Zmiany w umieralności z powodu chorób układu krążenia w wieku wczesnej starości

Transkrypt

1 346 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): Zmiany w umieralności z powodu chorób układu krążenia w wieku wczesnej starości Changes in cardiovascular diseases mortality in the young old subpopulation IRENA MANIECKA-BRYŁA 1/, IRENEUSZ KUROPKA 2/, MAREK BRYŁA 1/, WOJCIECH DRYGAS 1/ 1/ Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 2/ Katedra Prognoz i Analiz Gospodarczych Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu Wprowadzenie. Dokonujące się zmiany społeczno-ekonomiczne w Polsce w latach 90. ubiegłego wieku wpłynęły korzystnie na sytuację epidemiologiczną, zwłaszcza w zakresie chorób układu krążenia. Jednocześnie występujące przemiany demograficzne nasiliły proces starzenia się ludności. Cel pracy. Ocena zmian w umieralności i przeciętnym dalszym trwaniu życia w populacji wczesnej starości Łodzi w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Materiał i metodyka. Dane do opracowania pochodzą z pełnych baz zgonów, jakie zostały utworzone dla 1991 i 2002 roku. Pierwsza baza miała zakodowanych w programie Microsoft Excel zgonów, druga zgonów według płci, wieku i przyczyny wyjściowej. Do obliczenia e (przeciętnego dalszego trwania życia) w analizowanych grupach wieku oraz oceny zysków w tym syntetycznym wskaźniku stanu zdrowia w sytuacji eliminowania zgonów z powodu chorób układu krążenia korzystano z metody Greville a. Wyniki. Łączne ryzyko zgonów w analizowanej grupie wieku w 2002 roku w porównaniu do 1991 roku uległo zmniejszeniu i wynosiło 0,788 (w grupie mężczyzn 0,818, a w grupie kobiet 0,775), zaś ryzyko zgonów z powodu chorób układu krążenia wynosiło odpowiednio: 0,675, 0,594 i 0,569 i było niższe niż w populacji ogólnej; e(65) w 1991 r. wynosiło dla mężczyzn 11,43 lat a dla kobiet 14,77 lat, zaś w 2002 r. e(65) wynosiło odpowiednio 13,19 lat (wzrost o 1,76 lat) i 16,31 lat (wzrost o 1,54 lat). W sytuacji całkowitego wyeliminowania zgonów z powodu chorób układu krążenia w 1991 roku zyski w e(65) dla mężczyzn wynosiłyby aż 9,92 lat, a dla kobiet 10,23 lat, zaś w 2002 roku odpowiednio: 4,48 i 4,20 lat. Wnioski. Korzyści odniesione w walce z chorobami układu krążenia przekładają się na konkretną szansę dalszego trwania życia, wyrażoną liczbowo. Słowa kluczowe: ludzie starsi, choroby układu krążenia, umieralność, przeciętne dalsze trwanie życia, Łódź Introduction. The socio-economic transition in Poland in 1990s had a favorable influence on the epidemiological situation, especially in the field of cardiovascular diseases (CVD). At the same time, demographic changes have intensified the population ageing process. Aim. To evaluate changes in mortality and life expectancy in the young old subpopulation of Lodz during the systemic transition in Poland. Material and methods. Our paper is based on data retrieved from complete mortality databases for the years 1991 and The first database had 12,175 data entries in Microsoft Excel. The second one 10,182 entries, classified by sex, age and cause of death. We applied the method proposed by Greville to calculate e (life expectancy) in age intervals and estimate the gains in this synthetic health situation indicator due to the elimination of CVD mortality. Results. The total mortality risk in the age interval under study declined in 2002 compared to 1991 and amounted to (0.818 for males and for females). The CVD mortality risk was 0.675, and 0.569, respectively, and it was lower than in the entire population. In 1991, e(65) was years for males and years for females, whereas in 2002, it was years for males (an increase by 1.76 years) and years or females (an increase by 1.54 years). In the hypothetical situation of the total elimination of CVD mortality in 1991, the male e(65) would have grown by 9.92 years, and the female e(65) by years, while in 2002, it would have been 4.48 and 4.20 years, respectively. Conclusions. The advances made in the fight against CVD have a concrete impact on the extension of life expectancy, which can be expressed in figures. Key words: the young old, cardio-vascular diseases, mortality, life expectancy, Lodz Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr hab. med. Irena Maniecka-Bryła Kierownik Zakładu Epidemiologii i Biostatystyki, Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi ul. Żeligowskiego 7/9, Łódź tel. (42) ; (42) , i.m.b@gazeta.pl praca została sfinansowana przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi w ramach tematu nr Wprowadzenie Za punkt wyjścia do analizy zmian w stanie zdrowia mieszkańców Łodzi w wieku wczesnej starości przyjęto rok Wówczas odnotowano, tak jak i w całej Polsce, najbardziej niekorzystną sytuację epidemiologiczną

2 Maniecka-Bryła I i wsp. Zmiany w umieralności z powodu chorób układu krążenia w wieku wczesnej starości 347 w zakresie najważniejszego problemu zdrowotnego, jakim są choroby układu krążenia (ch.u.k.) [1, 2]. Stan zdrowia subpopulacji w wieku lata w tymże roku porównano ze stanem zdrowia analizowanej kohorty w 2002 roku, w którym utrzymywała się od kilku lat pozytywna dynamika umieralności będąca przedmiotem niniejszego opracowania, W tym okresie oprócz transformacji ustrojowej i epidemiologicznej, zachodziły przemiany demograficzne, konsekwencją których był postępujący proces starzenia populacji [3, 4]. Warto nadmienić, że Łódź jest drugim co do wielkości (po Warszawie) miastem o charakterze przemysłowym. W okresie objętym analizą liczba mieszkańców zmniejszyła się o osób (6,26%) i w 2002 roku liczyła Udział ludności w wieku 65 lat i więcej z 13,98% w 1991 roku wzrósł do 16,67% w 2002 r. Ludność w wieku lata liczyła osób w 1991 r. j osób w 2002 r., czyli prawie co dziesiąty mieszkaniec Łodzi znajdował się w tej grupie wieku [5]. Cel pracy Ocena zmian w umieralności ogólnej i z powodu chorób układu krążenia oraz przeciętnym dalszym trwaniu życia w populacji wczesnej starości w Łodzi, które nastąpiły w okresie jedenastu lat transformacji społeczno-ekonomicznej w Polsce. Materiał i metodyka Dane o umieralności pochodzą z pełnych baz zgonów, jakie zostały utworzone dla 1991 r. i 2002 roku. Pierwsza baza miała zakodowanych zgonów, druga zgony, w programie komputerowym Microsoft Excel według następujących zmiennych: płeć, wiek i wyjściowa przyczyna zgonu. Przyczyna zgonu była kodowana w 1991 roku wg IX Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (ICD-9), zaś w 2002 roku według X Rewizji Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych. W analizie statystycznej zastosowano współczynniki proporcji, natężenia i dynamiki, standaryzacje bezpośrednią, test u la porównania dwu częstości, Do obliczenia przeciętnego dalszego trwania życia w analizowanych grupach wieku oraz oceny jego zysków powodowanych redukcją zgonów z powodu chorób układu krążenia (ch.u.k) posługiwano się metodą Greville a, wykorzystując program Mortpak [6, 7]. Wyniki W 2002 roku zmarły w Łodzi osoby, tj. o 1993 osoby mniej (16,37%) niż w roku 1991, którym było zgonów. Wskaźnik umieralności ogólnej wynosił w 1991 roku 14,6 na 1000 ludności, zaś w 2002 roku przyjął wartość 13,0 na 1000 ludności. Należy podkreślić, że były to najwyższe wskaźniki umieralności w całym kraju. Dynamika spadku wskaźnika była podobna do dynamiki wskaźnika ogólnopolskiego, aczkolwiek ten ostatni był znacznie niższy i wynosił w porównywanych latach 10,5 i 9,4 na 1000 ludności. Powszechnie wiadomo, że głównymi przyczynami zgonów są obecnie choroby niezakaźne, zwłaszcza za najważniejsze problemy zdrowotne uznaje się choroby układu krążenia i nowotwory. Hierarchia ta jest zachowana w naszym kraju jak i mieście. W tabeli I przedstawiono wskaźniki umieralności z powodu chorób układu krążenia w Łodzi i w Polsce w okresie od 1991 roku do 2002 roku oraz ich dynamikę, Wskaźniki w całym okresie są wyraźnie wyższe dla Łodzi niż dla całej populacji Polski, ale dynamika spadku wskaźników w Łodzi jest większa, bowiem wskaźnik ten spadł z 33,25% w analizowanym okresie, podczas gdy w Polsce o 20,32%. Większą dynamikę spadku wskaźnika odnotowano w grupie mężczyzn spadek o 36,88% (z 78,9 na do 49,8 na mężczyzn) niż w grupie kobiet w Łodzi spadek o 30,17% (z 76,5 na do 53,5 na kobiet). Mając na uwadze to, że problem chorób układu krążenia narasta wraz z wiekiem, a populacja łódzka cechuje się większym procesem starzenia się niż prze- Tabela I. Wskaźniki umieralności szczegółowej z powodu chorób układu krążenia i ich dynamika w Łodzi i Polsce w latach Table I. CVD specific mortality rates and their dynamics in Lodz and in Poland from 1991 to 2002 Łódź / Lodz Polska /Poland Lata /Year wsk. na wsk. na / rate per10,000 = 100 / rate per 10,000 = ,6 100,00 55,6 100, ,3 99,61 53,7 96, ,0 100,52 53,0 95, ,5 98,58 51,2 92, ,5 97,29 50,5 90, ,1 92,91 50,3 90, * 60,7 78,22 47,6 85, * 61,2 78,87 48,0 86, ,2 82,73 46,9 84, ,3 78,99 45,4 81, ,7 76,99 45,0 80, ,8 66,75 44,3 79,68 * dane szacunkowe z powodu braku określenia przyczyny zgonu w części kart w związku z protestem lekarzy / estimates due to missing information on death causes in some certificates because of doctor s protest Źródło: opr. wł. na podst. danych WUS w Łodzi i bazy danych WHO Source: own calculations on the basis of the Lodz Regional Statistical Office data and a WHO database

3 348 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): ciętna populacja Polaki, dokonano standaryzacji bezpośredniej. Standaryzowane współczynniki zgonów z powodu ch.u.k. w 1991 roku mają wartości niższe: 60,6 na ludności, 63,2 w grupie mężczyzn, 59,8 w grupie kobiet, ale w dalszym ciągi różnice są istotne statystycznie (p < 0,001) na niekorzyść Łodzi. W 2002 roku wartość wskaźników standaryzowanych była następująca: 39,2 na ludności, 39,7 w grupie mężczyzn i 39,8 w grupie kobiet. Oznacza to, że gdyby struktura ludności według wieku w Łodzi w 2002 roku była taka sama jak struktura w Polsce, to wskaźniki umieralności z powodu ch.u.k. byłyby istotnie statystycznie niższe (p < 0,001) niż w Polsce, Za niekorzystną sytuację w zakresie umieralności z powodu ch.u.k. odpowiada więc nasilony proces starzenia się populacji łódzkiej. Jednakże badając różnice w zakresie umieralności ogólnej, jak i z powodu chorób układu krążenia, jakie zaszły w Łodzi w analizowanym okresie można z całą pewnością stwierdzić, że omawiane mierniki uległy istotnemu statystycznie spadkowi (p < 0,001) w 2002 roku w porównaniu z 1991 r. Świadczy to o poprawie stanu zdrowia populacji łódzkiej w badanym okresie, zważywszy, ze umieralność jest najbardziej negatywnym jego miernikiem. Nasuwa się więc pytanie, czy nastąpiła redukcja umieralności w grupie wieku lata w 2002 roku w porównaniu z 1991 rokiem? W 1991 roku zgony w tej grupie stanowiły 24,59% wszystkich zgonów w Łodzi, zaś w 2002 roku udział procentowy był niższy i wyniósł 23,70%. Liczba zgonów w tej grupie wieku zmniejszyła się z 2903 w 1991 r. do 2413 w 2001 r. Wskaźnik umieralności ogólnej w 1991 roku wynosił 39,7 na 1000 ludności, w grupie mężczyzn 56,4, a w grupie kobiet 29,2. W 2002 r. wskaźniki te były istotnie statystyczne (p < 0,001) niższe i wynosiły odpowiednio: 31,3, 46,2 i 22,6 na Redukcja natężenia umieralności w tej grupie wieku spowodowała korzystne zmiany ryzyka zgonów w 2002 roku w porównaniu do 1991 roku, które wyniosło o,788, w grupie mężczyzn 0,818; w grupie kobiet 0,775 i było niższe niż w ogólnej populacji miasta (odpowiednio: 0,892, 0,862, 0,925). Struktura przyczyn zgonów w wieku lata według płci została zaprezentowana na rycinie 1 i 2. ch. układu krążenia / CVD nowotwory / malignant neoplasms 55,98 53,19 23,09 23,80 ch. układu trawiennego / digestive ch. układu oddechowego /respiratory urazy i zatrucia / injuries and intoxications 4,31 4,98 3,04 4,80 2,82 2,55 / Source: own calculations ch. zakaźne i pasożytnicze / infectious and parasitary diseases pozostałe / other 0,37 0,55 10,39 10, Ryc. 1. Struktura przyczyn zgonów w wieku lata wg płci w Łodzi w 1991 r. (w %) Fig 1. The structure of death causes of Lodz inhabitants aged in 1991 by sex (in %) ch. układu krążenia / CVD 41,09 38,61 nowotwory / malignant neoplasms 31,09 31,68 ch. układu trawiennego / digestive 5,73 4,42 / Source: own calculations ch. układu oddechowego /respiratory urazy i zatrucia / injuries and intoxications ch. zakaźne i pasożytnicze / infectious and parasitary diseases pozostałe / other 1,00 1,90 0,18 0,46 4,00 5,64 16,91 17, Ryc. 2. Struktura przyczyn zgonów w wieku lata wg płci w Łodzi w 2002 r. (w %) Fig 2. The structure of death causes of Lodz inhabitants aged in 2002 by sex (in %)

4 Maniecka-Bryła I i wsp. Zmiany w umieralności z powodu chorób układu krążenia w wieku wczesnej starości 349 Zwracają uwagę mniejsze wskaźniki umieralności proporcjonalnej z powodu ch.u.k. mężczyzn i kobiet w 2002 r. w porównaniu do 1991 r., przy jednoczesnym wzroście wskaźników umieralności proporcjonalnej z powodu nowotworów. Jednocześnie odnotowano istotny statystycznie (p < 0,001) spadek natężenia zgonów z powodu ch.u.k., bowiem wskaźniki te w 1991 roku wynosiły 21,6 na 1000 ludności, 30,00 na 1000 mężczyzn i 16,32 na 1000 kobiet, zaś w 2002 r. odpowiednio: 12,43, 17,83, 9,28. Skutkowało to pozytywnymi zmianami ryzyka zgonów z powodu ch.u.k. w tej grupie wieku, które wyniosło 0,575 i było wyższe w grupie mężczyzn 0,594 niż w grupie kobiet 0,569 oraz było wyraźnie niższe niż w całej populacji miasta odpowiednio: 0,668, 0,632, 0,699. Jest to niewątpliwie kluczowy dowód na pozytywne zmiany zachodzące w stanie zdrowia sób należących do grupy young old, jakie zaszły w ciągu jedenastu lat transformacji społeczno-ekonomicznej. Redukcja natężenia zgonów w badanej subpopulacji wpłynęła na przyrost ich przeciętnego dalszego Tabela II. Przeciętne dalsze trwanie życia (w latach) dla osób w wieku lat w Łodzi w latach 1991 i 2002 Table II. Life expectancy (in years) for Lodz inhabitants aged in 1991 and 2002 Wiek / Age Przyrost / Growth Przyrost / Growth 65 11,43 13,19 1,76 14,77 16,31 1, ,15 10,40 1,25 11,32 12,52 1, ,69 7,93 1,24 8,10 9,06 0,96 Source: own calculations Tabela III. Zyski w przeciętnym dalszym trwaniu życia mieszkańców Łodzi wg płci w hipotetycznych założeniach wyeliminowania zgonów z powodu chorób układu krążenia Table III. Life expectancy gains due to a hypothetical elimination of CVD deaths among Lodz inhabitants by sex and age Wiek / Age Wyeliminowane wszystkie zgony z powodu ch.u.k. / All CVD deaths eliminated Wyeliminowana połowa zgonów z powodu ch.u.k. / Half of CVD deaths eliminated M K / F M K / F M K /F M K /F 65 9,92 10,23 4,48 4,20 2,68 3,02 1,76 1, ,77 10,05 4,27 3,96 2,48 2,89 1,65 1, ,64 9,46 3,86 3,62 2,28 2,61 1,46 1,38 Source: own calculations trwania życia (tab. II). Przyrosty e były większe u mężczyzn niż kobiet. Chcąc udokumentować znaczenie chorób układu krążenia jako najważniejszego problemu zdrowotnego dokonano obliczeń zysku w e przy założeniu całkowitego wyeliminowania zgonów z ich powodu oraz w sytuacji redukcji połowy zgonów (tab. III). W hipotetycznej sytuacji całkowitego wyeliminowania zgonów z powodu chorób układu krążenia e(65) dla mężczyzny mieszkającego w Łodzi w 1991 roku byłoby znacząco dłuższe, ponieważ wydłużyłoby wie o kolejne 9,92 lat, czyli do wartości 21,35 lat, a kobiety w tym samym wieku zyskałyby aż 10,23 lat czyli miałyby szansę dalszego przeżycia aż 25 lat. W 2002 roku mimo znakomitej poprawy w zakresie redukcji zgonów z powodu ch.u.k., zyski spowodowane całkowitym ich wyeliminowaniem byłyby jeszcze bardzo duże. Dla wieku 65 lat spowodowałoby to wydłużenie e o 4,48 lat u mężczyzn i o 4,20 lat u kobiet. Powyżej opisywana sytuacja jest całkowicie teoretycznym rozważaniem, bowiem nie są znane metody całkowicie eliminujące zgony z powodu ch.u.k., ale z pewnością przekonuje o ich randze zdrowotnej. Założono więc bardziej realistyczną sytuację częściowego wyeliminowania zgonów z powodu ch.u.k. i tak gdyby w 1991 roku było w łodzi o 50% mniej zgonów z powodu ch.u.k. w grupie wiekowej lata, to e(65) dla mężczyzn wynosiłoby 14,1 lat, czyli byłoby o 2,68 lat dłuższe, zaś dla kobiet 17,79 lat, czyli byłoby dłuższe o 3,02 lat. Jedenaście lat później 65- letni mężczyzna zyskałby 1,76 lat a kobieta 1,66 lat w sytuacji redukcji połowy zgonów z powodu ch.u.k. Dyskusja W analizowanym okresie odnotowano w Łodzi korzystne zmiany w stanie zdrowia populacji w wieku wczesnej starości, które przełożyły się na szansę dłuższego życia. Redukcja natężenia umieralności ogólnej w tej grupie wieku była skutkiem eliminowania zgonów przede wszystkim z powodu chorób układu krążenia. Jednakże w dalszym ciągu w tej klasie przyczyn zgonów tkwią ogromne rezerwy, które w przyszłości mogą skutkowa dalszym wydłużeniem przeciętnego dalszego trwania życia. D. Smith [8] analizując przyczyny zgonów u ludzi starszych w Stanach Zjednoczonych w latach podkreślił, iż spadkowi wskaźników umieralności ogólnej towarzyszył wzrost wskaźników umieralności szczegółowej z powodu ch.u.k. do 1970 roku, a w następnych latach spadek o ponad 50%. W latach wskaźniki zgonów z powodu ch.u.k. spadały szybciej niż wskaźniki zgonów ogółem. Można więc stwierdzić, że sytuacja w zakresie tendencji zmian umieralności występująca w Polsce od 1991 roku do chwili obecnej jest podobna do omawianej sytuacji w USA w latach E. Crimmins [9] oceniając trendy w stanie zdrowia ludzi starszych w USA stwierdził, że w ciągu 20 lat uległ poprawie ich stan zdrowia, bowiem nastąpił spadek umieralności, a co

5 350 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): za tym idzie e(65) wydłużyło się u mężczyzn z 14,1 lat w 1980 roku do 16,3 lat w 2000 roku, u kobiet odpowiednio: z 18,3 do 19,2 lat. Dla porównania, e(65) w Polsce w 2000 r. wynosiło 13,6 lat w grupie mężczyzn i 17,3 lat w grupie kobiet. G. Persson i wsp. [10] wykazali, że w Szwecji umieralność osób starszych spadała szybko w latach 80. i 90. ubiegłego wieku co spowodowało wydłużenie e(65) dla kobiet do 20 lat w 1999 r. i ponad 16 lat dla mężczyzn. Wpływ na to miała, zdaniem autorów, zmiana zachowań prozdrowotnych badanej populacji, zwłaszcza spadek konsumpcji alkoholu, częstości palenia tytoniu, wzrost aktywności fizycznej oraz poprawa odżywiania. Obserwowane w Polsce po 1990 roku korzystne zmiany w umieralności ogólnej, a zwłaszcza z powodu chorób układu krążenia wskazują na skuteczność podjętych działań w zakresie profilaktyki pierwotnej, związanej ze zmianami stylu życia [11]. Spośród czynników ryzyka największy udział w spadku prawdopodobieństwa zgonów miało obniżenie średniego ciśnienia skurczowego i zmniejszenie palenia papierosów [2, 12]. Odnotowano także pozytywne zmiany w sposobie żywienia. Znacznemu zmniejszeniu legło spożycie żywności sprzyjającej rozwojowi miażdżycy, a zwiększyło produktów zalecanych w profilaktyce ch.u.k., tj. tłuszczów roślinnych, warzyw i owoców [13, 14]. Korzyści wynikające ze zmiany stylu życia ludzi starszych świetle wyników licznych badań są bezsprzeczne. Jednakże zmiana zachowań zdrowotnych jest procesem bardzo trudnym zważywszy, że są to osoby o ugruntowanych nawykach. Jednocześnie zmiany społeczno-ekonomiczne zachodzące w Polsce stwarzają możliwość dokonywania wyborów i kontroli nad własnym zdrowiem. Dobrze prowadzona edukacja zdrowotna, rozpowszechnienie działań profilaktycznych w zakresie prewencji pierwotnej i wtórnej przynoszą pozytywne efekty w walce z chorobami układu krążenia, także u ludzi w wieku starszym. Wnioski 1. Korzyści odniesione w walce z chorobami układu krążenia w okresie jedenastu lat przemian społeczno-ekonomicznych w Polsce przekładają się na konkretną szansę dalszego trwania życia, wyrażoną liczbowo. 2. Większy przyrost przeciętnego dalszego trwania życia u mężczyzn niż u kobiet w okresie może być konsekwencją coraz bardziej podobnych warunków życia i zachowań zdrowotnych mężczyzn i kobiet niż w przeszłości. Piśmiennictwo / References 1. Maniecka-Bryła I, Bryła M, Drygas W. Sytuacja epidemiologiczna chorób układu krążenia w województwie łódzkim na tle sytuacji epidemiologicznej w Polsce na początku XXI wieku. Przegląd Epidemiologiczny 2005; 59: Rywik S, Piotrowski W, Rywik T et al. Czy spadek umieralności z powodu chorób układu krążenia ludności Polski związany jest z obniżeniem globalnego ryzyka sercowo-naczyniowego zależnego od zmian w stylu życia? Kardiologia Polska 2003; 58(5): Kowaleski J. Starzenie się ludności Polski stan aktualny i przyszłość. [W:] Kowaleski J, Szukalski P (red): Sytuacja zdrowotna osób w starszym wieku w Polsce. Aspekt medyczny i społeczno-demograficzny II. Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy. Łódź 2000: Leowski J. Transformacja demograficzna i epidemiologiczna nowe wyzwania zdrowia publicznego [w:] Polityka zdrowotna a zdrowie publiczne. CeDeWu, Warszawa 2004: Maniecka-Bryła I. Zmiany w stanie zdrowia mieszkańców Łodzi w okresie transformacji społeczno-ekonomicznej (na przykładzie ludności w wieku lata). Praca habilitacyjna. Uniwersytet Medyczny w Lodzi, Łódź Greville T. Short methods of constructing abridged life tables. Records of the American Institute of Actuaries 1943; Kuropka I. Zmiany natężenia zgonów osób starszych a długość życia mieszkańców Polski w latach dziewięćdziesiątych [w:] Kowaleski J, Szukalski P (red): Proces starzenia się ludności potrzeby i wyzwania. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002: Smith D. Changing causes of death of elderly people in the United States, Gerontology 1998; 44: Crimmins E. Trends in the health of the elderly. Annual Review of Public Health 2004; 25: Persson G, Boström G, Allebeck P et al. Elderly people s health 65 and after. Scandinavian Journal of Public Health 2001; 58: Drygas W. Medycyna zapobiegawcza w XXI wieku bilans otwarcia, czy lepiej zapobiegać czy leczyć? [w:] Drygas W, Maniecka-Bryła I, Bryła M (red): Postępy w profilaktyce i leczeniu przewlekłych chorób niezakaźnych III. Uniwersytet Medyczny w Łodzi. Łódź 2003: Pająk A, Jamrozik E, Kawalec E et al. Zawał serca zagrożenia i postępowanie. Długofalowa obserwacja populacji i mężczyzn Projekt POL-MONICA Kraków. Cz. III: Epidemiologia i leczenie zawału serca. Przegląd Lekarski 1996; 53: Szostak W, Cybulska B. Racjonalne żywienie w profilaktyce miażdżycy - mniej smarujesz, szybciej dojedziesz do Unii Europejskiej. Medycyna Metaboliczna 1999; 3: Waśkiewicz A, Piotrowski W, Sygnowska E et al. Czy korzystne tendencje w spożyciu żywności zaobserwowane w latach przyczyniły się do spadku umieralności spowodowanej chorobami układu krążenia? Badanie Pol- MONICA Warszawa. Kardiologia Polska 2006; 64(1):