i wspierać. Bibliografia: 1. A. Brzezińska, E. Hornowska (red.); Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy, SCHOLAR, Warszawa 2004. 2. W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 1998. 3. I. Dudzińska, O współżyciu dzieci w grupie przedszkolnej. Konflikty i próby ich rozwiązywania, PZWS, Warszawa 1970. 4. A. Frączek, I. Pufal Struzik (red); Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa psychoedukacyjna, ZNP, Spółka zoo, Kielce 1996.
7