Piotr Burgoński Etyka jako nauka i praktyka Etyka jest terminem pochodzenia greckiego, a jego prototypem są dwa słowa o nieco różnym brzmieniu, choć znaczeniowo w jednym punkcie zbieżne. Chodzi tu o greckie ethos oraz oethos, oznaczające zwyczaj, obyczaj, ponadto w przypadku oethos usposobienie, charakter, zachowanie się. W rzeczownikowej postaci ethica wyrazy te weszły do nowożytnych języków, w tym także polskiego, w którym funkcjonują jako etyka obok słowa moralność, pochodzącego od łacińskiego mores ( obyczaj, zwyczaj, obyczaje ) oraz słowa etos posiadającego podobny źródłosłów, jak słowo etyka 1. W literaturze naukowej wyżej wymienionym pojęciom poszczególni autorzy niekiedy nadają różne znaczenia i odmiennie sytuują je względem siebie. Niniejszy rozdział zostanie zatem poświęcony uporządkowaniu pojęć, które są związane z dziedziną moralności i etyki. Dystynkcje pojęciowe zostaną dokonane w ten sposób, by wspomniane terminy względnie jednoznacznie zaprezentować czytelnikowi, powinien on jednak mieć świadomość różnic, o których wspomniano powyżej. Etyka jest nauką, bada zagadnienia związane z szeroko rozumianą dziedziną moralności. Można ją uprawiać jako naukę filozoficzną, która zajmuje się moralnością jako taką i próbuje odpowiedzieć na pytanie, jak ludzie powinni postępować. Można jednak w jej ramach prowadzić również badania nad faktycznymi zachowaniami ludzkimi w określonym czasie i miejscu. W niniejszym rozdziale etyka zostanie zaprezentowana w obydwu tych ujęciach. 1) Etyka jako nauka Termin nauka oznacza metodycznie uporządkowany zbiór twierdzeń o pewnym przedmiocie. Twierdzenia te powinny być sprawdzalne, czyli dające się odpowiednio uzasadnić oraz względnie intersubiektywne, czyli wyrażone za pomocą języka naukowego złożonego z terminów jednoznacznie określonych. W ten sposób powstaje teoria danego przedmiotu, czyli właśnie nauka o tym przedmiocie. Definicja danej nauki powinna określać następujące jej aspekty: przedmiot materialny, przedmiot formalny, źródła oraz metodę. Przez 1 Por. T. Ślipko, hasło Etyka, w: B. Szlachta (red.), Słownik społeczny, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004, s. 248.
przedmiot materialny nauki należy rozumieć materiał, który dana nauka bada. Przedmiotem formalnym określa się punkt widzenia (aspekt), z jakiego nauka bada obiekt jej zainteresowania, inaczej mówiąc, przedmiot formalny wskazuje, na czym polega badanie materiału, który podlega teoretycznemu opracowaniu. Odpowiedź na pytanie, skąd nauka czerpie dane do swych rozważań, wskazuje na jej źródła. Natomiast metodę stanowią środki badawcze, za pomocą których nauka potrafi z dostępnych sobie źródeł dojść do zbudowania usystematyzowanego zbioru twierdzeń o danym przedmiocie 2. Charakteryzując etykę jako naukę można powiedzieć, że badany przez nią przedmiot materialny stanowią: 1) ludzkie działanie (decyzja, czyn, postępowanie) 2) ludzka postawa, z jakiej poszczególne czyny wypływają i którą z kolei utrwalają 3) człowiek jako sprawca działania (decyzji, czynu, postępowania) bądź podmiot postawy. Przedmiotem formalnym etyki są ludzkie działania, postawa lub człowiek jako podmiot działania bądź podmiot postawy odniesione do 1) celu ludzkiego działania lub 2) normy moralności. W ich świetle działanie ludzkie może jawić się jako 1) zbliżające lub odwodzące człowieka od jego celu, 2) moralnie powinne (nakazane, zakazane lub dozwolone) lub 3) moralnie wartościowe bądź moralnie ujemne (antywartościowe) bądź moralnie obojętne (dobre, złe, obojętne). To samo odnosi się odpowiednio do postawy oraz człowieka jako sprawcy działania lub podmiotu postawy. Kwalifikację moralną można bowiem równocześnie i równoważnie odnosić zarówno do działania (np. kradzież jako czyn), postawy (nieuczciwość jako wada) lub do ich podmiotu, czyli człowieka (złodziej jako człowiek nieuczciwy: podmiot nieuczciwości bądź sprawca kradzieży) 3. Inaczej mówiąc, etyka 1) określa działania, które służą realizacji celu człowieka, 2) formułuje normy, według których człowiek powinien postępować oraz 3) formułuje oceny postępowania (postawy, człowieka), czyli odpowiada na pytanie, jakie postępowanie (postawa, człowiek) jest moralnie wartościowe (tzn. formułuje koncepcję dobra oraz cnoty) 4. Zastanawiając się nad powyższymi problemami, rodzi się pytanie o źródła etyki, czyli o to, skąd czerpie ona dane do swych rozważań. Poszczególni myśliciele udzielają tutaj różnych odpowiedzi, które można ująć w postaci czterech stanowisk. Etyka zatem może opierać się na: 2 Por. T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, Wydawnictwo WAM, Kraków 2002, s. 22 i 27-29. 3 Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2007, s. 26-27. 4 Por. J. Galarowicz, Na ścieżkach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Kraków 1992, s. 585.
1) intuicji (etyka intuicjonistyczna, np. Henri Bergson, Max Scheler) 2) doświadczeniu (etyka empirystyczna, np. Tadeusz Kotarbiński) 3) rozumie (etyka racjonalistyczna, np. Immanuel Kant) 4) doświadczeniu i rozumie (etyka tomistyczna, np. Tadeusz Ślipko) 5. Metoda etyki jest odmienna w przypadku każdego z wymienionych powyżej źródeł etyki. Sposób uzyskiwania wiedzy o dobru i złu oraz o tym, jak należy postępować może zatem odpowiednio stanowić 1) bezpośrednie, natychmiastowe uchwycenie prawdy i jej zrozumienie bez pomocy rozumowań czy praktyki (intuicja), 2) zmysłowe doświadczenie (empiryczne poznanie bezpośrednie) również nie angażujące rozumu, 3) myślenie rozumowe, 4) rozumowanie, które dokonuje refleksji nad doświadczeniem moralnym (poznaniem bezpośrednim), odkrywając rządzące nim zasady i logicznie uzasadnia ich prawdziwość 6. Mówiąc o etyce jako nauce, należy wskazać jej relację do innych nauk. Etykę zwykle zalicza się do filozofii. Odpowiedź na pytanie, jaki jest cel działań człowieka, jakie postępowanie jest dobre oraz według jakich norm postępować wymaga bowiem wnikliwej wiedzy o człowieku: na przykład o tym, co dla niego jest naprawdę, a co tylko pozornie dobre. Tej wiedzy nie sposób uzyskać bez odpowiedzi na filozoficzne pytania o to, kim jest człowiek, jaki jest cel jego życia itp. Określone spojrzenie na człowieka pociąga zaś za sobą odpowiednie rozumienie jego działania 7. Etyka będąc nauką filozoficzną zbudowana jest zatem zawsze na zespole określonych ogólnofilozoficznych założeń. Nie sposób więc zbudować etyki wolnej od tych założeń, etyki niezależnej, bezprzymiotnikowej. Każdy wielki system etyczny wyrósł z jakiegoś systemu ogólnofilozoficznego i na nim się opiera (np. etyka tomistyczna, marksistowska, egzystencjalistyczna) 8. Zasadnicza różnica jaka dzieli etykę od teologii moralnej polega na tym, że obie te nauki sięgają w swych badaniach do różnych źródeł. Etyka jako nauka ogranicza się do naturalnych źródeł poznania powinności moralnej i naturalnych podstaw (kryteriów) ich prawomocności (ważności). Natomiast teologia moralna jakkolwiek nie rezygnuje z naturalnych źródeł poznania, to jednak przede wszystkim odwołuje się do źródła nadnaturalnego (objawienia), w świetle którego interpretuje naturalną wiedzę o powinności moralnej 9. 5 Por. tamże, s. 586. 6 Por. T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, dz. cyt., s. 33-38. 7 Por. A. Szostek, Pogadanki z etyki, Tygodnik Katolicki Niedziela, Częstochowa 1998, s. 31. 8 Por. T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, dz. cyt., s. 38-39. 9 Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 6-7.
Z naukami szczegółowymi, przede wszystkim z psychologią, socjologią i etnologią, etyka ma wspólny przedmiot materialny, różni się zaś od nich przedmiotem formalnym. Nauki szczegółowe badając zachowania ludzkie motywowane przekonaniami o tym, jak należy postępować, co dla człowieka jest dobre, ograniczają się do danych zjawiskowych, o charakterze czasowo-przestrzennym i przedstawiają wyjaśnienia ważne tylko w tych granicach, etyka natomiast szuka wyjaśnień ostatecznościowych, światopoglądowo ważnych 10. Istnieją kierunki myślowe, które zaprzeczają możliwości zbudowania etyki jako nauki. Problem ten narodził się dopiero w czasach nowożytnych. Postawił go David Hume, który zaprzeczył poglądowi, iż z doświadczalnie uchwytnych faktów logicznie wynikają twierdzenia, jak należy postępować. Natomiast Émile Durkheim starał się dowieść, że etyka nie może uchodzić za naukę, ponieważ nie ma realnego przedmiotu badań. Etyka zajmuje się bowiem tym, co być powinno (tzn. jak należy postępować), a więc czymś co ma być, ale czego jeszcze nie ma. Skoro brak etyce realnego przedmiotu badań, to nie ma w niej miejsca na stosowanie odpowiedniej metody badawczej. Z kolei neopozytywiści głosili pogląd, iż twierdzeń etyki nie da się sprawdzić ani za pomocą doświadczenia, ani za pomocą rozumowania. Doświadczenie bowiem nie odnosi się do zdań wartościujących (np. doświadczalnie nie sposób stwierdzić, że zabójstwo jest rzeczą złą, można jedynie zweryfikować twierdzenie, że dana substancja jest trucizną). Nie można również przy sprawdzaniu zdań etycznych odwołać się do rozumowania, gdyż musiałyby istnieć jakieś pierwsze pewne i powszechnie przyjęte zasady etyczne. Tymczasem w różnych systemach etycznych przyjmuje się różne naczelne kryteria, co przekreśla wszelką możliwość racjonalnego uzasadnienia zdań etycznych 11. Etykę jako refleksję naukową dzieli się na trzy podstawowe działy: 1) etykę normatywną 2) etykę opisową (etologię) 3) metaetykę. Etyka normatywna, zwana też etyką w sensie ścisłym, to teoria celu działalności człowieka, powinności moralnej i moralnej wartości czynu. Jej zadaniem jest sformułowanie odpowiedzi na pytanie, jakie postępowanie (postawa, człowiek) jest dobre, a jakie złe; co jest powinnością człowieka, jak powinien on postępować by zrealizować swój cel. Wszystko, co w tym rozdziale powiedziano dotychczas o etyce jako nauce, odnosi się do etyki 10 Por. T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, dz. cyt., s. 40. 11 Por. tamże, s. 29-30.
normatywnej. Etyka opisowa, zwana też etologią, zajmuje się obserwacją spraw związanych z moralnością. W przeciwieństwie do etyki normatywnej, która prowadzi refleksję nad tym, jak człowiek powinien postępować, czyli tworzy systemy normatywne, etyka opisowa mówi o tym, jak ludzie rzeczywiście postępują, czyli przedstawia życie moralne w różnych jego przejawach. Natomiast przedmiotem metaetyki jest sama etyka. Metaetyka to teoria etyki, czyli nauka o etyce. Zajmuje się ona charakterem pojęć stosowanych w etyce, metodami etyki, sposobami uzasadnienia w etyce twierdzeń itd. 12 Niekiedy termin metaetyka stosuje się jedynie do nauki o etyce normatywnej i wyodrębnia się jeszcze naukę o etyce opisowej (etologii), określając ją jako metaetologia 13. Etykę jako naukę dzieli się też na etykę ogólną i szczegółową. Pierwsza z nich ustala normatywne podstawy ludzkiego postępowania, druga formułuje najważniejsze reguły tego postępowania. Na etykę ogólną składają się: ogólne założenia filozoficzne etyki, nauka o aktach ludzkich, nauka o celu i sensie ludzkiej egzystencji (eudajmonologia), nauka o wartościach moralnych (aksjologia), nauka o prawie moralnym (deontologia), nauka o sumieniu (synejdezjologia), nauka o cnocie moralnej (aretologia) oraz nauka o odpowiedzialności moralnej. Etyka szczegółowa dzieli się z kolei na etykę indywidualną, której przedmiotem są cele i działania jednostkowe oraz etykę społeczną, której przedmiotem są zasady i oparte na nich oceny oraz normy ważne w sferze stosunków i działań zachodzących między podmiotami społecznymi 14. 2) Etyka a moralność. Etyka jako teoria moralności Moralnością nazywa się ludzkie działania, sposoby postępowania oraz postawy zgodne z przyjętymi przez jednostkę czy społeczność normami. Postępując zgodnie z normami, człowiek urzeczywistnia ideały i wartości, które normy zakładają. Działania, sposoby postępowania, postawy nie tylko bywają zgodne, ale również mogą być sprzeczne z normami. Można zatem dokonać ich oceny, która wyraża aprobatę lub dezaprobatę w zależności od tego, czy stanowią one spełnienie normy moralnej. Niezgodność postępowania z normą zagrożona jest zastosowaniem określonych sankcji. Na pojęcie moralności składają się zatem następujące elementy: 1) ideały i wartości moralne 2) normy moralne 12 Por. J. Woleński, J. Hartman, Wiedza o etyce, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa Bielsko-Biała 2008, s. 22-23. 13 Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 6. 14 Por. T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, dz. cyt., s. 42 i 44.
3) wzory zachowań 4) oceny moralne 5) sankcje 15. Ideały moralne są ideami przedstawiającymi coś lepszego i doskonalszego niż to, co istnieje. Ideały są tzw. górnym, wzniosłym celem. Stanowią ucieleśnienie pożądanych wartości. Brak ideałów oznacza regres życia moralnego. Ideały moralne wprowadzają w postępowanie człowieka pewną kierunkowość i jednolitość, nadają motywację, inspirują do podjęcia działań i przezwyciężania trudności. Określają tzw. wzory osobowe, czyli zestaw pożądanych cech, które zostały uznane za ważne i które próbuje się realizować 16. Wartości określają to, co dla jednostek i zbiorowości jest znaczące, sensowne, godne zabiegów i starań. Podobnie jak ideały działają jako standardy orientacji w zakresie określania kierunku, celów i sposobów działań jednostek lub członków jakiejś społeczności. Wyróżnia się zwykle wiele różnych rodzajów wartości, na przykład wartości witalne, hedonistyczne, estetyczne, poznawcze, religijne i inne. Cechą charakterystyczną wartości moralnych jest to, że mogą je reprezentować jedynie ludzkie postawy i czyny. Realizują się one przy okazji dążenia do innych wartości, choć same również stanowią świadomy i zamierzony cel ludzkiego działania. Ich urzeczywistnienie związane jest z zasadniczym celem życia ludzkiego, spełnieniem się człowieka jako człowieka, nie zaś jak w przypadku pozostałych wartości z jego celami pośrednimi 17. Wartości moralne podbudowują i uzasadniają normy moralne. Wartości wskazują właściwe cele, do których warto zmierzać, normy zaś właściwe sposoby ich osiągania. Inaczej mówiąc, przez normy rozumie się reguły działania i postępowania, które określają, co jest wymagane, a co dozwolone, co należy czynić, a od czego się powstrzymywać. Zbiór norm tworzy system normatywny, uporządkowaną całość wyrażoną w zdaniach normatywnych (powinnościowych), tj. zawierających słowo powinien lub jego ekwiwalenty, jak trzeba, należy itd. 18 Istniejące w społeczeństwie systemy normatywne różnią się od siebie wchodzącymi w ich skład normami. Rodzaje norm wyodrębnia się na podstawie kryterium: pochodzenia, sankcji za przekroczenie oraz sposobu obowiązywania (czy nakładają zobowiązania, od których nie można się uchylić, czy też zakładają niski stopień powinności). W oparciu o powyższe kryteria wyróżnia się trzy rodzaje norm: 1) prawne 15 Por. J. Mariański, Socjologia moralności, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006, s. 291. 16 Por. tamże, s. 351-352. 17 Por. D. von Hildebrand, Christian Ethics, Thames and Hudson, London 1953, s. 173-175. 18 Por. J. Woleński, J. Hartman, Wiedza o etyce, dz. cyt., s. 17.
2) obyczajowe 3) moralne. Norma prawna pochodzi od zewnętrznego prawodawcy (np. państwowego ustawodawcy), sankcją za jej przekroczenie jest kara określona przez kodeks prawa, a obowiązuje w sposób warunkowy (warunkiem wymierzenia kary jest popełnienie czynu zabronionego) i zewnętrzny (nie dotyczy sumienia człowieka, lecz jego czynów i konsekwencji). Normy prawne są stanowione, zapisane i obowiązują nawet w przypadku ich nieznajomości. Norma obyczajowa pochodzi od określonej grupy społecznej (np. narodu, klasy społecznej, środowiska) i jest głęboko związana z tradycją panującą w danej grupie. Karę za przekroczenie normy obyczajowej stanowią sankcje nieformalne: dezaprobata grupy lub nawet wykluczenie z niej. Obowiązuje ona zewnętrznie i warunkowo, dotyczy bowiem zachowań ważnych w obrębie grupy, służących jej integracji i odróżnianiu się od innych grup. W przypadku norm moralnych spotyka się różne poglądy dotyczące ich pochodzenia. Na przykład jedni utrzymują, że normy moralne są wyznaczone przez cel życia człowieka, inni uznają pochodzenie norm moralnych od odpowiednio miarodajnego autorytetu (np. Boga), zdaniem jeszcze innych źródłem normy jest natura lub godność osoby ludzkiej. Normy moralne najczęściej obowiązują w sposób bezwarunkowy i niejako wewnątrz człowieka, zaś sankcją za ich przekroczenie jest zaciągnięcie winy moralnej, które może objawiać się w postaci tzw. wyrzutów sumienia. Systemy normatywne złożone z różnego rodzaju norm nie są od siebie odizolowane. Ludzie uznają i postępują zarówno zgodnie z normami prawnymi, jak i obyczajowymi oraz moralnymi. Normy te nie zawsze są ze sobą zgodne. Na przykład normy moralne mogą pokrywać się z normami prawa, ale istnieją też normy moralne nie mające odpowiedników w normach prawnych i normy prawne nie mające odpowiedników w normach moralnych 19. Oceny moralne wyrażane są w kategoriach dobra i zła. Zawierają informację czy dane ludzkie zachowanie jest aprobowane czy potępiane. Nie stoi za nimi tylko zewnętrzny przymus, lecz wewnętrzny nakaz sumienia. Przedmiotem ocen moralnych są zarówno wszelkie formy działania człowieka (czyny i postawy), jak i sam człowiek. Oceny moralne rozciągają się na wszystkie dziedziny życia i działalności ludzkiej. Posiadają cechę nadrzędności wobec wszelkich innych ocen (estetycznych, sprawnościowych, prakseologicznych itd.), ponieważ dokonując ich sięga się do wartości i normy człowieczeństwa 20. 19 Por. M. Środa, Etyka dla myślących, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2010, s. 18-19. 20 Por. J. Mariański, Socjologia moralności, dz. cyt., s. 296-300.
Pojęcia moralność używa się w dwóch znaczeniach: opisowym i oceniającym, czyli neutralnym i normatywnym. W znaczeniu neutralnym (opisowym) moralność obejmuje wszelkie istniejące wartości, normy i oceny regulujące zachowania ludzi oraz same zachowania ujmowane z punktu widzenia dobra i zła. Przy kwalifikowaniu obiektów badań, wchodzących lub nie wchodzących w obręb zjawisk moralnych, nie bierze się pod uwagę faktu, czy są one związane z ideałami, wartościami i normami uznanymi za pożądane, czy też pozostają z nimi w sprzeczności. Do moralności należy to, co ludzie w określonym środowisku społeczno-kulturowym i historycznym uważają za należące do dziedziny moralności. W znaczeniu wartościującym (normatywnym) moralność odnosi się do określonego zespołu ideałów, wartości, norm, ocen i samych zachowań uznawanych za właściwe z punktu widzenia pożądanego ideału (np. kryteriów religii chrześcijańskiej). Działania moralne są tu przeciwieństwem działań niemoralnych, a więc ograniczają się do działań moralnie dobrych. W tym znaczeniu moralność odnosi się do jakiejś koncepcji etycznej, jest relatywizowana do jakiegoś systemu etycznego (np. etyki chrześcijańskiej) 21. Powyższe wyjaśnienia pokazują, że moralność jest czym innym niż etyka. W mowie potocznej etyka i moralność używane są często zamiennie, jednak nie są to synonimy. W świetle tego, co powyżej powiedziano o moralności i etyce, można stwierdzić, że etyka jest teorią moralności. Moralność należy zatem umiejscowić na poziomie przedmiotowej rzeczywistości, zaś etykę na poziomie teorii (nauki). Podobnie jak w przypadku moralności, pojęcie etyka również posiada dwa rozumienia, które określa się mianem etyki opisowej oraz etyki normatywnej. Pierwsza z nich bada rzeczywiste ludzkie zachowania i przyjęte przez daną jednostkę czy społeczność ideały, normy, oceny, natomiast druga tworzy systemy normatywne. Przedmiotem pierwszej jest więc moralność w sensie neutralnym, przedmiotem drugiej moralność w sensie wartościującym. Jak zatem widać, w literaturze przedmiotu nie przyjęła się charakteryzująca się analityczną prostotą konwencja, w której pojęcie moralność oznaczałoby jedynie dziedzinę rzeczywistych działań ludzkich, a termin etyka odnosiłoby się do sfery normatywnej działań ludzkich 22. 3) Etyka a etos Pojęcie etos znaczeniowo jest bliskie pojęciu moralności, ale nie jest z nim tożsame. Etos, podobnie jak moralność, jest konstytuowany przez ideały, wartości, normy i 21 Por. tamże, s. 291. 22 Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 6 i 25.
wzory zachowania 23. Z etosem mamy do czynienia wówczas, gdy powyższe elementy zostały uporządkowane, tzn. poddane strukturyzacji i hierarchizacji, dzięki czemu można uchwycić występujące w ich obrębie nadrzędne wątki, tendencje, ogólną ich orientację. Nie mamy jednak wówczas do czynienia z etyką, której ambicje systematyczne sięgają dalej. Jest to jedynie uporządkowanie, a nie teoretyczna refleksja 24. Wyróżnik etosu stanowi to, że zawiera on zasady konkretnego i jednoznacznego odniesienia wartości oraz norm do zachowań społecznych. Inaczej mówiąc, w etosie odnaleźć można jednoznacznie określone przełożenie wartości i norm na zachowania ludzkie 25. Inaczej niż moralność, etos posiada również wymiar nienormatywny, chociaż inspirowany określoną hierarchią wartości. Można powiedzieć, że etos to syndrom zjawisk z dwóch dopełniających się sfer: moralności i obyczaju. To drugie pojęcie oznacza zachowanie według pewnego prawidła, ale bez elementu powinnościowego. Reguły obyczaju sterują codziennymi i odświętnymi zachowaniami poprzez rytuały, ceremonię i etykietę. Moralność i obyczaj niejednokrotnie przenikają się na poziomie doświadczenia empirycznego. Nie dopełniając pewnych wymogów obyczaju można bowiem wywołać negatywną ocenę moralną. Obyczaj obejmuje ponadto przypadki, w których wybór moralny jest nawykowy, ponieważ rytuał wchłonął odpowiednią normę. Wtedy spełnienie rytuału jest dotrzymaniem normy moralnej 26. Etos zwykle odnosi się do grup społecznych (etos rycerski, etos mieszczański, etos nauczycieli, etos ludzi biznesu, etos ludzi morza, etos Solidarności itp.). Konstytuujące etos obyczaje, ideały, wartości, normy i wzory zachowania strukturalizują życie społeczne, wypełniają sobą niejako codzienność członków grupy. Kategoria etosu służy zarówno do opisu codziennych zachowań, jak i najwyższych wartości danej grupy. Może odnosić się do wydzielonej dziedziny życia społecznego (np. etos pracy) 27. Wyrażając esprit de corps grupy, etos przyczynia się do wzmocnienia jej spoistości i rozwoju, poczucia odrębności względem innych grup. Grupa społeczna może stworzyć swój etos tylko wtedy, gdy posiada przejrzystą i stabilną strukturę wewnętrzną (układ pozycji i ról), charakteryzuje się spoistością wynikającą z wyznawania określonych wartości i ideałów oraz funkcjonuje w ramach stabilnej makrostruktury społecznej, będącej bazą dla grup etosowych 28. 23 Por. hasło Etos, w: M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1998, s. 559. 24 Por. M. T. Zdrenka, Problem uniwersalizacji etosu mieszczańskiego, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2003, s. 40-41. 25 Por. J. Mariański, Socjologia moralności, dz. cyt., s. 244-245. 26 Por. C. Robotycki, Ethos jako kategoria opisowa, w: J. Bardziej, J. Goćkowski, Rozważania o tradycji i ethosie, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 1998, s. 93-94. 27 Por. J. Mariański, Socjologia moralności, dz. cyt., s. 245. 28 Por. A. Tarczyński, hasło Ethos, w: W. Piwowarski (red.), Słownik katolickiej nauki społecznej, Instytut Wydawniczy Pax, Wydawnictwo Misjonarzy Klaretynów Palabra, Warszawa 1993, s. 48.
Wyróżnia się trzy typy etosów: 1) etos modelowy 2) etos normatywny oraz 3) etos instrumentalno-fasadowy. Etos modelowy, zwany też etosem w sensie ścisłym, to opis wzorów faktycznego zachowania się członków danej grupy społecznej. Ma on nienormatywny, aksjologicznie neutralny charakter, służy do socjologicznego opisu rzeczywistych zachowań grupy społecznej. W tym ujęciu często utożsamiany jest ze stylem życia. Etos modelowy odstaje niekiedy od pożądanych (idealnych) wzorów zachowań, czyli etosu normatywnego. Ten rodzaj etosu występuje w dwóch wersjach. Pierwsza z nich to etos nadawany, który jest wzorcem sugerowanym, lansowanym lub wymaganym przez ideologię danej grupy społecznej, druga to etos przyswajany, czyli wzorzec normatywny akceptowany przez grupę społeczną, która go wyłoniła lub której został on nadany. Etos normatywny może odnosić się nie tylko do grup, lecz także jednostek, np. etos chrześcijański to zbiór zasad wyznaczający postępowanie chrześcijanina. Trzeci z wyróżnionych podstawowych rodzajów etosu, czyli etos instrumentalno-fasadowy, jest związany z obrazem grupy, jaki usiłuje ona stworzyć na użytek zewnętrzny. Stanowi podstawę wysuwania przez grupę roszczeń w stosunku do innych grup społecznych i do rozbudowania rozmaitych racjonalizacji dotyczących jej własnego uprzywilejowanego położenia 29. Pomiędzy etosem a etyką powinno dokonać się dystynkcji, podobnie jak w przypadku moralności i etyki. Zarówno moralność, jak i etos, należy umiejscowić na poziomie rzeczywistości przedmiotowej, zaś etykę jako naukę o moralności i etosie, na poziomie teorii. Teorię etosu określa się jako etologię 30. Dotychczas omówione pojęcia można usystematyzować w następujący sposób: poziom przedmiotowej rzeczywistości moralność (jako zachowania odniesione do pożądanego ideału) moralność (jako rzeczywiste zachowania danej jednostki czy społeczności) etos (wzorcowy, idealny jednostki lub grupy) etos (jako rzeczywiste zachowania danej grupy społecznej) poziom teorii przedmiotowej etyka normatywna (teoria moralności w normatywnym sensie) etyka opisowa=etologia (teoria moralności w nienormatywnym sensie) etyka normatywna (teoria etosu jako zachowań wzorcowych) etyka opisowa=etologia (teoria etosu jako faktycznych zachowań) metapoziom (nauka o nauce) metaetyka (teoria etyki) metaetologia (teoria etologii) metaetyka (teoria etyki) metaetologia (teoria etologii) 29 Por. J. Mariański, Socjologia moralności, dz. cyt., s. 244-245; A. Tarczyński, hasło Ethos, dz. cyt., s. 48. 30 Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 6.
4) Etyka a etologia Etyka w sensie ścisłym, czyli etyka normatywna, nie zajmuje się przeżywaniem moralności (fakt psychiczny) ani zachowaniem moralnym określonych grup (fakt społeczny), ani dziejami tego przeżywania czy zachowania się (fakt historyczny), lecz interesuje się moralnością jako faktem normatywnym. Istnieje wiele innych nauk, które zajmują się pozanormatywnymi aspektami moralności, czyli opisową jej analizą. Określa się je terminem etyka opisowa lub etologia. Etyka normatywna i etyka opisowa (etologia) mają więc ten sam przedmiot materialny, ale różnią się przedmiotem formalnym. Etyka normatywna zajmuje się tym, jak ludzie powinni postępować, etyka opisowa w jaki sposób ludzie postępują w danym środowisku społecznym. Pierwsza z nich ma charakter filozoficzny, druga opiera się na badaniach empirycznych. Do etyki opisowej można zaliczyć następujące dziedziny: socjologię moralności, psychologię moralności, historię moralności, etnografię moralności, semantykę moralności, socjobiologię moralności oraz statystykę moralności 31. Główny przedmiot zainteresowań socjologii moralności stanowi moralność funkcjonująca w rzeczywistości społecznej. Socjologia moralności skupia się na elementach społecznych tejże moralności, wyklucza zaś domenę spraw czysto indywidualnych. Nie wysuwa żądań o charakterze normatywnym, ale opisuje, jak kształtują się i przebiegają w społeczeństwie zjawiska moralne. Socjologia bada moralność od strony jej społecznego tworzenia się i funkcjonowania (traktuje moralność jako rzeczywistość społecznie skonstruowaną), od strony społecznych uwarunkowań tych wszystkich zjawisk, które składają się na dziedzinę moralności. Wśród czynników kształtujących moralność uwzględnia m.in. wpływ instytucji społecznych (prawo, religia, gospodarka itp.) na zachowanie się moralne człowieka. Analizuje społeczne warunki rozwoju moralności, zróżnicowania lub regresu. Bada społeczne mechanizmy oddziaływania norm moralnych oraz funkcje, jakie spełniają te normy w życiu różnych społeczeństw. Ogólnie rzecz ujmując, można powiedzieć, że socjologia moralności określa wzajemne związki zjawisk społecznych i moralnych, czyli bada moralność w społeczno-kulturowym kontekście 32. Psychologia moralności zajmuje się faktem przeżywania moralności, tym, jak jawi się on w świadomości indywidualnej. Zajmuje się więc podmiotową stroną moralności, przejawiającą się w aktach i procesach psychicznych. Psychologia moralności ujmuje nienormatywny fakt przeżywania moralności i wskazuje na znaczenie indywidualnych różnic 31 Por. J. Mariański, Socjologia moralności, dz. cyt., s. 169-170. 32 Pro. tamże, s. 106-107.
w rozwoju moralnym człowieka, na indywidualne i psychiczne podłoże życia moralnego. Podkreśla znaczenie takich czynników jak temperament, charakter, dziedziczność, uzdolnienia, postawy życiowe, doświadczenie, odczucia, emocje, wola, spostrzeganie, myślenie itp. Dla kształtowania się ocen i norm moralnych oraz zachowań jednostkowych (determinanty podmiotowe). Skupia się na psychologicznych źródłach, mechanizmach i przejawach moralności, analizując je od strony aktów poznawczych i dążeniowych. Interesuje się więc zagadnieniem, jak proces oceniania i normowania moralnego przebiega w świadomości jednostek. Próbuje zrozumieć i opisać rozwój moralny poprzez jego fazy i stadia pośrednie. Ważną dziedzinę jej badań stanowi sfera motywacyjna zachowań moralnych oraz przeżycia towarzyszące zachowaniom moralnym człowieka (np. poczucie powinności, winy, oburzenia moralnego). Psychologia moralności opisuje zjawiska psychiczne związane z moralnością tak, jak one przebiegają w rzeczywistości, nie zaś jak powinny przebiegać 33. Historia moralności traktuje o rozwoju życia moralnego, zarówno samego postępowania, jak i wydawanych opinii o moralności oraz dziejach funkcjonowania systemów moralności w powiązaniu z innymi dziedzinami kultury oraz w rozmaitych warunkach. Historia moralności wychodzi z złożenia, że normy i reguły moralne danego społeczeństwa są związane z jego genezą historyczną i nie można ich zrozumieć bez odniesienia do typu społeczeństwa historycznego. Wiedza moralna, czyli świadomość tego, co jest dobre, a co złe może nie zgadzać się z wiedzą moralną w innym społeczeństwie lub w tym samym społeczeństwie, ale w innym okresie historycznym. Także treść ocen i norm moralnych jest określona i zmienna w skali historycznej, a te same normy mogą przybierać bardziej prawny, moralny lub obyczajowy charakter. Mogą także zmieniać swój charakter moralny na pozamoralny w zależności od danego społeczeństwa i całej jego kultury. Historia moralności zwykle nie bada rozwoju doktryn etycznych samych w sobie, lecz jest przede wszystkim historią poglądów i przekonań moralnych w różnych społeczeństwach 34. Etnografia moralności bada kulturę moralną ludów przedcywilizowanych i cywilizowanych. Materiał faktograficzny w postaci opisów zwyczajów i praw moralnych ukazuje zarówno jednolitość, jak i zróżnicowanie kultury moralnej badanych społeczeństw. Moralność nabiera kształtów w określonym zespole warunków kulturowych, a każda forma moralności wzbogaca w jakimś stopniu kulturę moralną całej ludzkości. Współcześnie etnografia moralności, badająca kulturę jako przejaw działalności ludzi w konkretnym społeczeństwie, zajmująca się opisem i interpretacją wszelkich form aktywności moralnej, 33 Por. tamże, s. 195-196. 34 Por. tamże, s. 179-180.
operuje materiałem empirycznym dotyczącym najczęściej, choć nie wyłącznie, środowiska wiejskiego 35. Semantyka (socjolingwistyka) moralności analizuje empiryczne fakty moralne od strony przejawiania się ich w języku (np. w ocenach potocznych, przysłowiach, maksymach moralnych, aforyzmach, legendach). Skupia się na językowo-aksjologicznych aspektach faktów moralnych, na analizie funkcji znaczeniowej języka z zakresu moralności. Przedmiot semantyki moralnej stanowi zarówno język przeszły, jak i obecny, w którym wypowiada się myśl etyczną. Bada ona uniwersum językowe, w którym ludzie wyrażają swoje myślenie i doświadczenie moralne na płaszczyźnie języka potocznego oraz w relacjach wyrażeń językowych do oznaczanych przez nie przedmiotów 36. Socjobiologia moralności próbuje wyjaśnić ludzkie zachowania moralne podstawami biologicznymi. Moralność według tej dziedziny, rozwinęła się jako instynkt. Emocje i praktyki moralne zostały zaprogramowane przez naturalną selekcję w ciągu wielu milionów lat. Praktyki moralne są zakodowane w procesach biologicznych natury ludzkiej i przypisywane genetycznym procesom przystosowawczym. Kierowany rozwój genetyczny pozwolił zaś wybrać najlepszy kod wartości moralnych. W umiarkowanych odmianach socjobiologii moralności podkreśla się, że obok nakazów moralnych pochodzących od instynktownych reakcji zwierzęcych istnieją nakazy moralne ustalane w drodze umowy społecznej 37. Statystyka moralności próbuje ujmować i przedstawiać ilościowo zachowania moralne, które przejawiają się w formach zewnętrznych i pojawiają się z dość znaczną częstotliwością. Ponieważ łatwiej jest badać negatywne niż pozytywne sprawdziany życia moralnego, stąd statystyka moralności częściej rejestruje odchylenia od norm moralnych niż ich przestrzeganie w społeczeństwie. Stanowi ona dobrą podstawę socjologii moralności, która interpretuje statystycznie zbadane fakty i opierając się na nich formułuje tezy o regularności przebiegu zjawisk w społeczeństwie i o wpływie psychicznych, społecznych i ekonomicznych uwarunkowań na zjawiska moralne 38. 5) Główne stanowiska z zakresu etyki normatywnej Na pytanie, co stanowi normę moralności, w etyce udziela się różnych odpowiedzi. Istnieje więc wiele systemów etycznych, ale tę różnorodność można sprowadzić do kilku 35 Por. tamże, s. 183-184. 36 Por. tamże, s. 184. 37 Por. tamże, s. 187-188. 38 Por. tamże, s. 178.
głównych stanowisk, spośród których zostanie tutaj omówionych kilka wybranych, jak wydaje się najważniejszych w etyce zachodnioeuropejskiej. Scharakteryzowane będą następujące szkoły etyczne: etyka teleologiczna, eudajmonizm etyczny, deontonomizm, etyka personalistyczna, etyka utylitarystyczna oraz etyka fenomenologiczna. Etyka teleologiczna uznaje, że istotę życia człowieka można wyjaśnić dzięki zasadzie celowości. Posługuje się ona schematem moralnym, zgodnie z którym człowiek posiada swój określony cel (telos). Jako byt racjonalny jest w stanie go rozpoznać, jak również potrafi odkryć zasady (normy moralne), pozwalające go osiągnąć. Etyka teleologiczna powinność, a następnie moralne dobro i zło czynu, określa przez jego stosunek do ostatecznego celu człowieka 39. Jedną z odmian etyki teleologicznej stanowi eudajmonizm, który stoi na stanowisku, że najwyższym celem człowieka jest szczęście (eudaimonia). Stanowi ono normę moralności, czyli źródło i kryterium moralnej wartości czynu. Postępowanie człowieka jest moralnie powinne lub wartościowe o tyle, o ile stanowi środek do osiągnięcia szczęścia. Szczęście może być jednak różnie rozumiane. Arystyp z Cyreny (szkoła cyrenaików) upatrywał istoty szczęścia w doznawaniu przyjemności zmysłowej (hedonizm), Antystenes (szkoła cyników) w niezależności jednostki od uwarunkowań wewnętrznych (dążenie do przyjemności) i zewnętrznych (konwenans, nacisk opinii), Platon w intelektualnym kontakcie człowieka z transcendentną ideą dobra i piękna. Arystoteles przyjmował, że szczęście polega na działaniu. Działanie jest najdoskonalsze, gdy podejmowane jest przez najdoskonalszą władzę człowieka (intelekt), ma charakter najdoskonalszego aktu (poznanie), skierowane jest ku najdoskonalszemu przedmiotowi (Akt Czysty, bóstwo). Innymi słowy, szczęście można osiągnąć przez pełne rozwinięcie możliwości ludzkiej natury, samorealizację człowieka jako człowieka. Działanie moralne to takie postępowanie, które służy samourzeczywistnieniu człowieka, samodoskonaleniu, rozwinięciu ludzkich możliwości w stopniu maksymalnym (perfekcjonizm). Arystoteles uszczegółowił tę myśl wskazując trzy sposoby prowadzące do samourzeczywistnienia człowieka. Po pierwsze człowiek może doskonałość zdobyć dzięki działalności swego rozumu. Właściwą czynnością rozumu jest odkrywanie prawdy, zatem istotą szczęścia jest życie kontemplacyjne, przez które człowiek może sięgnąć bóstwa. Po drugie, prócz kontemplacji człowiek prowadzi działalność praktyczną, dla normowania której potrzebne są cnoty. Kto je nabędzie, osiągnie doskonałość. Cnoty Arystoteles rozumiał jako usposobienie zachowujące środek, czyli sprawności wewnętrzne, dzięki którym człowiek 39 Por. A. MacIntyre, Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 115 i 234.
potrafi działać zgodnie z zasadą sprawiedliwości i umiaru. Po trzecie Arystoteles zauważył, iż człowiek jest istotą społeczną. A skoro tak, jego spełnienie jest możliwe tylko w powiązaniu z realizacją dobra wspólnego całego społeczeństwa. Powinnością człowieka staje się zatem życzliwość w stosunku do ludzi, czyli odpowiedzialna miłość mająca na celu dobro innych 40. Eudajmonizm krytykuje się za to, że nakłada na jednostkę obowiązek dążenia do jej własnego szczęścia, a pomija zupełnie dobro tych, którzy są adresatami jej działań 41. Deontonomizm jest stanowiskiem, w którym źródłem i kryterium moralnej dobroci (powinności) czynu jest nakaz odpowiedniego autorytetu; nakaz, którego dalsze uzasadnienie nie jest potrzebne ani możliwe. Za nakazem nie stoi bowiem już żadna racja. Rodzaje deontonomizmu wyróżnia się w zależności od tego, kogo uznaje się za miarodajny autorytet: Boga (teonomizm), człowieka, grupę ludzi czy siebie samego (autonomizm). W przeciwieństwie do eudajmonizmu postępowanie dyktowane posłuszeństwem autorytetowi nie musi prowadzić do osobistego szczęścia. Wobec deontonomizmu formułuje się zarzut, iż podważa racjonalne podstawy moralności i odbiera człowiekowi podmiotowość (autonomię), sprowadzając go do istoty bezrefleksyjnie spełniającej nakazy 42. Podstawowym założeniem personalizmu jest twierdzenie, że człowiek reprezentuje wyjątkową wartość zwaną godnością. Najgłębsze jej źródło wskazuje personalizm chrześcijański: człowiek jako dziecko Stwórcy odzwierciedla w sobie absolutną godność swego pierwowzoru (homo imago Dei). Perspektywa Wcielenia i Odkupienia pokazuje ponadto, że mimo moralnego upadku człowiek zachowuje swą rdzenną godność w sposób nienaruszony. Istota personalizmu wyraża się przekonaniem, że czyn, który nie tylko pochodzi od ludzkiej osoby, ale ma także za swego adresata osobę (niekiedy własną osobę podmiotu), jest moralnie dobry przez to, że stanowi akt afirmacji osoby dla niej samej: że ma na względzie przede wszystkim dobro osoby adresata. Personalizmowi nie można zatem postawić tego samego zarzutu, z którym spotyka się eudajmonizm. Należny każdej osobie akt afirmacji jest bowiem równoważny z wyzwoleniem od egoizmu. Afirmacja osoby powoduje zarazem zawsze samospełnienie (samourzeczywistnienie, doskonałość) podmiotu jako swój konieczny, choć przez niego wprost nie zamierzony skutek. Afirmacja ustanawia nadto jednoczącą więź międzyosobową 43. W etyce utylitarystycznej o tym, czy dany czyn jest moralny decyduje skutek. Utylitaryzm przyjmuje zasadę użyteczności, zgodnie z którą im dany czyn przynosi więcej 40 Por. J. Galarowicz, Na ścieżkach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, dz. cyt., s. 593-594. 41 Por. A. Szostek, Pogadanki z etyki, dz. cyt., s. 92. 42 Por. tamże, s. 77-79. 43 Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 12.
szczęścia jednostce i ludziom, tym jest lepszy pod względem moralnym. Utylitaryzm stanowi przedmiot ożywionej dyskusji, szczególnie gdy chodzi o zakres osób, których dotyczą skutki działania oraz sposób rozumienia szczęścia. Krytyka utylitaryzmu zwraca uwagę na to, że koncentrując się na skutkach działania, nie docenia on intencji i dobrej woli człowieka. Wskazuje też, że utylitaryści opierają swą etykę na poglądzie, że ludzie zawsze pragną szczęścia, a przecież dzieje ludzkości dostarczają wielu przykładów czynów ludzkich, w których wcale nie chodziło o szczęście, ale np. o obronę drugiego człowieka, prawdę, sprawiedliwość itp. 44 Etyka fenomenologiczna stoi na stanowisku, że poczucie powinności rodzi się z obcowania z wartościami, które istnieją obiektywnie i są uhierarchizowane. Dzięki intuicji mogą one zostać poznane wraz z ich pozycją na skali wartości. Pozytywną wartość moralną ma czyn takiego człowieka, który w konkretnej sytuacji stojąc w obliczu dwu wartości, wybiera wartość wyższą i wciela ją w życie (zasada preferencji wartości obiektywnie wyższej). Niektórzy fenomenologowie widzą bezpośredni związek obiektywnej hierarchii wartości i struktury osoby ludzkiej (natury ludzkiej). Traktują ten związek jako podstawę poznania porządku dóbr, a tym samym podstawę moralnie słusznych wyborów 45. 44 Por. J. Galarowicz, Na ścieżkach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, dz. cyt., s. 606. 45 Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 19.