Teoria treningu 77 Projektowanie procesu treningowego jest jednym z podstawowych zadań trenera, a umiejętność ta należy do podstawowych wyznaczników jego wykształcenia. Projektowanie systemów treningowych jako ciąg zadań optymalizacyjnych Istota projektowania systemów treningowych W zakończeniu zamieszczonej na łamach Sportu Wyczynowego pracy Systemowe podstawy optymalizacji procesu treningowego (4) Znalazło się następujące sformułowanie: Dlatego przyjmując ogólne założenia systemowo-optymalizacyjnego ujęcia procesu treningowego, należy koncentrować się na praktycznych aspektach optymalnego projektowania systemu treningowego zawierającego wyznaczanie celów, projektowanie struktur czasowych, wyznaczanie obciążeń treningowych, projektowanie i wdrażanie systemu kontroli, a także projektowanie logistycznego systemu zabezpieczającego realizację celów. Aspekt praktyczny projektowania jest niezwykle istotny. Projektowanie zawsze polega na rozwiązywaniu Sport Wyczynowy 2010, nr 3/535
78 problemów rzeczywistych, a nie teoretycznych. Projekt musi być oparty o rzeczywiste dane i służyć rozwiązywaniu realnych zadań. Projektowanie, to wyznaczanie celów i obmyślanie sposobów ich osiągania. Projektowanie procesu treningowego jest jednym z podstawowych zadań trenera. Ta umiejętność należy do podstawowych wyznaczników wykształcenia trenera. Polega ono na wykonaniu szeregu kolejnych czynności, których efektem jest zbiór danych tworzących projekt cyklu treningowego. Zawiera on zestaw założeń, uwarunkowań, celów oraz środków, których użycie prowadzi do realizacji celów. Projekt powinien być tworzony dla konkretnego zawodnika, a nie dla grupy treningowej, a tym bardziej dla dyscypliny sportowej. Projekt nie powinien zawierać rozwiązań szczegółowych, zwłaszcza w zakresie doboru środków treningowych. Należy zdecydowanie odrzucić przekonanie, że obciążenia treningowe można zaplanować na cały makrocykl treningowy, z dokładnością do ćwiczenia, które ma być wykonane w każdej jednostce treningowej. Sugestie tego typu pojawiają się jeszcze w literaturze dotyczącej tego zagadnienia. Problem tkwi w tym, że w sytuacji, gdy tak szczegółowo podchodzi się do planowania obciążeń treningowych, zazwyczaj głównym celem treningu staje się realizacja planu treningowego. Ponadto, z reguły nie jest możliwe, aby przewidzieć jak sportowiec w danej fazie cyklu treningowego będzie reagował na zaplanowane dużo wcześniej obciążenia. Precyzyjne projektowanie wszystkich działań nie sprawdziło się w ekonomii i polityce, nie ma też racji bytu w sporcie. Możliwe jest natomiast i konieczne zarazem, projektowanie procesu treningowego, które sprowadza się, jak wspomniano, do określenia struktury celów oraz sposobów i warunków ich realizacji. Szczegółowe rozwiązania powinny zawierać plany treningowe, które wynikają z ogólnego projektu (1, 4). Prekursorem takiego podejścia do relacji pomiędzy projektem, a planem treningowym był już w roku 1970 Ważny (6). Algorytm procesu projektowania systemów treningowych Projektowanie cyklu treningowego polega na realizacji następujących kroków algorytmu projektowania (2): zdefiniowaniu współzawodnictwa w danej dyscyplinie sportu pod kątem wymagań, jakie stawia ono, aby zawodnik mógł osiągać sukcesy sportowe; dokonaniu pełnej charakterystyki zawodnika, którego projekt dotyczy. Ma ona stać się następnie podstawą wyznaczenia struktury celów treningowych oraz doboru środków ich realizacji; opracowaniu struktury celów treningowych, sformułowaniu zamierzeń i odpowiadających im celów głównych, określeniu celów pośrednich, wyznaczeniu zadań, które sportowiec w danym cyklu powinien zrealizować; zbudowaniu struktury czasowej treningu (struktura makrocyklu, mezocykli, mikrocykli), która służyć
Projektowanie systemów treningowych jako ciąg zadań optymalizacyjnych 79 będzie realizacji sformułowanych uprzednio celów treningowych; zdefiniowaniu i sklasyfikowaniu środków treningowych, które służyć będą realizacji celów oraz opracowaniu strategii wykorzystania tych środków w poszczególnych elementach struktury czasowej cyklu treningowego; zaprojektowaniu systemu kontroli procesu treningowego, który byłby adekwatny do struktury celów treningowych, w myśl zasady, że nie ma powodu, aby dokonywać ja kichkolwiek pomiarów w procesie treningowym, których wyniki nie mogą być z niczym skonfrontowane i nie mogą być wykorzystane do optymalizowania kierowania procesem treningowym; precyzyjnym zaprojektowaniu działań logistycznych, których celem jest zapewnienie zewnętrznych warunków realizacji celów. Trening sportowy jako system Proces treningowy można opisać jako system ze sprzężeniem zwrotnym, w którym wyróżniamy następujące elementy (ryc. 1): (5) X wejścia całokształt oddziaływań, jakim poddawany jest zawodnik. Jest to zmienna niezależna, a ściślej zbiór zmiennych niezależnych, czyli tych parametrów treningowych, których wartości mogą być skwantyfikowane (wyrażone liczbowo). W języku teorii treningu są to po prostu obciążenia treningowe. Y wyjścia mierzalne skutki treningu (efekty treningowe), które przekładają się na wynik sportowy. F operator funkcja charakteryzująca właściwości procesu treningowego opisuje ona model zależności efektów treningowych od obciążeń treningowych. Z oddziaływania otoczenia które wpływają na efekt treningowy (Y), na które trener i zawodnik nie mają wpływu. Z {Z ;Z }. Możemy je podzielić na oddziaływania negatywne, czyli zakłócenia (Z ) oraz oddziaływania pozytywne, czyli wzmocnienia (Z ), Y* zbiór skwantyfikowanych parametrów wyznaczających cele działania systemu. Różnica pomiędzy efektem treningowym, a celem ε = Y-Y* stanowi Ỳ= F(X, Z,ε) Ỳ= F(X, Z,Y, Y * ) równanie różniczkowe z X wejście Y wyjście Y * cel Z zakłócenia x f y y* ε = y-y* Ryc. 1. Systemowe ujęcie procesu treningowego.
80 dodatkową informację wejściową, co jest wyrażone na rycinie 1 pod postacią pętli sprzężenia zwrotnego. Zależności występujące w tym systemie opisuje równanie różniczkowe o postaci: Ỳ = F(X, Z, Y, Y*) Algorytm projektowania systemów treningowych jako ciąg zadań optymalizacyjnych W treningu sportowym mamy do czynienia z następującymi rodzajami działań optymalizacyjnych (5): poszukiwanie postaci funkcji F, poszukiwanie optymalnego X, estymacja (przybliżanie, prognozowanie) wyjścia Y, wyznaczanie optymalnych celów - Y*, minimalizowanie wpływów otoczenia Z. Uwzględniając powyższy model procesu treningowego oraz powyżej opisane rodzaje zadań optymalizacyjnych można stwierdzić, że algorytm projektowania procesu treningowego składa się z ciągu zadań optymalizacyjnych, które zaprezentowano w tabeli 1. Zadanie 1 (patrz tab. 1) to w istocie badanie trendów rozwojowych danej dyscypliny sportu lub konkurencji. Tabela 1 Algorytm projektowania procesu treningowego jako ciąg zadań optymalizacyjnych Projektowanie a optymalizacja Kolejny krok algorytmu projektowania Typ zadania optymalizacyjnego 1 Zdefiniowanie walki sportowej w danej dyscyplinie sportu WYZNACZANIE pod kątem stwierdzenia wymagań jakie stawia ona (SZACOWANIE) Y* sportowcowi, aby mógł on osiągać sukcesy sportowe 2 Dokonanie pełnej charakterystyki zawodnika, POMIAR Y-1 którego projekt dotyczy + IDENTYFIKACJA F 3 Opracowanie struktury celów treningowych, WYZNACZANIE sformułowaniu zamierzeń i odpowiadających im celów (SZACOWANIE) Y* głównych, określeniu celów pośrednich, wyznaczenie zadań, + PROGNOZA które sportowiec w danym cyklu powinien zrealizować 4 Zbudowanie struktury czasowej treningu (struktura ZADANIE ODWROTNE makrocyklu, mezocykli, mikrocykli), która służyć będzie (WYZNACZANIE X) realizacji sformułowanych uprzednio celów treningowych 5 Zdefiniowanie i sklasyfikowanie środków treningowych ZADANIE ODWROTNE oraz opracowanie strategii wykorzystania tych środków (WYZNACZANIE X) w cyklu treningowym 6 Zaprojektowanie systemu kontroli procesu treningowego, POMIAR Y + który byłby adekwatny do struktury celów treningowych PORÓWNANIE Y z Y* 7 Zaprojektowaniu działań logistycznych, których celem MINIMALIZACJA Z jest zapewnienie zewnętrznych warunków realizacji celów treningowych
Projektowanie systemów treningowych jako ciąg zadań optymalizacyjnych 81 Trzeba bowiem pamiętać, że przygotowujemy sportowca do realizowania zadań w przyszłości, a poziom sportu światowego rośnie w sposób niezwykle dynamiczny. Dlatego przy wyznaczaniu celów należy brać pod uwagę prognozowane wyniki, a nie wyniki teraźniejsze. Wyznaczanie krzywych opisujących trendy jest w istocie zadaniem optymalizacyjnym, gdzie danymi są aktualne i przeszłe wyniki sportowe, a szukanymi wyniki prognozowane, ekstrapolowane. Zadanie 2 to identyfikacja dotychczasowych zachowań sportowca, to wiedza o jego dotychczasowych reakcjach na obciążenia treningowe, o jego osiągnięciach, o jego przeszłości sportowej. Jakże często trenerzy podejmując się trenowania sportowca w trakcie jego kariery, nie biorą pod uwagę zrealizowanych przez niego obciążeń treningowych, a także reakcji na te obciążenia. Zadanie 3 to kluczowe zadanie optymalizacyjne w algorytmie projektowania. Polega ono na optymalnym doborze zamierzeń i celów treningowych (szczegółowy opis struktury celów w sporcie patrz: Sport Wyczynowy 2010, 1, s. 49-54) (5). Cele szczegółowe powinny wynikać z trendów rozwojowych dyscypliny (konkurencji), dotychczasowych osiągnięć, wieku, stażu treningowego, zrealizowanych wcześniej obciążeń treningowych sportowca itp. Kolejne zadania optymalizacyjne w projektowaniu systemów treningowych (zadania 4 i 5), to w istocie klasyczne zadania odwrotne, gdzie znany jest cel, do którego dążymy, wiemy jakie obciążenia realizuje podmiot (sportowiec) i jak na nie reaguje, a poszukujemy środków, dzięki którym cel może zostać osiągnięty. Tak więc zaczynamy od struktury czasowej treningu (optymalna struktura makro, mezo i mikrocykli), a następnie projektujemy obciążenia (rodzaj i wielkość), które w ramach tych struktur będą realizowane. Zdanie 6 polega na zaprojektowaniu optymalnego systemu kontroli. Kontrola treningu stanowi ostatnie stadium każdego procesu treningowego, a jej wyniki są podstawą stanowiącą punkt wyjścia dla nowych założeń i celów treningowych. Powinna ona polegać na porównaniu uzyskanych wyników (efektów) z założeniami i celami treningowymi, co w przypadku dalszego treningu powinno mieć wpływ na wprowadzenie odpowiednich modyfikacji w całym procesie trenowania sportowca. Metody kontroli efektów bieżących treningu różnią się od metod kontroli efektów kumulacyjnych (trwałych) treningu, jednak na sam proces kontroli składają się zawsze te same trzy czynności: pomiar, porównanie i decyzja. Pomiarowi podlegają efekty treningowe (bieżące czy kumulatywne), które następnie są porównywane z założeniami danego cyklu (makro, mezo czy mikrocyklu lub jednostki treningowej) i to porównanie decyduje o zmianach procesu treningowego, w celu jego optymalizacji (lepszy dobór obciążeń, zmiany struktur czasowych etc.) (4). Rywalizacja we współczesnym sporcie kwalifikowanym odbywa się na tak wysokim poziomie, że o zwycięstwach i sukcesach, bądź porażkach, decydują szczegóły. Dlatego, stosując systemowe podejście do procesu treningu
82 sportowego, niezwykle istotne jest minimalizowanie wszelkich zakłóceń, które mają wpływ na wynik sportowy. Można to osiągnąć rozwiązując zadanie optymalizacyjne nr 7. Realizacja celów treningowych może również być zakłócona, jeśli w sposób optymalny nie zaprojektujemy działań logistycznych, pozornie pozatreningowych, które nader często w istotny sposób wpływają na osiągnięcie sukcesu sportowego. Podsumowanie Powyżej sformułowane zadania optymalizacyjne mogą być rozwiązywane w oparciu o specjalnie stworzoną w tym celu bazę danych. Musi ona obejmować podstawowe dane dotyczące wymagań rywalizacji sportowej, dane charakteryzujące sportowca, zbiór zamierzeń, celów i zadań, arkusze do programowania struktur czasowych (makro, mezo i mikrocykli), bazę danych do klasyfikacji i programowania obciążeń treningowych w poszczególnych cyklach oraz bazę zawierającą wyniki kontroli procesu treningowego. Powyższa baza danych powinna być odpowiednio oprogramowana, wtedy będzie stanowić narzędzie wspomagające trenera w procesie projektowania. Tylko wówczas zaprezentowany algorytm uzyska znaczenie praktyczne i stanie się narzędziem istotnie wspomagającym pracę trenera. Piśmiennictwo 1. Barszowski P., Kosendiak J.: Podstawy treningu sportowego w triatlonie. Warszawa 1999, COS. 2. Kosendiak J.: Wyznaczanie celów treningowych jako podstawa programowania procesu treningowego (rozprawa doktorska, maszynopis). Wrocław 1990, AWF. 3. Kosendiak J.: Algorytm komputerowo wspomaganego projektowania systemów treningowych. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu 2005, 1092, s. 286-291. 4. Kosendiak J., Naglak F.: Metody systemowe w projektowaniu cykli treningowych: makrocykl treningu młodych golfistów. Sport Wyczynowy, 2009, 2, s. 19-39. 5. Kosendiak J.: Systemowe podstawy optymalizacji procesu treningu. Sport Wyczynowy 2010, 1, s. 49-54. 6. Ważny Z.: Współczesne tendencje w planowaniu treningu sportowego. Sport Wyczynowy 1970, 3, s. 1-6.