Zachowania zdrowotne związane z żywieniem a ryzyko zgonu mieszkańców Łodzi w wieku lat w obserwacji ośmioletniej

358 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 358-365 Zachowania zdrowotne związane z żywieniem a ryzyko zgonu mieszkańców Łodzi w wieku 18-64 lat w obserwacji ośmioletniej Diet-related health behaviour and risk of death among Lodz inhabitants aged 18-64 years in an eight-year observation study Elżbieta Dziankowska-Zaborszczyk 1/, Marek Bryła 2/, Beata Ciabiada 1/, Irena Maniecka-Bryła 1/ 1/ Zakład Epidemiologii i Biostatystyki, Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2/ Zakład Medycyny Społecznej, Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Wprowadzenie. Złe odżywianie jest przyczyną powstawania wielu chorób cywilizacyjnych, w tym chorób układu krążenia i nowotworów odpowiedzialnych za większość zgonów. Łódź jest trzecim pod względem liczby ludności miastem w Polsce charakteryzującym się najwyższymi współczynnikami umieralności, w tym umieralności osób w wieku 18-64 lat. Cel pracy. Ocena wpływu zachowań zdrowotnych związanych z żywieniem na wystąpienie zgonu mieszkańców Łodzi w wieku 18-64 lat w obserwacji ośmioletniej. Materiał i metody. Materiał stanowiły dane uzyskane, w trakcie wywiadu kwestionariuszowego, od 1828 mieszkańców Łodzi objętych badaniem CINDI WHO w 2001 r. dotyczące ich sytuacji społeczno-demograficznej i zachowań zdrowotnych związanych z żywieniem. Uzupełniono je o fakt przeżycia, zgonu lub wyprowadzenia się z Łodzi w okresie 8 lat. Przeprowadzono analizę przeżycia z wykorzystaniem proporcjonalnych hazardów Coxa i oceną ilorazów hazardu HR. Wyniki. W czasie ośmioletniej obserwacji czynnikami charakteryzującymi sposób żywienia, istotnie zwiększającymi ryzyko zgonu mieszkańców Łodzi w wieku 18-64 lat było: spożywanie mięsa czerwonego 1-2 razy w tygodniu HR=2,831 (95% CI: 1,179-6,795; p<0,02) oraz 3-5 razy w tygodniu HR=3,586 (95% CI: 1,445-8,903; p<0,006) w stosunku do osób nie spożywających tych produktów, a także dosalanie potraw HR=1,669 (95% CI: 1,019-2,733; p<0,05). Natomiast spożywanie wędlin drobiowych 1-2 razy w tygodniu obniżało ryzyko wystąpienia zgonu w czasie trwania badania HR=0,421 (95% CI: 0,225-0,787; p<0,007) w stosunku do osób niespożywających tego rodzaju wędlin. Wnioski. Możliwość modyfikacji zachowań w zakresie sposobu żywienia daje w perspektywie czasu możliwość poprawy stanu zdrowia populacji, w tym zmniejszenie ryzyka zgonu, a co za tym idzie obniżenie współczynników umieralności. Ważną rolę zatem odgrywa edukacja dotycząca sposobu żywienia i nieustanne podnoszenie świadomości społeczeństw w tym zakresie oraz wprowadzanie programów profilaktycznych nakierowanych na tę dziedzinę życia. Słowa kluczowe: sposób żywienia, umieralność przedwczesna, analiza przeżycia, model proporcjonalnego hazardu Coxa, hazard względny Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 358-365 www.phie.pl Nadesłano: 05.04.2014 Zakwalifikowano do druku: 18.04.2014 Introduction. Incorrect nutrition is the cause of many civilization diseases, such as cardiovascular diseases and malignant neoplasms, which account for the majority of deaths. Lodz is the third biggest city in Poland in terms of population, and is characterised by the highest mortality rates, including the subpopulation aged 18 64 years. Aim. An assessment of the impact of diet-related health behaviour on mortality among the Lodz inhabitants aged 18-64 years in an eight-year observation study. Material & methods. The article is based on questionnaire interviews of 1828 Lodz inhabitants, conducted within the CINDI WHO study in 2001. The obtained information concerned their social and demographic situation and nutrition-related health behaviour. The survey results were supplemented by the data on whether the study subjects survived, died or moved away from Lodz during the 8 years following the survey. A survival analysis was conducted with the use of the Cox proportional hazard model and assessment of hazard ratios (HR). Results. During the eight-year observation, the following diet-related factors significantly increased the risk of death among the Lodz inhabitants aged 18-64 years: consumption of red meat 1-2 times a week (HR=2.831; 95% CI: 1.179-6.795; p<0.02) and 3-5 times a week (HR=3.586; 95% CI: 1.445-8.903; p<0.006) in comparison with the study subjects who did not consume those products as well as adding salt to meals (HR=1.669; 95% CI: 1.019-2.733; p<0.05). However, the consumption of processed white meat 1-2 times a week actually decreased the risk of death in the period under study (HR=0.421; 95% CI: 0.225-0.787; p<0.007) as compared to the study subjects who did not consume this kind of meat. Conclusions. The possibility of modifying the diet-related behaviour enables an improvement in the health situation of the population in the long run, including the reduction of death risk and the decline of mortality rates as a result. Therefore, we need to emphasise the role of education concerning dietary guidelines and a constant improvement in society awareness in this domain as well as an introduction of preventive programs oriented at this aspect of life. Key words: diet, premature mortality, survival analysis, the Cox proportional hazard model, hazard ratio Adres do korespondencji / Address for correspondence dr hab. n. med. Irena Maniecka-Bryła prof. nadzw. Zakład Epidemiologii i Biostatystyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi ul. Żeligowskiego 7/9, 90-752 Łódź tel. 42 639 32 72, faks 42 639 32 73 e-mail: Irena.maniecka-bryla@umed.lodz.pl

Dziankowska-Zaborszczyk E i wsp. Zachowania zdrowotne związane z żywieniem a ryzyko zgonu... 359 Stosowane skróty CINDI WHO Countrywide Integrated Noncommunicable Diseases Intervention Programme World Health Organization Program Zintegrowanej Profilaktyki Chorób Niezakaźnych Światowej Organizacji Zdrowia FAO Food and Agriculture Organization of the United Nations Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa HR współczynnik hazardu (hazard względny) Wprowadzenie Żywienie odgrywa bardzo ważną rolę w życiu każdego człowieka. Według FAO właściwe żywienie jest warunkiem egzystencji człowieka, rozwoju stanu zdrowia, wydajności pracy, stosunku do otoczenia, a także życia [1]. Styl życia w ok. 50% odpowiedzialny jest za stan zdrowia [2]. W ostatnich latach procesy industrializacji, urbanizacji, globalizacji i szybkiego rozwoju gospodarczego wielu krajów wpływają bezpośrednio na równie szybko następujące zmiany w stylu życia ich mieszkańców, zwłaszcza w krajach rozwijających się i podlegających transformacjom ustrojowym. Zmiany te dotyczą także zachowań związanych z żywieniem i stosowanymi dietami. Niewłaściwe wzorce żywieniowe są odpowiedzialne za występowanie tak istotnych chorób jak: zawały mięśnia sercowego, udary mózgu, miażdżycę, choroby nowotworowe, otyłość, cukrzycę, niedokrwistość, obniżenie odporności ogólnoustrojowej i wielu innych. Szacuje się iż tylko w przypadku nowotworów złe nawyki żywieniowe, a co za tym idzie otyłość, są w blisko 25% odpowiedzialne za wystąpienie nowotworów o podłożu niegenetycznym [3]. Sposób żywienia jest jednym z głównych, modyfikowalnych czynników wpływających na występowanie niepełnosprawności i umieralności przedwczesnej z powodu chorób cywilizacyjnych. Rzutuje, zarówno w sposób pozytywny jak i negatywny, na stan zdrowia organizmu przez całe jego życie [4-7]. Polityka żywnościowa koncentruje się głównie na aspektach niedożywienia, postrzegana jest również jako determinanta stanu zdrowia i ważny element promocji zdrowia [8, 9]. Informacje o sposobie żywienia, oparte o dane pochodzące od uczestników badania epidemiologicznego, odniesione w długoterminowej obserwacji do faktu przeżycia bądź zgonu, stanowić mogą wykładnię podstawowych zasad dotyczących najbardziej szkodliwych jak również najkorzystniejszych zachowań w tym zakresie. Cel badań Ocena wpływu zachowań zdrowotnych związanych z odżywianiem na wystąpienie zgonów przedwczesnych mieszkańców Łodzi. Materiał i metody W 2001 r. w ramach Programu CINDI WHO w grupie mieszkańców Łodzi w wieku 18-64 lat, wybranych w sposób losowy, przeprowadzone zostało badanie pod nazwą: Stan zdrowia, czynniki ryzyka chorób przewlekłych i zachowania zdrowotne mieszkańców Łodzi. Wybór losowy dokonany został z wykorzystaniem list wyborczych w oparciu o schemat losowania warstwowego. Do analiz statystycznych włączono dane pochodzące z badania 1828 osób: 826 kobiet i 1002 mężczyzn. Badana próba nie różniła się w sposób istotny statystycznie pod względem płci i wieku od populacji generalnej mieszkańców Łodzi w wieku 18-64 lat (p>0,05). U każdego uczestnika badania wykonano badanie lekarskie, a także przeprowadzono wywiad kwestionariuszowy obejmujący swoją tematyką m.in. sytuację społeczno-demograficzną oraz zachowania żywieniowe. Wśród cech społeczno-demograficznych analizowano takie zmienne jak: wiek, płeć, stan cywilny, wykształcenie, wykonywany zawód i dochód. Dla zmiennej stan cywilny wprowadzone zostały klasy: kawaler/panna, żonaty/zamężna, rozwiedziony/rozwiedziona, wdowiec wdowa; dla zmiennej wykształcenie kategorie: podstawowe, zasadnicze zawodowe, średnie ogólne lub zawodowe, pomaturalne i wyższe. W przypadku zmiennej praca, na podstawie ocen uzyskanych od osób badanych, wyodrębniono: osoby bezrobotne lecz przebywające na zasiłku, bezrobotne bez prawa do zasiłku, osoby pracujące w niepełnym wymiarze godzin, pracujące lecz zagrożone bezrobociem, pracujące na pełnym etacie, osoby przebywające na emeryturze, rencie oraz uczące się. Dochód badanych per capita podzielony został na klasy:<300 PLN (<75 ), 300 500 PLN (75-124 ), 500-700 PLN (125-174 ), 700-1000 PLN (175-249 ), 1000-1500 PLN (250-374 ), >1500 PLN (>375 ). Uczestnicy badania ocenę dochodu dokonali również w kategoriach: wystarczający na bardzo dobre życie, wystarczający na dobre życie, wystarczający na skromne życie, wystarczający na bardzo skromne życie, niewystarczający nawet na bardzo skromne życie. Ocenę tej zmiennej badani dokonywali także określając brak możliwości wykupienia leków w aptece ze względu na niski dochód: bardzo często, często, rzadko, bardzo rzadko i nigdy. Blok tematyczny kwestionariusza dotyczący zachowań żywieniowych obejmował pytania dotyczące: rodzaju tłuszczu stosowanego do przygotowania posiłków, rodzaju tłuszczu stosowanego do smarowania pieczywa, picia mleka i jego przetworów łącznie z informacją dotyczącą zawartości tłuszczu w tych napojach, rodzaju spożywanego pieczywa, spożywania jaj i ich liczby w ciągu tygodnia, dosalania potraw oraz rodzaju stosowanych diet. Znaczące miejsce w tym

360 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 358-365 bloku tematycznym zajmowały informacje związane z częstością spożywania 21 różnych produktów żywnościowych. Częstość ich spożywania rozpatrywana była w kategoriach: wcale, 1-2 dni w tygodniu, 3-5 dni w tygodniu, 6-7 dni w tygodniu. Pomiary i kodowanie otrzymanych w ramach badania wyników odbyły się zgodnie z zaleceniami WHO stosowanymi przy realizacji Programu CINDI WHO [10]. W 2009 r. dla wszystkich uczestników badania uzyskano informacje, czy żyją, czy zmarły, czy też wyprowadziły się z Łodzi. Dla osób, które zmarły bądź wyprowadziły się z Łodzi uzyskano dokładne daty wystąpienia tych zdarzeń. W analizach statystycznych możliwe było uwzględnienie czasu trwania obserwacji, tzw. czasu przeżycia, od momentu przeprowadzenia wywiadu do czasu wystąpienia najbardziej negatywnego zdarzenia zgonu. Dla uczestników badania, którzy zmarli, były to tzw. obserwacje kompletne, a dla osób, które wyprowadziły się z Łodzi lub które żyły w momencie zakończenia obserwacji były to dane niepełne, tzw. ucięte. Analizy dotyczące czasu pomiędzy początkiem badania a wystąpieniem zgonu z uwzględnieniem obserwacji zarówno pełnych jak i uciętych, w aspekcie wpływu badanych zmiennych z grup cech społeczno-demograficznych i sposobu żywienia na wystąpienie zgonu, przeprowadzone zostały w oparciu o metody analizy przeżycia z wykorzystaniem wieloczynnikowego modelu proporcjonalnego hazardu Coxa z oceną ilorazów hazardu. Do analiz zgromadzonego materiału wykorzystano komputerowy program statystyczny Statistica v. 10. W analizach przyjęto poziom istotności α=0,10 [11]. Warto nadmienić, iż w przeprowadzonych analizach danych zgromadzonych o uczestnikach badania, najpierw wśród cech opisujących ich sytuację społeczno-demograficzną, a następnie w grupie cech opisujących zachowania żywieniowe, określono zbiory zmiennych, które niezależnie, w sposób istotny statystycznie wpływają na ryzyko wystąpienia zgonu przedwczesnego. Cechy te zostały wybrane przy pomocy modelu proporcjonalnego hazardu Coxa dla zmiennych społeczno-demograficznych metodą krokową wstecz a w przypadku cech charakteryzujących nawyki żywieniowe, ze względu na dużą ich liczbę, metodą krokową do przodu. Wyniki Wśród 1828 badanych było 1002 mężczyzn (54,8%) i 826 kobiet (35,2%). W okresie ośmioletniej obserwacji zgon odnotowano w przypadku 71 osób (56 mężczyzn i 15 kobiet). Najmłodsza zmarła osoba miała 33 lata, najstarsza 69 lat. Tak więc każdy odnotowany w okresie obserwacji w badanej grupie zgon był zgonem przedwczesnym. Uczestnicy badania, w momencie rozpoczęcia badania, mieli średnio 40,6 lat (±13,8 lat). Znaczna część badanych legitymowała się wykształceniem średnim ogólnym lub zawodowym (47,7%). Wykształcenie zasadnicze zawodowe posiadało 24,2%, wyższe 15,5%, a podstawowe 12,6% badanych. Jedynie 40% uczestników badania mogło pochwalić się pracą na pełny etat. Prawie 15% badanych to były osoby bezrobotne, kolejne 9% zagrożone bezrobociem. Uczestnicy badania krytycznie oceniali swoje dochody. Dochód per capita 41% badanych wynosił poniżej 500 PLN, a aż 16% badanych twierdziło, że z powodu zbyt niskiego dochodu często lub bardzo często nie mogło wykupić w aptece potrzebnych im, bądź ich bliskim, leków (tab. I). W obrębie grupy zmiennych opisujących sytuację społeczno-demograficzną czynnikami znamiennie zwiększającymi ryzyko zgonu okazały się: płeć męska, starszy wiek oraz niski dochód uniemożliwiający często lub bardzo często wykupienie leków w aptece (tab. II). Większość badanych (77,7%) do przygotowywania posiłków w domu najczęściej używała oleju (80,4% kobiet i 75,6% mężczyzn). Drugim produktem wskazywanym przez badanych była margaryna 8,3% (odpowiednio 8,3% kobiet i 8,2% mężczyzn). Smalcu do przygotowywania potraw w domu używało 4,9% badanych, przy czym częściej używali go mężczyźni (7,0%) niż kobiety (2,4%). Oliwa z oliwek służyła do przygotowywania potraw w domu 5,3% uczestnikom badania (odpowiednio 5,6% kobiet i 5,1% mężczyzn). Do smarowania pieczywa najczęściej stosowanymi tłuszczami były margaryna miękka oraz masło. Margarynę miękką, jako tłuszcz do smarowania pieczywa, używało 41,6% badanych (38,7% kobiet i 44,0% mężczyzn), natomiast masło 37,3% badanych (39,3% kobiet i 35,6% mężczyzn). Znaczna część uczestników badania (31,1%) twierdziła, że pije kefir, jogurt lub maślankę (33,8% kobiet i 28,9% mężczyzn). Kolejnym rodzajem napojów mlecznych najchętniej spożywanym przez badanych było mleko ze zmniejszoną zawartością tłuszczu (1,5-2%). Ten rodzaj mleka wskazywało 29,5% kobiet i 29,1% mężczyzn. W codziennym jadłospisie, ciemne pieczywo razowe uwzględniało tylko 33,6% badanych (43,8% kobiet i tylko 25,2% mężczyzn), natomiast większość badanych (66,4%) spożywało tylko pieczywo białe, pszenne lub pszenno-żytnie (odpowiednio 56,2% kobiet i aż 74,8% mężczyzn). Do spożywania jaj przyznawało się 90,9% badanych (90,0% kobiet i 91,3% mężczyzn), przy czym mężczyźni częściej niż kobiety spożywali więcej niż 3 jaja tygodniowo (odpowiednio 42,2% mężczyzn i 20,8% kobiet spożywających jaja). Dosalanie potraw na co dzień stosowało blisko 51% badanych (47,6% kobiet i 53,7% mężczyzn). Przeprowadzona w kwestionariuszu ocena częstości spożywania produktów w tygodniu poprzedza-

Dziankowska-Zaborszczyk E i wsp. Zachowania zdrowotne związane z żywieniem a ryzyko zgonu... 361 jącym badanie dotyczyła: gotowanych ziemniaków, frytek i chipsów ziemniaczanych, ryżu, kasz oraz płatków, makaronów, klusek i pierogów, sera białego i twarogu, sera żółtego oraz topionego, drobiu, mięsa wołowego lub wieprzowego, wędlin chudych (szynki, polędwicy), kiełbas i parówek, wędlin drobiowych z kurczaka lub indyka, ryb świeżych lub mrożonych, konserw rybnych i ryb wędzonych, warzyw surowych i gotowanych, owoców świeżych lub mrożonych, ciast i ciasteczek, słodyczy (cukierków, czekolad), Tabela I. Charakterystyka próby badanej Table I. Characteristics of the study sample Stan cywilny Zmienna Mężczyźni N=1002 (54,8%) Kobiety N=826 (45,2%) Ogółem N=1828 Wiek ± SD 41,1±13,8 39,9±13,8 40,6±13,8 n % n % n % kawaler/panna 273 27,2 202 24,4 475 26,0 żonaty/zamężna 651 65,0 492 59,6 1143 62,5 rozwiedziony/a 64 6,4 72 8,7 136 7,4 wdowiec/wdowa 14 1,4 60 7,3 74 4,0 Wykształcenie podstawowe 137 13,7 94 11,4 231 12,6 zasadnicze zawodowe 295 29,4 147 17,8 442 24,1 średnie ogólne lub zawodowe 430 42,9 442 53,5 872 47,7 wyższe 140 14,0 143 17,3 283 15,5 Sytuacja zawodowa (dla 4 mężczyzn brak danych) bezrobotny/a na zasiłku 74 7,4 42 5,1 116 6,4 bezrobotny/a bez prawa do zasiłku 87 8,7 76 9,2 163 8,9 praca niepełny wymiar godzin 91 9,1 77 9,3 168 9,2 praca pełny wymiar, zagrożenie bezrobociem 81 8,2 76 9,2 157 8,6 praca na pełny etat 421 42,2 313 37,9 734 40,2 emerytura (renta rodzinna) 76 7,6 133 16,1 209 11,5 rencista 64 6,4 34 4,1 98 5,4 uczeń 104 10,4 75 9,1 179 9,8 Dochód na głowę w rodzinie (dla 4 mężczyzn i 9 kobiet brak danych) <300 zł (<75 ) 135 13,5 113 13,9 248 13,4 300-500 zł (75-124 ) 249 25,0 244 30,0 493 27,6 500-700 zł (125-174 ) 249 25,0 211 25,8 460 25,3 700-1000 zł (175-249 ) 216 21,6 150 18,3 366 20,1 1000-1500 zł (250-374 ) 77 7,7 63 7,7 140 7,7 >1500 zł ( 375 ) 72 7,2 36 4,3 108 5,9 Niemożność wykupienia leków w aptece z uwagi na mały dochód (dla 6 mężczyzn i 8 kobiet brak danych) nigdy 517 51,9 363 44,4 880 48,5 rzadko lub bardzo rzadko 340 34,1 301 36,8 641 35,3 często lub bardzo często 139 14,0 154 18,8 293 16,2 Tabela II. Zmienne społeczno-demograficzne o istotnym wpływie na wystąpienie zgonu przedwczesnego Table II. Social and demographic variables with significant impact on premature mortality Płeć Zmienna N Zgony n (%) Hazard względny 95% CI p Kobiety 826 15 (1,8%) 1,000 Ref. Mężczyźni 1002 56 (5,6%) 3,235 (1,823-5,740) 0,000060 Wiek 1,084 (1,058-1,110) 0,000000 Niemożność wykupienia leków w aptece, z powodu niskiego dochodu nigdy 880 27 (3,1%) 1,000 Ref. rzadko lub bardzo rzadko 641 20 (3,1%) 0,971 (0,544-1,733) 0,921510 często lub bardzo często 293 24 (8,2)% 2,126 (1,217-3,712) 0,008027

362 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 358-365 Tabela III. Częstość spożywania wybranych produktów w ciągu 7 dni poprzedzających badanie wg płci Table III. Frequency of consumption of selected products during 7 days preceding the survey by gender Mężczyźni N=1002 Kobiety N=826 Ogółem N=1828 n % n % n % Ryż, kasze, płatki wcale 289 28,8 173 21,0 462 26,3 1-2 dni w tygodniu 557 55,6 500 60,5 1057 57,8 3-5 dni w tygodniu 131 13,1 130 15,7 261 14,3 6-7 dni w tygodniu 25 2,5 23 2,8 48 2,6 Drób wcale 104 10,4 80 9,7 184 10,1 1-2 dni w tygodniu 594 59,3 424 51,3 1018 55,7 3-5 dni w tygodniu 261 26,0 271 32,8 532 29,1 6-7 dni w tygodniu 43 4,3 51 6,2 94 5,1 Mięso wołowe lub wieprzowe wcale 141 14,1 232 28,1 373 20,4 1-2 dni w tygodniu 535 53,4 446 54,0 981 53,7 3-5 dni w tygodniu 278 27,7 133 16,1 411 22,5 6-7 dni w tygodniu 48 4,8 15 1,8 63 3,5 Wędliny drobiowe (z kurczaka, indyka) wcale 426 42,5 288 34,8 714 39,1 1-2 dni w tygodniu 351 35,0 272 32,9 623 34,1 3-5 dni w tygodniu 163 16,3 190 23,0 353 19,3 6-7 dni w tygodniu 62 6,2 76 9,2 138 7,5 Ryby (świeże lub mrożone) wcale 322 32,1 268 32,4 590 32,3 1-2 dni w tygodniu 570 56,9 459 55,6 1029 56,3 3-5 dni w tygodniu 92 9,2 91 11,0 183 10,0 6-7 dni w tygodniu 18 1,8 8 1,0 26 1,4 Warzywa surowe wcale 107 10,7 64 7,8 171 9,4 1-2 dni w tygodniu 318 31,7 206 24,9 524 28,7 3-5 dni w tygodniu 343 34,2 275 33,3 618 33,8 6-7 dni w tygodniu 234 23,4 281 34,0 515 28,2 Warzywa gotowane wcale 213 21,3 120 14,5 333 18,3 1-2 dni w tygodniu 405 40,4 308 37,3 713 39,0 3-5 dni w tygodniu 278 27,7 260 31,5 538 29,4 6-7 dni w tygodniu 106 10,6 138 16,7 244 13,3 Owoce świeże lub mrożone wcale 97 9,7 48 5,8 145 7,9 1-2 dni w tygodniu 253 25,3 149 18,0 402 22,0 3-5 dni w tygodniu 283 28,2 215 26,0 498 27,2 6-7 dni w tygodniu 369 36,8 414 50,1 783 42,8 napojów słodkich lub kompotów, soków owocowych i produktów z nasion strączkowych. Kasze, ryż oraz płatki w ciągu siedmiu dni poprzedzających badanie nie uwzględniała w swoim jadłospisie 1/4 uczestników badania (20,9% kobiet i 28,8% mężczyzn), a do częstego spożywania tych produktów (6-7 dni w tygodniu) przyznało się tylko 2,6% badanych (2,8% kobiet i 2,5% mężczyzn). Drób dość chętnie uwzględniany był w jadłospisie badanych większość z nich (55,7%) spożywała go 1-2 dni w tygodniu (51,3% kobiet i 59,3% mężczyzn), a tylko 10,0% badanych nie spożywała tego produktu w ogóle. Mięso wołowe i wieprzowe nie było co prawda spożywane przez 20,4% badanych (28,1% kobiet i 14,1% mężczyzn), ale przez blisko 1/4 z nich uwzględniane było dość często w jadłospisie; 22,5% uczestników badania przyznawało się do spożywania mięsa wołowego lub wieprzowego 3-5 dni w tygodniu (16,1% kobiet i 27,7% mężczyzn). Wędliny drobiowe nie cieszyły się wśród badanych dużą popularnością blisko 40% badanych nie spożywało ich w ogóle w okresie 7 dni poprzedzających badanie (34,8% kobiet i 42,5% mężczyzn). W grupie ryb świeżych i mrożonych badani najczęściej (56,3%) wybierali odpowiedź: 1-2 razy w tygodniu (55,6% kobiet i 56,9% mężczyzn). Podobna sytuacja wystąpiła w przypadku warzyw gotowanych. Odpowiedź: 1-2 razy w tygodniu wybrało 39,0% badanych (37,3% kobiet i 40,4% mężczyzn). Pozytywne dane otrzymano odnośnie spożywania warzyw surowych i owoców świeżych lub mrożonych. Dla warzyw surowych najczęściej wybieraną odpowiedzią było: 3-5 razy w tygodniu. Ten rodzaj odpowiedzi odnotowano dla 33,8% uczestników badania (33,3% kobiet i 34,2% mężczyzn). Tylko 7,9% badanych nie spożywało owoców świeżych lub mrożonych w ciągu tygodnia poprzedzającego badanie (5,8% kobiet i 9,7% mężczyzn). Natomiast 42,8% badanych uwzględniało te produkty w swoim jadłospisie często (6-7 dni w tygodniu) (50,1% kobiet i 36,8% mężczyzn) (tab. III). Zachowaniami żywieniowymi istotnie wpływającymi na wystąpienie zgonu w czasie ośmioletniej obserwacji okazały się: dosalanie pokarmów, spożywanie mięsa wieprzowego lub wołowego a także spożywanie wędlin drobiowych (tab. IV). Cechy charakteryzujące sytuację społeczno-demograficzną oraz nawyki żywieniowe o znamiennym wpływie na ryzyko zgonu włączone zostały do jednego wieloczynnikowego modelu proporcjonalnego hazardu Coxa. Wszystkie w sposób istotny oddziaływały na wystąpienie zgonu (tab. V). Ostatecznie cechami, które w badaniu charakteryzowały zachowania żywieniowe i które istotnie (po uwzględnieniu wpływu zmiennych społeczno-demograficznych) zwiększały ryzyko zgonu okazały się: dosalanie pokarmów HR=1,669 (95% CI: 1,019 2,733; p<0,05), oraz spożywanie w ciągu tygodnia poprzedzającego badanie mięsa wieprzowego lub wołowego 1 2 razy w tygodniu HR=2,831 (95% CI: 1,179-6,795; p<0,02) oraz 3-5 razy w tygodniu HR=3,586 (95% CI: 1,445-8,903; p<0,006) w stosunku do osób nie spożywających tych produktów. Natomiast

Dziankowska-Zaborszczyk E i wsp. Zachowania zdrowotne związane z żywieniem a ryzyko zgonu... 363 Tabela IV. Zmienne charakteryzujące zachowania żywieniowe o istotnym wpływie na wystąpienie zgonu przedwczesnego Table IV. Variables characterising diet-related behaviour with significant impact on premature mortality Zmienna N Zgony n (%) Hazard względny 95% CI p Dodatkowe dosalanie pokarmów nie 897 25 (2,8%) 1,000 Ref. tak 931 46 (4,9%) 1,629 (0,999-2,656) 0,050687 Spożywanie w ciągu ostatnich 7 dni mięsa wieprzowego lub wołowego wcale 373 6 (1,6%) 1,000 Ref. 1-2 razy w tygodniu 981 38 (3,9%) 2,737 (1,155-6,487) 0,022241 3-7 razy w tygodniu 474 27 (5,7%) 3,850 (1,587-9,339) 0,002866 Spożywanie w ciągu ostatnich 7 dni wędlin drobiowych (z kurczaka, indyka) wcale 714 43 (6,0%) 1,000 Ref. 1-2 razy w tygodniu 623 13 (2,1%) 0,328 (0,176-0,611) 0,000444 3-7 razy w tygodniu 491 15 (3,1%) 0,513 (0,284-0,925) 0,026400 Tabela V. Zmienne społeczno-demograficzne i charakteryzujące zachowania żywieniowe o istotnym wpływie na wystąpienie zgonu przedwczesnego końcowy model wieloczynnikowy Table V. Social, demographic and diet-related variables with significant impact on premature mortality the final multivariate model Zmienna N Zgony n (%) Hazard względny 95% CI p Płeć Kobiety 826 15 (1,8%) 1,000 Ref. Mężczyźni 1002 56 (5,6%) 2,443 (1,349-4,426) 0,003204 Wiek 1,059 (1,059-1,113) 0,000000 Niemożność wykupienia leków w aptece, z powodu niskiego dochodu nigdy 880 27 (3,1%) 1,000 Ref. rzadko lub bardzo 641 20 (3,1%) 1,017 (0,570-1,816) 0,954342 rzadko często lub bardzo często 293 24 (8,2)% 2,342 (1,340-4,092) 0,002799 Dodatkowe dosalanie pokarmów nie 897 25 (2,8%) 1,000 Ref. tak 931 46 (4,9%) 1,669 (1,019-2,733) 0,041695 Spożywanie w ciągu ostatnich 7 dni mięsa wieprzowego lub wołowego wcale 373 6 (1,6%) 1,000 Ref. 1-2 razy w tygodniu 981 38 (3,9%) 2,831 (1,179-6,795) 0,019872 3-7 razy w tygodniu 474 27 (5,7%) 3,586 (1,445-8,903) 0,005907 Spożywanie w ciągu ostatnich 7 dni wędlin drobiowych (z kurczaka, indyka) wcale 714 43 (6,0%) 1,000 Ref. 1-2 razy w tygodniu 623 13 (2,1%) 0,421 (0,225-0,787) 0,006686 3-7 razy w tygodniu 491 15 (3,1%) 0,762 (0,419-1,389) 0,375808 działanie ochronne wykazało spożywanie wędlin drobiowych 1-2 razy w tygodniu HR=0,421 (95% CI: 0,225-0,787; p<0,007) w stosunku do osób nie spożywających tego rodzaju wędlin. Dyskusja W Polsce choroby niezakaźne determinowane błędnymi nawykami żywieniowymi odpowiadają za blisko 50% wszystkich zgonów [12]. Bardzo ważną rolę w prewencji chorób układu krążenia, cukrzycy typu 2, nadwagi, otyłości, nowotworów, osteoporozy i wielu innych chorób odgrywa styl życia, w tym zachowania żywieniowe [13-16]. Nieprawidłowa dieta jest przyczyną chorób lub niepełnosprawności około 20% Polaków [17]. Badania epidemiologiczne wykazują związek sytuacji społeczno-ekonomicznej ze stylem życia. Wśród cech społeczno-demograficznych znaczącą rolę odgrywa wykształcenie. Zmienna ta wpływa na charakter zatrudnienia, dochody, kształtuje świadomość zdrowotną ludności, a co za tym idzie odpowiada za styl życia [18, 19]. Osoby z wykształceniem podstawowym, wykonujące często pracę fizyczną a także osiągające niskie dochody, charakteryzują wyższe wskaźniki umieralności niż osoby znajdujące się w lepszej sytuacji społeczno-ekonomicznej [20]. Stan cywilny

364 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 358-365 również wpływa na wskaźniki umieralności; osoby będące w związkach małżeńskich charakteryzują się niższymi wskaźnikami umieralności niż osoby rozwiedzione lub owdowiałe a także te, które nigdy nie były w związkach małżeńskich [21]. Uzasadnionym jest więc fakt rozpatrywania wpływu zachowań żywieniowych łącznie z sytuacją społeczno-demograficzną. Analiza zmiennych charakteryzujących zachowania żywieniowe łodzian w wieku 18-64 lat potwierdziła istotne znaczenie niektórych z nich w kontekście zgonu przedwczesnego. Faktem o istotnym statystycznie w tym zakresie znaczeniu była kwestia dosalania potraw. Osoby, które dosalały pokarmy miały ryzyko zgonu przedwczesnego istotnie wyższe niż osoby, które nie charakteryzowały się tego typu zachowaniami. Stanowi to potwierdzenie wyników wielu badań, w których obserwowano związek pomiędzy ilością spożywanej soli a występowaniem nadciśnienia tętniczego, jak również jego powikłaniami ze strony układu krążenia, w tym m.in. udarami mózgu [22-24]. W konsekwencji można więc pośrednio dopatrywać się wpływu dosalania pokarmów na umieralność. Dosalanie potraw należy do czynników modyfikowalnych, na które każdy może mieć wpływ. Na dodatek ocenia się, iż zmniejszenie spożycia soli należy do najmniej kosztownych sposobów walki z chorobami niezakaźnymi [25, 26]. Budzącym niepokój jest więc fakt dosalania potraw, który odnotowano u połowy osób w badaniu własnym. Należy w tym miejscu dodać, iż w ostatnich latach wyniki badań dotyczące wpływu soli na stan zdrowia przynoszą coraz częściej dość niejednoznaczne i kontrowersyjne informacje. Z jednej strony cały czas podkreślany jest związek pomiędzy ilością spożywanej soli a występowaniem nadciśnienia tętniczego, z drugiej poddaje się krytyce m.in. sposób określania tej ilości, zwracając uwagę na fakt osobniczych zdolności przyswajania soli, czy też czasu stosowania niekorzystnych zachowań w tym zakresie [27]. Podaje się iż dzienne spożycie soli kuchennej nie powinno przekraczać 5 g [28]. Badanie łódzkiej próby mieszkańców w wieku 18-64 lat, opierając się na najprościej sformułowanym pytaniu dotyczącym używania soli w codziennym menu, pomijając szczegółowy aparat analityczny dotyczący tej problematyki, wskazało na istnienie znamiennej statystycznie zależności pomiędzy dosalaniem potraw a ryzykiem zgonu. Innymi zmiennymi charakteryzujących zachowania żywieniowe osób uczestniczących w badaniu, które w okresie ośmioletniej obserwacji odegrały istotne znaczenie na zgon przedwczesny było spożywanie mięsa wołowego lub wieprzowego oraz wędlin drobiowych. Spożywanie mięsa wołowego lub wieprzowego zwiększało, a spożywanie wędlin drobiowych obniżało ryzyko zgonu. Wyniki dotyczące spożywania mięsa wołowego i wieprzowego potwierdzają tendencje dotyczące powiązań uwzględniania w menu tego typu mięsa ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób przewlekłych i umieralnością, odnotowane w badaniach epidemiologicznych [29, 30]. Wyniki badania własnego dotyczące spożywania wędlin drobiowych są bardziej problematyczne i znajdują pewne odzwierciedlenie w rezultatach niektórych badań epidemiologicznych [31]. Wnioski 1. Zmiana zachowań żywieniowych jest jednym ze sposobów poprawy stanu zdrowia populacji w zakresie chorób niezakaźnych ważne jest eliminowanie negatywnych i promowanie pozytywnych nawyków. 2. Uzasadnione jest doskonalenie działań profilaktycznych w społecznościach lokalnych ze szczególnym uwzględnieniem modelowania zachowań związanych z odżywianiem podczas ciągłego procesu ich monitorowania. Badanie zrealizowano dzięki środkom finansowym Uniwersytetu Medycznego w Łodzi nr 503/6-029- 07/503-01. Piśmiennictwo / References 1. Magnuson B, Munro I, Abbot P, et al. Review of the regulation and safety assessment of food substances in various countries and jurisdictions. Food Addit Contam Part A Chem Anal Control Expo Risk Assess 2013, 30(7): 1147-220. 2. Lalonde M. A new perspectives on the health of Canadians, a working document. Ministry of Supply and Services of Canada, Ottawa 1978. 3. Dart H, Wolin KY, Coldiz GA. Commentary: eight ways to prevent cancer: a framework for effective prevention messages for the public. Cancer Causes Control 2012, 23(4): 601-608. 4. Kardjalik K, Bryła M, Maniecka-Bryła I. Zachowania zdrowotne związane z odżywianiem oraz występowanie nadwagi i otyłości w grupie studentów. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 71-79. 5. Maniecka-Bryła I, Dziankowska-Zaborszczyk E, Bryła M i wsp. Determinants of premature mortality in a city population: An eight-year observational study concerning subjects aged 18-64. Int J Occup Med Environ Health 2013, 26(5): 724-741. 6. Maniecka-Bryła I, Pikala M, Bryła M. Life years lost due to cardiovascular diseases. Kardiol Pol 2013, 71(10): 1065 1072.

Dziankowska-Zaborszczyk E i wsp. Zachowania zdrowotne związane z żywieniem a ryzyko zgonu... 365 7. Maniecka-Bryła M, Szymocha M, Bryła M. Overweight and obesity as a risk factors in hypertension Study of the working population. Med Lav 2011, 102(6): 523-538. 8. WHO Technical Report Series 916. Diet, Nutrition and prevention of chronic diseases. Report of Joint WHO?FAO Expert Consultation, WHO, Geneva 2003. http://www.google.pl/books?hl=pl&lr=&id=w-vl_gnveoc&oi=fnd&pg=pa1&dq= WHO+Harvard+Report+o n+cancer+prevention&ots=rbui6iypuf&sig=krv6sc G0N0udfq0pXWDVZJCCpUY&redir_esc=y#v=onepag e&q=who%20harvard%20report%20on%20cancer%2 0Prevention&f=false (24.03.2014). 9. Ministerstwo Zdrowia. Załącznik do Uchwały Nr90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 maja 2007. Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015. http:\\www2.mz.gov. pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/zal_urm_npz_90_ 15052007p.pdf (24.03.2014). 10. Leparski E, Nüssel E. Protocol and guidelines for monitoring and evaluation procedure CINDI Countrywide Integrated Noncommunicable Diseases Intervention Programme. Springer, Berlin 1987. 11. Altman DG, Royston P. What do mean by validating a prognostic model? Stat Med 2000, 19(4): 453-473. http:// dx.doi.org/10.1002/(sici)1097-0258(20000229)19:43.3. CO;2-X. (24.03.2014). 12. Wojtyniak B, Goryński P, Moskalewicz B. Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania. NIZP PZH, Warszawa 2012. http://www.pzh.gov.pl/page/fileadmin/ user_upload/ statystyka/raport_stanu_zdrowia_2012.pdf (24.03.2014). 13. Maniecka-Bryła I, Maciak-Andrzejewska A, Bryła M, et al. An assessment of health effects of a cardiological prevention programme in a local community with the use of the SCORE algorithm. Ann Agric Environ Med 2013, 20(4): 794-799. 14. Rivlin RS. Keeping the young-elderly healthy: Is it too late to improve our health through nutrition? Am J Clin Nutr 2007, 86(suppl): 1572-1576. 15. Kłosiewicz-Latoszek L. Zalecenia żywieniowe w prewencji chorób przewlekłych. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 447-450. 16. Suliga E. Zachowania zdrowotne związane z żywieniem osób dorosłych i starszych. Hygeia Publ Health 2010, 45(1): 44 48. 17. Cianciara D. Społeczny wymiar żywienia zadania dla promocji zdrowia w Polsce. Hygeia Publ Health 2011, 46(1): 21-24. 18. Stelmach W, Kaczmarczyk-Chałas K, Bielecki W, et al. The impact of income, education and health on lifestyle in a large urban population of Poland (CINDI Programme). Int J Occup Med Environ Health 2004, 17(3): 393-401. 19. Maniecka-Bryła I, Pikala M, Bryła M. Health inequalities among rural and urban inhabitants of Łódź province, Poland. Ann Agric Environ Med 2012, 19(4): 723-731. 20. Mackenbach JP, Kunst AE, Cavelaars AE, et al. Socioeconomic inequalities in morbidity and mortality in Western Europe. Lancet 1997, 349(9066): 1655-1659. 21. Johnson NJ, Backlund E, Sorlie PD, et al. Marital status and mortality: the national longitudinal mortality study. Ann Epidemiol 2000, 10(4): 224-238. 22. Cook NR, Cutler JA, Obarzanek E, et al. Long term effects of dietary sodium reduction on cardiovascular disease outcomes: observational follow-up of the trials of hypertension prevention (TOHP). BMJ 2007, 334(7599): 885. 23. Nagata C, Takatsuka N, Shimizu N, et al. Sodium intake and risk of death from stroke in Japanese men and women. Stroke 2004, 35(7): 1543-1547. 24. Jarosz M, Traczyk I. Spożywajmy mniej soli. Bezp Hig Żywn 2011, 4: 58-60. 25. Asaria P, Chisholm D, Mathers C, et al. Chronic disease prevention: health effects and financial costs of strategies to reduce salt intake and control tobacco use. Lancet 2007, 370(9604): 2044-2053. 26. Discussion paper. Prevention and control of NCDS: priorities for investment. World Health Organization. First Global Ministerial Conference on Healthy Lifestyles and Noncommunicable Disease Control. Moscow, 28-29 April 2011. 27. Lackland DT, Egan BM. Dietary salt restriction and blood pressure in clinical trials. Curr Hyperten Rep 2007, 9(4): 314-319. 28. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases: report of a joint WHO/FAO expert consultation. Technical Report Series 916. WHO, Geneva 2003. 29. Pan A, Sun Q, Bernstein AM, et al. Red meat consumption and mortality results from 2 prospective cohort studies. Arch Intern Med 2012, 172(7): 555-563. 30. Sinha R, Cross AJ, Graubard BI, et al. Meat intake and mortality: a prospective study of over half a million people. Arch Intern Med 2009, 169(6): 562-571. 31. Takata Y, Shu XO, Gao YT, et al. Red meat and poultry intakes and risk of Total and cause-specific mortality: results from cohort studies of Chinese adults in Shanghai. PLoS One 2013, 8(2).