Jan K. Solarz * Jan K. Solarz Zarz¹dzanie ryzykiem merit goods Zarz¹dzanie ryzykiem merit goods Wstêp Zmiana paradygmatu zarz¹dzania ryzykiem finansowym z projektowania instytucji zdolnych do absorpcji ryzyka do zarz¹dzaniem nim poprzez jego rozproszenia miêdzy wszystkich uczestników rynków finansowych rodzi nastêpstwa wymagaj¹ce zidentyfikowania i klasyfikacji. Innymi s³owy przedmiotem badania jest koszt zewnêtrzny zmiany koncepcji zarz¹dzania ryzykiem od tradycji ubezpieczeñ i reasekuracji do miêdzynarodowego handlu ryzykiem. Elementem ³¹cz¹cym finanse publiczne z jakoœci¹ ycia jest odpowiednia poda dóbr spo³ecznie po ytecznych, zwanych po angielsku merit goods. Maj¹ one formê m.in. obowi¹zkowych pañstwowych ubezpieczeñ implicite lub explicite od staroœci, choroby, niepe³nosprawnoœci. Bezpieczeñstwo obrotu gospodarczego jest typowym dobrem po ytku publicznego. Charakterystyczn¹ cech¹ merit goods jest istotna ró nica w ocenie u ytecznoœci zbiorowej i indywidualnej ich poda y. Obowi¹zkowe ubezpieczenia od po aru lub powodzi s¹ przyjmowane z satysfakcj¹ w spo³ecznoœciach lokalnych, lecz bez entuzjazmu wœród w³aœcicieli nieruchomoœci. Koszty ochrony systemu finansowego przed praniem brudnych pieniêdzy s¹ z trudem akceptowanym wk³adem instytucji finansowych w walkê z terroryzmem. Analogicznie, gospodarstwa domowe dotychczas pasywne, chc¹c nie chc¹c musz¹ byæ aktywne na rynkach finansowych; dla nich nowa sytuacja jest innowacj¹ finansow¹ postrzegan¹ jako zagro enie. Teoretycznie merit goods, w tym przypadku w³¹czenie do oferty poœredników finansowych, powinny przynosiæ jedynie korzyœci ich beneficjentów. W praktyce koszty zewnêtrzne decyzji inwestycyjnych innych ni gospodarstwa domowe podmiotów gospodarczych s¹ ponoszone przez ludnoœæ w wyniku transakcji krajowych i zagranicznych, niezale nie od tego, jaki apetyt na ryzyko sygnalizowano. W tych warunkach dotychcza- * Prof. dr hab., Katedra Bankowoœci i Ubezpieczeñ, Instytut Ekonomiczny, Spo³eczna Akademia Nauk, ul. Grochowska 92/15, 04-301 Warszawa
578 Jan K. Solarz sowa segmentacja bankowoœci detalicznej oparta na stosunku do ryzyka finansowego zwolna przestaje odpowiadaæ rzeczywistoœci spo³ecznej. Tradycyjnie wyró niano w ramach bankowoœci detalicznej segment: najzamo niejszych klientów (private banking), wykazuj¹cych apetyt na ryzyko, powszechnych klientów (personal finance), finansów osobistych, wykazuj¹cych niechêæ do ryzyka, osób fizycznych, konsumentów (consumer finance), wykazuj¹cych awersjê do strat, mikrofinansów dla ubogich, wybieraj¹cych tzw. mniejsze z³o [Bank, 2012]. Ka dy z wyró nionych segmentów bankowoœci detalicznej wnosi swój wk³ad w profesjonalne zarz¹dzania ryzykiem finansowym codziennoœci. Swobodny dostêp do profesjonalnego zarz¹dzania ryzykiem finansowym codziennoœci jest uznawany za dobro po ytku publicznego, zas³uguj¹ce na subwencjonowanie przez podatników rezydentów. Wszyscy niezale nie od poziomu ich zamo noœci i kompetencji finansowych chc¹ utrzymaæ dotychczasowy, osi¹gniêty w przesz³oœci poziom ycia, jego normaln¹ dla danej kultury jakoœæ. Kryzys finansowy ujawni³ ukryt¹ przed okiem zewnêtrznych obserwatorów globaln¹ racjonalnoœæ zarz¹dzania ryzykiem finansowania codziennoœci. Ta racjonalnoœæ by³a dotychczas traktowana jako zaburzenie racjonalnoœci ekonomicznej, przejaw nieracjonalnoœci natury cz³owieka. Z perspektywy naofinansów, finansów codziennoœci [Solarz, 2012] jest to racjonalnoœæ ponad 7 mld ludzi na œwiecie. Ich decyzje o celu i instrumentach finansowania ich codziennoœci tworz¹ w sumie globaln¹ równowagê lub nierównowagê. Powrót do globalnej równowagi wiedzie przez zmianê codziennych przyzwyczajeñ zarzadzania ryzykiem finansowym miliardów ludzi. Po³owa z nich nie ma adnego dostêpu do profesjonalnego zarzadzania ryzykiem. Pozostali s¹ w 1/3 poza ofert¹ regulowanych poœredników finansowych, w 1/3 maj¹ nadmiar ofert, z których trudno im wybraæ w³aœciw¹, w 1/3 ufaj¹ nadzorowanym poœrednikom finansowym, którzy wykorzystuj¹ niekiedy ich naiwnoœæ i doprowadzaj¹ wrêcz do upad³oœci konsumenckiej. 1. Typy modeli zarz¹dzania ryzykiem finansowym codziennoœci W nowych warunkach niezbêdna jest nowa segmentacja uczestników rynków finansowych. Tablica 1 przedstawia autorsk¹ próbê segmentacji rynków finansowych z punktu widzenia przyjêtych modeli zarzadzania ryzykiem. Jej podstawê stanowi¹ dwie osie. Pierwsza dotyczy
oferty dla danej grupy ze strony licencjonowanych instytucji finansowych. Druga oœ dotyczy statusu materialnego uczestnika rynków finansowych. Po przeciêciu siê obu tych osi otrzymujemy cztery typy wzorców zarz¹dzania ryzykiem finansowania codziennoœci. Tablica 1. Segmentacja zarz¹dzania ryzykiem finansowym codziennoœci Uczestnicy rynków finansowych W³¹czeni do systemu Wykluczeni z systemu ród³o: Opracowanie w³asne. Zarz¹dzanie ryzykiem merit goods 579 Zamo ni Bankowoœæ dla zamo nych (private banking) Bankowoœæ równoleg³a (shadow banking) Ubodzy Nowi wykluczeni (underbanked) Tradycyjni wykluczeni (unbanked) Ka dy z tak wyró nionych wzorów zarz¹dzania ryzykiem finansowym codziennoœci zostanie omówiony w odrêbnym punkcie. Ca³oœæ rozwa añ zamykaj¹ wnioski dotycz¹ce teorii i praktyki zarz¹dzania ryzykiem finansowania codziennoœci. 1.1. Ryzyko finansowe private banking Deregulacja i umiêdzynarodowienie rynków finansowych wprost prowadzi do zwiêkszenia zró nicowania dochodowego na œwiecie: pomiêdzy krajami oraz wewn¹trz gospodarstw narodowych. Logicznym nastêpstwem polaryzacji dochodowej jest pojawienie siê wyspecjalizowanej oferty dla najzamo niejszych. Obs³uga bankowa najzamo niejszych ludzi sta³a siê specjalizacj¹ bankowoœci Szwajcarii. Jednym z Ÿród³em atrakcyjnoœci Szwajcarii wœród licz¹cych siê dysponentów aktywów finansowych jest tradycja tajemnicy bankowej. Za jej naruszenie gro ¹ wysokie kary bezwzglêdnego pozbawienia wolnoœæ na piêæ lat. Jest to cena jak¹ trzeba zap³aciæ za bankowoœæ generuj¹c¹ 1/6 PKB Szwajcarii. Klienci private banking du o trac¹ na zaburzeniach na globalnych rynkach finansowych, jednak to, co im pozostaje, tworzy skuteczny bufor i pozwala na korzystanie z o ywienia gospodarczego. W pe³nym cyklu koniunkturalnym stale siê bogac¹ i przynosz¹ zyski obs³uguj¹cym ich poœrednikom finansowym.
580 Jan K. Solarz 1.2. Ryzyko finansowe shadow banking Podstawowe ryzyko parabanków to zagro enie opanowaniem ich przez zorganizowan¹ przestêpczoœæ. W lombardach, w piramidach finansowych oraz nienadzorowanych instytucjach poœrednictwa finansowego ³atwo mo na paœæ ofiar¹ przestêpców finansowych. Badania psychologiczne wskazuj¹, e ofiar¹ tego typu przestêpstw s¹ zazwyczaj ludzie o materialistycznej orientacji na ycie. Wœród pokrzywdzonych znajduj¹ siê m.in. wdowy z wysok¹ emerytura po mê u. Polacy nie rozró niaj¹, czy obs³uguj¹cy ich poœrednik finansowy jest licencjonowany i nadzorowany przez wyspecjalizowane organy w³adzy pañstwowej, czy te jest przedsiêbiorc¹ dzia³aj¹cym na podstawie kontraktu wy³udzonego od nieœwiadomego jego warunków kontrahenta [Maison, 2013]. 1.3. Ryzyko finansowe tradycyjnych wykluczonych (unbanked) Wykluczenie finansowe oznacza sytuacjê, w której obywatele maj¹ trudnoœci w dostêpie do korzystania z instrumentów i instytucji finansowych oferowanych na rynkach finansowych regulowanych, odpowiednich do ich potrzeb i umo liwiaj¹cych im prowadzenie normalnego ycia w spo³eczeñstwie. Kanon dobrych praktyk w zwalczaniu wykluczenia finansowego mówi, e: osoby ubogie potrzebuj¹ zrównowa onego dostêpu do ró nych instrumentów finansowych, w tym do po yczek, które odpowiadaj¹ ich potrzebom i mo liwoœciom, mikropo yczki s¹ bardzo istotnym instrumentem walki z bied¹ dostêp do nich pozwala ubogim gospodarstwom domowym na osi¹ganie przychodów, gromadzenie maj¹tku i zmniejsza ich podatnoœæ na szoki zewnêtrzne, koncepcja mikrofinansów wi¹ e siê z potrzeb¹ budowania systemów finansowych dla osób biednych, które to systemy powinny byæ integraln¹ czêœci¹ systemów finansowych, brak wystarczaj¹cej infrastruktury (czynnika instytucjonalnego i ludzkiego) jest podstawow¹ barier¹ rozwoju mikrofinansów, w tym mikropo yczek, rol¹ rz¹dów nie powinno byæ bezpoœrednie dostarczanie us³ug finansowych, ale ich umo liwianie prze stosowanie polityki wsparcia lokalnych instytucji finansowych dzia³aj¹cych na przejrzystych zasadach, maj¹cych za cel dobro ludzi biednych,
Zarz¹dzanie ryzykiem merit goods 581 mikropo yczki wymagaj¹ jednoczesnego œwiadczenia us³ug niefinansowych, np. o charakterze doradczym, co pozwala unikn¹æ nadmiernego zad³u enia, bardzo wa n¹ cech¹ mikrofinansów jest transparentnoœæ [Solarz, 2012]. Krytycy odgórnego forsowania mikrofinansowania dóbr publicznych, takich jak woda pitna i sanitariaty, wskazuj¹, e s¹ to dobra wspólne i powinny byæ finansowane przez w³adze lokalne lub centralne [Mader, 2011]. 1.4. Ryzyko finansowe nowych wykluczonych (underbanked) W daj¹cej siê przewidzieæ przysz³oœci liczba ludnoœci na œwiecie ustabilizuje siê na poziomie 10 mld ludzi. Ich dobrobyt nie bêdzie siê sprowadza³ do wielkoœci nagromadzonych dóbr materialnych w relacji do s¹siadów lub kolegów z pracy [Benjamin, Szembrot, 2012]. Wa nym elementem zadowolenia z ycia stanie siê kontrola nad ryzykiem finansowania codziennoœci. P³ynnoœæ finansowania normalnoœci ma zasadnicze znaczenie dla jakoœci ycia przesz³ych, obecnych i przysz³ych pokoleñ. Ryzyko finansowe codziennoœci przybiera dwie podstawowe formy. Pierwsza to ryzyka spo³eczne zwi¹zane z patologiami: alkoholizmem, narkomani¹ oraz przemoc¹ w rodzinie i bezdomnoœci¹. O tych rodzajach ryzyka mówimy zazwyczaj przy wykluczeniu spo³ecznym. Wykluczenie w dostêpie do profesjonalnych us³ug finansowych postêpuje w œlad za urzeczywistnieniem siê ryzyka spo³ecznego. Druga forma ryzyka finansowania codziennoœci to utrata p³ynnoœci. W krótkim okresie jest to utrata dochodów z pracy. W d³ugim okresie koniecznoœæ up³ynnienia maj¹tku osobistego. Jego podstawowa czêœæ to nieruchomoœæ mieszkalna. Utrata p³ynnoœci na rynku mieszkaniowym: pierwotnym i wtórnym to ogromne zagro enie dla finansowania codziennoœci. W d³ugim okresie koniunktura na rynku nieruchomoœci mieszkalnych zale y wprost od sytuacji demograficznej i polityki pieniê nej prowadzonej w danym kraju. Gdy spo³eczeñstwo jest m³ode, nale y unikaæ luzowania polityki pieniê nej, gdy spo³eczeñstwo siê starzeje, nie nale y jej zacieœniaæ 1 [Nishimura, 2013]. Przeszkod¹ w skutecznym zarz¹dzaniem p³ynnoœci¹ finansowania codziennoœci mo e siê okazaæ nadmierne zaufanie do poœredników finansowych. W œwiecie finansów obowi¹zuje, znana z ruchu drogowego, 1 Populacja m³oda to w myœl standardów Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) taka, w której udzia³ ludnoœci w wieku 65 lat i wiêcej nie przekracza 4%. Populacja stara gdy jest on wy szy ni 14%.
582 Jan K. Solarz zasada ograniczonego zaufania. Zmiana modelu biznesowego instytucji finansowych spowodowa³a, e nie mo na wobec doradców finansowych oraz banków stosowaæ zasad zaufania do instytucji publicznego zaufania. Ich misj¹ nie jest przyjmowanie na siebie ryzyka finansowego, lecz jego dalsza odsprzeda pozosta³ym uczestnikom rynku. Utrata to samoœci instytucjonalnej po³¹czona ze zmian¹ konstrukcji instrumentów finansowych powoduje, e ryzyko kontraktów zawieranych z profesjonalnymi poœrednikami finansowymi roœnie. Asymetria kompetencji finansowych jest na tyle du a miêdzy stronami kontraktu, e prawna ochrona konsumentów na rynkach finansowych jest iluzoryczna. W tych warunkach powstaj¹ przes³anki do lawinowego narastania liczby nowych wykluczonych (underbanked). S¹ to ludzie ma³o majêtni, którzy chc¹ siê szybko wzbogaciæ. Ich pogoñ za pieniêdzmi powoduje, e wdaj¹ siê w bardzo ryzykowne spekulacje. Do ich grona do³¹czaj¹ osoby, których kompetencje finansowe nie zezwalaj¹ nawet na pasywne poruszanie siê po rynkach finansowych. Na skalê nowego wykluczenia wp³ywa prawdopodobieñstwo i skala urzeczywistnienia siê ryzyka socjalnego. Ryzyko socjalne pozbawia bezpoœrednio p³ynnoœci finansowej gospodarstwa domowe. Gdy nasilenie ryzyka socjalnego zbiegnie siê z brakiem p³ynnoœci na rynku nieruchomoœci mieszkalnych, to istnieje du e prawdopodobieñstwo faktycznej upad³oœci konsumenckiej. Nowe wykluczenie jest kosztem zewnêtrznym rozwoju rynków finansowych, transgranicznego i elektronicznego œwiadczenia us³ug finansowych oraz z³o onej konstrukcji wspó³czesnych instrumentów finansowych. Wszystko to powoduje, e sama edukacja finansowa nie wystarczy. Konieczne jest jej wsparcie przez œwiadomoœæ zagro eñ, jakie czekaj¹ klientów instytucji finansowych. Us³ugobiorcy w ramach ograniczonego zaufania musz¹ zabezpieczyæ siê przed przestêpczoœci¹ finansow¹. Zarz¹dzanie ryzykiem finansowania codziennoœci jest obowi¹zkiem cz³onków spo³eczeñstwa obywatelskiego. Jednym z praw cz³owieka jest swobodny dostêp do instrumentów finansowych pozwalaj¹cych na œwiadome wystawienie siê na ryzyko finansowe codziennoœci. Reasumuj¹c, rozk³ad korzyœci i kosztów zarz¹dzania ryzykiem finansowym codziennoœci kszta³tuje siê nierównomiernie. Jego prawid³owoœci mo na przeœledziæ w tablicy 2.
Zarz¹dzanie ryzykiem merit goods 583 Tablica 2. Dystrybucja kosztów i korzyœci poszczególnych typów zarz¹dzania ryzykiem codziennoœci Dystrybucja Korzyœci rozproszona Korzyœci skoncentrowane Kosztów rozproszona Kosztów skoncentrowana ród³o: Opracowanie w³asne. Bankowoœæ majêtnych (private banking) Równoleg³a bankowoœæ (shadow banking) Nowi wykluczeni (underbanked) Wykluczeni (unbanked) Bankowoœæ dla najzamo niejszych jest najbli sza idea³om efektywnego rynku finansowego. Bankowoœæ równoleg³a stanowi zagro enie dla stabilnoœci finansowej ze wzglêdy na asymetriê informacji i skalê kosztów zewnêtrznych jej funkcjonowania. Wykluczenie w dostêpie do profesjonalnego zarz¹dzania ryzykiem finansowym codziennoœci jest dowodem na zawodnoœæ pañstwa oraz wskazuje na braki w etyce zawodowej poœredników finansowych. Nowi wykluczeni s¹ ofiarami mitu o bankach jako instytucjach zaufania publicznego. Im wczeœniej zostanie on odrzucony, tym skuteczniejsza bêdzie tama postawiona narastaniu nowego wykluczenia. Tradycyjni wykluczeni s¹ odciêci od procesu koncentracji kosztów i korzyœci dostêpu do us³ug profesjonalnych poœredników finansowych. W sumie koszty wykluczenia finansowego s¹ wiêksze od korzyœci z braku oferty. 2. Satysfakcja z metod zarz¹dzania ryzykiem finansowym codziennoœci Tradycyjne zarz¹dzanie ryzykiem finansowym codziennoœci sprowadza³o siê do zapewnienia tempa wzrostu gospodarczego pozwalaj¹cego na utrzymanie bezrobocia i rozwarstwienia spo³ecznego w dopuszczalnych spo³ecznie ramach. Wkrótce okaza³o siê, e wzrost PKB per capita na g³owê ludnoœci nie przek³ada siê automatycznie ani w silnie skorelowany sposób na satysfakcjê z jakoœci ycia w danym kraju. Zamo - niejsze spo³eczeñstwa s¹ pogr¹ one w kosztowne oraz nieustaj¹ce procesy o prawa w³asnoœci. Wydaje siê, e relacja pomiêdzy satysfakcj¹ z jakoœci ycia a PKB per capita jest ró na dla rozmaitych typów dóbr gospodarczych, konsumpcji dóbr: prywatnych, klubowych, wspólnych, prywatnych. Agregatowe ujêcie produktu krajowego brutto abstrahowa³o od jego struktury, poda y dóbr prywatnych, klubowych, spo³ecznie u ytecznych oraz dóbr pu-
584 Jan K. Solarz blicznych. Nic wiêc dziwnego, e nie znajdowano jednoznacznego zwi¹zku miêdzy wzrostem PKB per capita, a satysfakcj¹ obywateli z jakoœci ich ycia [Turner, 2012, s. 32]. Bardziej szczegó³owe ujêcie PKB per capita w jego rozbiciu na typ poda y dóbr gospodarczych, pozwala wydzieliæ ró ne rodzaje zwi¹zków miêdzy typem dóbr gospodarczych a satysfakcj¹ z ich konsumpcji. Satysfakcja z konsumpcji dóbr, ich u ytecznoœæ w jêzyku teorii ekonomii neoklasycznej nie s¹ jednorodn¹ kategori¹. Zawiera ona w sobie trwa³e preferencje wartoœci oraz sam wybór publiczny [Benijamin, Hefftz, 2012, s. 2083-2110]. Tablica 3 zawiera jad¹ z mo liwych typologii tego typu powi¹zañ. Tablica 3. Typowe metody zarz¹dzania ryzykiem finansowym codziennoœci Uczestnicy rynków finansowych Zamo ni Ubodzy W³¹czeni do systemu Poda dóbr prywatnych Poda dóbr spo³ecznie u ytecznych (merit goods) Wykluczeni z systemu Poda dóbr klubowych Poda dóbr publicznych ród³o: Opracowanie w³asne. 2.1. Satysfakcja ze zwiêkszania poda y dóbr prywatnych Zwiêkszenie poda y dóbr prywatnych prowadzi wœród osób zamo - nych do wzrostu satysfakcji z ich posiadania. Liniowy charakter tego zwi¹zku nie pozostawia cienia w¹tpliwoœci, e wzrost gospodarczy jest satysfakcjonuj¹c¹ osoby zamo ne metod¹ zarzadzania ich ryzykiem finansowym codziennoœci Bezalternatywne postrzeganie zwi¹zku miêdzy satysfakcja z jakoœci ycia a wzrostem gospodarczym zosta³o podwa one przez ekologów. Nieodwracalne straty dla œrodowiska naturalnego w wielu przypadkach przekreœli³y sens wzrostu gospodarczego dla najzamo niejszych. Budowa katedr konsumpcji (parków rozrywki, centrów handlowych itp.) i uczynienie z konsumpcji jedynego sensu ycia cz³owieka podwa a zaufanie, e alokacja rynkowa œrodków zawsze prowadzi do poprawy jakoœci ycia ludnoœci œwiata [Dolphin, 2012]. 2.2. Satysfakcja ze zwiêkszania poda y dóbr klubowych Liczne rzesze osób czerpi¹cych korzyœci ze wzrostu gospodarczego w szarej strefie gospodarki, nie czekaj¹c na efekty konwergencji nominalnej i konwergencji realnej, zaczê³y promowaæ tworzenie dóbr klubowych.
Zarz¹dzanie ryzykiem merit goods 585 Emerytury kapita³owe oraz dodatkowe ubezpieczenia medyczne s¹ dobrym przyk³adem tej tendencji. Pocz¹tkowo satysfakcja ze zwiêkszonej poda y dóbr klubowych roœnie. Po nasyceniu ich poda ¹, satysfakcja z ich dostêpnoœci stabilizuje siê, a nastêpnie spada. Pogarsza siê jakoœæ ekskluzywnych us³ug medycznych i edukacyjnych oraz ujawniaj¹ siê bariery braku inwestycji w infrastrukturê. Zwiêkszanie poda y dóbr klubowych nie prowadzi do trwa³ego podniesienia satysfakcji z efektów wzrostu gospodarczego. Nadal dostêp do czynników decyduj¹cych o jakoœci ycia uzale niony jest od kapita³u spo³ecznego (znajomoœci), a nie kapita³u wiedzy. 2.3. Satysfakcja ze zwiêkszania merit goods Przekleñstwo dóbr wspólnych skutecznie zniechêca do zwiêkszania ich poda y. Wiele niebezpieczeñstw wspó³czesnoœci nie mo na rozwi¹zaæ na zasadzie pomocniczoœci. Bez rozwi¹zañ w szerszej skali nie mo na zagwarantowaæ ani bezpieczeñstwa finansowego, ani stabilnoœci finansowej. Dobrym przyk³adem dóbr wspólnego u ytkowania s¹ szczepienia profilaktyczne i ujêcia wody pitnej lub ubezpieczenia obowi¹zkowe. W ka dym z wyró nionych przypadków z³e nawyki powoduj¹ marnowanie œrodków publicznych i powszechne przyjmowanie postawy pasa era na gapê. Dopiero gdy efekty zewnêtrzne z³ych nawyków skumuluj¹ siê w epidemiê i innego rodzaju nadzwyczajne straty, nastêpuje próba oddolnego kszta³towania dobrych nawyków wspartych przez w³aœciw¹ poda dóbr wspólnych. Z³o ona zale noœæ miêdzy zwiêkszaniem poda y dóbr po ytku publicznego a satysfakcj¹ z jej narastania pokazuje, e nak³ady na edukacjê finansow¹ spo³eczeñstwa ze znacznym opóÿnieniem prowadz¹ do wzrostu œwiadomoœci w³asnej odpowiedzialnoœci za stawanie siê ofiarami przestêpczoœci finansowej. Liczne afery finansowe udowadniaj¹, e nadmierne zaufanie do poœredników finansowych mœci siê na ludziach ubogich i pozbawionych kompetencji finansowych. Praktyka yciowa wymusza na nich stosowanie zasady ograniczonego zaufania do licencjonowanych i nielicencjonowanych poœredników finansowych. Teoria wyboru publicznego pokazuje, e poda merit goods jest kupowaniem g³osów wyborczych, a nie trosk¹ o trwa³¹ poprawê jakoœci ycia.
586 Jan K. Solarz Nic wiêc dziwnego, e czêsto prowadzi ona do niegospodarnego wydatkowania publicznych œrodków finansowych. Aby temu zapobiec, nale y [Wilkin, 2012]: œciœle zakreœliæ granice instytucji publicznego zaufania, zawsze to zaufanie powinno byæ ograniczone oraz uwarunkowane, dostosowaæ koncepcjê tajemnicy bankowej do lokalnych warunków, ograniczaæ skalê pozbawienia oferty profesjonalnego zarz¹dzania ryzykiem finansowym codziennoœci (unbanked) i praktyki rozpraszania ryzyka w sposób zwiêkszaj¹cy jego koszty zewnêtrzne (underbanked), ci¹gle monitorowaæ skalê nadu yæ i negatywnej selekcji u poœredników finansowych, stopniowaæ sankcje za nadu ycie zaufania wobec poœredników finansowych, budowaæ relacje oparte na powiernictwie, a nie kontrakcie. 2.4. Satysfakcja ze zwiêkszania poda y dóbr publicznych W teorii finansów dobra publiczne to te, na które wydatkowane s¹ œrodki publiczne pochodz¹ce z podatków i dochodów pañstwa. W teorii ekonomicznej o publicznym charakterze dóbr ekonomicznych decyduje ich funkcja: dostêpnoœæ i niezak³ócanie konkurencji. Finanse behawioralne oferuj¹ odmienne spojrzenie na dobra publiczne i dobra publicznej u ytecznoœci. Przyczynianie siê do wzrostu poda y tego typu dóbr jest jedn¹ z form kooperacji jako mechanizmu ewolucji, obok mutacji, oraz doboru naturalnego [Nowak, 2006, s. 1563]. Jeœli ja pomogê Ci, to ktoœ inny pomo e mi. Ten mechanizm poœredniej wymiany darami ma bardzo silne zakorzenienie w tradycji oraz biologicznych mechanizmach przetrwania gatunku. Reputacja cz³owieka wra liwego na cudz¹ biedê i nieszczêœcie pomaga w uzyskiwaniu dostêpu do dóbr publicznych i dóbr spo³ecznie u ytecznych [Nowak, Sigmund, 2005, s. 1291]. Poda dóbr publicznych stanowi cenê za poparcie starzej¹cego siê elektoratu oraz legitymizacjê obowi¹zuj¹cego systemu podatków od dochodów osobistych. W modelu skandynawskim gospodarki rynkowej wysoka poda dóbr publicznych gwarantuje przyzwoit¹ jakoœæ ycia bezpiecznego, pozbawionego ra ¹cych nierównoœci spo³ecznych oraz z dobr¹ infrastruktur¹ informatyczn¹ oraz sprawnym systemem edukacji i opieki zdrowotnej. W spo³ecznej gospodarce rynkowej instytucje odpowiedzialne za inkluzjê spo³eczn¹ s¹ dostarczycielami dóbr publicznych nastawionych na
walkê z wykluczeniem spo³ecznym i ekonomicznym. Czêsto jednak brak instytucji promuj¹cych solidaryzm spo³eczny drastycznie obni a jakoœæ ycia i szanse na samopodtrzymuj¹cy siê wzrost gospodarczy. Satysfakcja z poda y dóbr publicznych roœnie w pocz¹tkowym okresie, kiedy powstaj¹ innowacje spo³eczne: system przedszkolny, opieka nad niepe³nosprawnymi, sieæ kontaktów spo³ecznych dla seniorów. Po zaakceptowaniu tych i innych innowacji spo³ecznych satysfakcja z poda y dóbr publicznych ulega stabilizacji i nie zwiêksza siê niezale nie od wzrostu poda y dóbr publicznych [McFadden, 2013]. Zakoñczenie Globalna racjonalnoœæ zwiêkszania poda y dóbr spo³ecznie u ytecznych w znacznym stopniu zale y do rozpowszechnienia siê z³ych nawyków. Usuwanie dóbr przynosz¹cych szkodê powszechn¹ (demerit goods) takich jak alkohol, narkotyki, wyroby tytoniowe, jest czasoch³onne i prowadzi do utarty publicznych œrodków finansowych. Bardziej skuteczne jest promowanie dobrych, zdrowych nawyków i zachêcanie do ich wspierania prywatnym œrodkami finansowymi. Tempo wzrostu gospodarczego nie determinuje stopnia satysfakcji z jakoœci ycia. Bardziej istotne jest dostarczenie obywatelom instrumentów do efektywnego zarz¹dzania ryzykiem finansowym codziennoœci. Wymuszona przez zmianê modelu biznesowego aktywnoœæ gospodarstw domowych na globalnym rynku finansowym rodzi niebezpieczeñstwo narastania nowych wykluczonych, osób, które zawierzy³y swój los poœrednikom finansowym. Jedn¹ z metod ograniczenia skali nowego wykluczenia jest promowanie zasady ograniczonego zaufania w kontaktach z poœrednikami finansowymi. Nale y za³o yæ, e bêd¹ oni chcieli przerzuciæ na swoich klientów efekty zewnêtrzne zarz¹dzania ryzykiem poprzez jego rozproszenie. Zarz¹dzanie ryzykiem merit goods 587 Literatura 1. Bank Governance Leadership Network on risk appetite frameworks (2012), Ernest & Young, Paris. 2. Benjamin D.J, Kimball M.S., Szembrot N. (2012), Beyond Happiness and Satisfaction: Toward Well-Being Indices Based on Stated Preferences, NBER, Working Paper, no. 18374.
588 Jan K. Solarz 3. Benjamin D.J, Heffetz O., Kimball M.S., Rees-Jones A. (2012), What Do You Think Would Make You Happier? What Do You Think You Would Choose?, American Economic Review, no. 102 (5). 4. Dolphin T. (2012), Don t bank on it. The Financialisation of the UK economy, Institute for Public Policy Research, London. 5. Mader P. (2011), Making the Poor Pay for Public Goods via Microfinance. Economic and Political Pitfalls in the Case of Water and Sanitation, Max Planck Institute for The Study of Societies Discussion Paper, no. 14. 6. Maison D. (2013), Polak w œwiecie Finansów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 7. Mc Fadden D. (2013), The New Science of Pleasure, NBER Working Paper, no. 18687. 8. Nishimura K.G. (2013), Property bubbles and economic policy, BIS, Basel. 9. Nowak M.A., Sigmund K. (2005), Evolution of indirect reciprocity, Nature, vol. 437. 10. Nowak M.A. (2006), Five Rules for the Evolution of Cooperation, Science, vol. 314. 11. Solarz J. (2012), Nanofinanse, C.H. Beck, Warszawa. 12. Solarz M. (2012), Wady i zalety mikropo yczek jako narzêdzia inkluzji finansowej sprzyjaj¹cej wzrostowi dobrobytu, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wroc³awiu, nr 245. 13. Turner A. (2012), Economics after the Crisis. Objectives and means. The MIT Press, London. 14. Wilkin J. (red.) (2012), Teoria wyboru publicznego. G³ówne nurty i zastosowania, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Streszczenie Ryzyko finansowe codziennoœci wymaga nowych miar swojej skutecznoœci. Jedn¹ z nich jest jakoœæ ycia. Na jakoœæ ycia sk³ada siê m.in. poczucie w³¹czenia lub wy³¹czenia w ofertê profesjonalnych poœredników finansowych oraz struktura dóbr oferowanych w ramach PKB. Stabilnoœæ finansowa jest typowym dobrem spo³ecznie u ytecznym. Przy jego dystrybucji trzeba pamiêtaæ o tzw. przekleñstwie wspólnych pastwisk. Pokusa nadu yæ oraz jazdy na gapê jest w tym przypadku szczególnie silna. Aby zapanowaæ nad pokus¹ nadu ycia przy dystrybucji szczególnego dobra, jakim jest stabilnoœæ finansowa, nale y na nowo dokonaæ segmentacji uczestników rynków finansowych na private banking, shadow banking, underbanked i unbanked. Równie satysfakcja z zarzadzania ryzykiem finansowym codziennoœci w ka dym z segmentów rynków finansowych jest uzale niona od charakteru oferowanych
Zarz¹dzanie ryzykiem merit goods 589 dóbr. W przypadku dóbr prywatnych roœnie ona wraz ze wzrostem PKB per capita. W przypadku dóbr klubowych, po okresie szczytowego zadowolenia nastêpuje spadek satysfakcji w miarê rozpowszechniania siê ich poda y. Poda dóbr publicznych wywo³uje satysfakcjê, która utrzymuje siê na niezmienionym poziomie mimo wzrostu poda y dóbr publicznych. Dobra po ytku publicznego, z którymi mamy do czynienia w bankowoœci, s¹ odbierane przez pryzmat wczeœniej utrwalonych przyzwyczajeñ np. wspólne to niczyje. Nic wiêc dziwnego, e pocz¹tkowo wzrost poda y dóbr po ytku publicznego prowadzi do spadku satysfakcji z tej oferty. Dopiero zmiana nawyków na dobre powoduje wzrost satysfakcji w miarê jak oferta merit goods roœnie. S³owa kluczowe zarz¹dzanie ryzykiem, finansowym codziennoœci, dobra po ytku publicznego Merit goods risk management (Summary) Every day financial risk management needs new measures of its effectiveness. On quality of everyday life have impact if we are included or excluded in financial system and structure of GDP. Financial stability is a typical merit goods. Managing risk of merit goods we must solve tragedy of the commons. Moral hazard in this case is very strong. New segmentation of financial system divide it on: private banking, shadow banking, underbanked and unbanked. Each of this segments of financial system needs own instruments of risk management. Level of utility of everyday financial risk management depends form type of supply goods. Private goods utility is strongly connected with growth of GDP per capita. Club goods looks like turned U. On start utility growth with supply of club goods, next it go down, as supply growth. Public goods utility looks as S. On beginning growth and next fixed on some level. Merit goods utility looks like U. Bad habitus switch growth of supply merit goods in dissatisfaction. Change to satisfaction needs changes in habitus to good one. Cooperation in the merit goods game paid off. Keywords risk management, everyday finance, merit goods