pod redakcją prof. dr. hab. med. Piotra Podolca dr. med. Grzegorza Kopcia

LEPIEJ ZAPOBIEGAĆ NIŻ LECZYĆ Miniencyklopedia profilaktyki chorób układu krążenia pod redakcją prof. dr. hab. med. Piotra Podolca dr. med. Grzegorza Kopcia

Zalecenia przedstawione w opracowaniu oparto na wytycznych Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego oraz Polskiego Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia Opracowanie powstało przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego w ramach Programu zdrowotnego w zakresie prewencji i wykrywania chorób układu krążenia w populacji mieszkańców województwa małopolskiego (0 08) pod patronatem: KRAKOWSKI SZPITAL SPECJALISTYCZN Y IM. JANA P AWŁA II

spis treści Część I. Czynniki ryzyka chorób układu krążenia Rozdział. Definicja i klasyfikacja Rozdział. Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego 6 Rozdział. Nadciśnienie tętnicze 9 Rozdział. Hipercholesterolemia Rozdział. Cukrzyca 9 Rozdział 6. Palenie papierosów Rozdział 7. Nadwaga i otyłość Rozdział 8. Mała aktywność fizyczna 9 Rozdział 9. Nieprawidłowe odżywianie Rozdział 0. Psychospołeczne czynniki ryzyka Rozdział. Przyśpieszona częstotliwość rytmu serca 7 Rozdział. Grypa 0 Część II. Zawał serca Część III. Farmakoterapia prewencyjna

Czynniki ryzyka DEFINICJA chorób I KLASYFIKACJA układu krążenia Część I. Czynniki ryzyka chorób układu krążenia Rozdział. Definicja i klasyfikacja Nieprawidłowy styl życia prowadzi do rozwoju chorób sercowo naczyniowych Występowanie chorób sercowo-naczyniowych, czyli chorób układu krążenia rozwijających się na podłożu miażdżycy, takich jak choroba niedokrwienna serca, zawał serca, miażdżyca zarostowa tętnic kończyn dolnych czy udar mózgu, jest związane z nieprawidłowym stylem życia, a zwłaszcza paleniem tytoniu, niezdrowymi nawykami żywieniowymi, brakiem aktywności fizycznej, otyłością i stresem. Wymienione tu czynniki ryzyka u osób predysponowanych genetycznie prowadzą do rozwoju nadciśnienia tętniczego, hipercholesterolemii i cukrzycy, a w konsekwencji chorób sercowo-naczyniowych. Czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych dzielimy na modyfikowalne, czyli takie, na które mamy wpływ, oraz niemodyfikowalne, czyli takie, które są od nas niezależne Przykłady modyfikowalnych i niemodyfikowalnych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych przedstawiono w tabeli. Modyfikowalne i niemodyfikowalne czynniki ryzyka chorób sercowo naczyniowych Czynniki ryzyka Modyfikowalne Niemodyfikowalne Przykłady Palenie papierosów Nieprawidłowe nawyki żywieniowe Mała aktywność fizyczna Stres Nadwaga i otyłość Nadciśnienie tętnicze Cukrzyca Wysokie stężenie cholesterolu Zespół metaboliczny Grypa Spoczynkowa częstotliwość rytmu serca Wiek Płeć męska Choroby sercowo-naczyniowe w rodzinie

Czynniki ryzyka DEFINICJA chorób I KLASYFIKACJA układu krążenia Warto wiedzieć Czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych to cechy indywidualne oraz elementy stylu życia zwiększające ryzyko wystąpienia tych chorób. Choroby sercowo naczyniowe to choroby spowodowane zwężeniem lub zamknięciem naczynia przez blaszkę miażdżycową. Należą tu: choroba niedokrwienna serca, nazywana też chorobą wieńcową udar mózgu, choroba tętnic obwodowych, np. miażdżyca zarostowa tętnic kończyn dolnych tętniak aorty brzusznej. Zapamiętaj! Jeśli chcesz zachować zdrowie: nie pal papierosów i nie przebywaj w pomieszczeniach, w których palą inni zadbaj o odpowiednią aktywność fizyczną co najmniej 0 min w tygodniu odżywiaj się zdrowo zachowaj prawidłową masę ciała zadbaj o prawidłowe ciśnienie tętnicze (<0/90 mm Hg) i stężenie cholesterolu we krwi (< mmol/l) unikaj stresu lepiej zapobiegać niż leczyć

OCENA RYZYKA SERCOWO-NACZYNIOWEGO Rozdział. Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego 6 Ryzyko sercowo naczyniowe oznacza prawdopodobieństwo wystąpienia u danej osoby choroby sercowo naczyniowej w określonym czasie Na podstawie wielu badań każdą osobę można przypisać do jednej z następujących grup ryzyka:. bardzo dużego pacjenci z: rozpoznaną chorobą sercowo naczyniową cukrzycą i dodatkowymi czynnikami ryzyka lub powikłaniami cukrzycy ciężką przewlekłą chorobą nerek 0-letnim ryzykiem zgonu z powodu chorób sercowo naczyniowych obliczonym za pomocą tablic SCORE 0%. dużego pacjenci z: znacznie nasilonym pojedynczym czynnikiem ryzyka, np. bardzo wysokimi wartościami ciśnienia tętniczego ( 80/0 mm Hg) lub cholesterolu LDL ( 6 mmol/l) cukrzycą bez dodatkowych czynników ryzyka i powikłań cukrzycy umiarkowaną przewlekłą chorobą nerek 0-letnim ryzykiem zgonu z powodu chorób sercowo naczyniowych obliczonym za pomocą tablic SCORE % ale <0%. umiarkowanego osoby z 0-letnim ryzykiem zgonu z powodu chorób sercowo naczyniowych obliczonym za pomocą tablic SCORE % ale <%. małego osoby z 0-letnim ryzykiem zgonu z powodu chorób sercowo naczyniowych obliczonym za pomocą tablic SCORE <%

OCENA RYZYKA SERCOWO-NACZYNIOWEGO TABLICA SCORE DLA POLSKI 0 7 8 6 0 7 7 8 6 0 0 7 0 0 7 7 8 7 9 0 6 6 7 9 wiek 9 0 7 7 8 6 9 0 6 6 7 9 6 6 9 6 7 6 9 0 9 6 6 6 7 9 0 0 7 0 7 0 8 7 6 7 7 9 6 0 7 8 6 0 7 9 6 0 7 9 6 0 7 7 9 7 9 0 0 7 8 0 7 6 8 9 8 0 6 6 9 6 0 6 7 6 7 8 6 9 7 8 8 6 9 7 6 8 8 9 6 6 6 7 9 0 0 7 0 6 7 7 9 0 6 7 9 0 6 7 6 8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 % i powyżej 0% % % 9% % % % % <% 0-letnie ryzyko zgonu sercowego Instrukcja korzystania z tablic SCORE. W tablicy SCORE znajdź odpowiedni kwadrat uwzględniający płeć, wiek oraz fakt palenia papierosów przez badanego pacjenta. W znalezionym kwadracie wyszukaj miejsce, w którym krzyżują się wartości skurczowego ciśnienia tętniczego krwi i stężenia cholesterolu całkowitego badanego. Odczytaj ryzyko 7

OCENA RYZYKA SERCOWO-NACZYNIOWEGO Tablice SCORE służą do oceny indywidualnego ryzyka zgonu z powodu chorób sercowo-naczyniowych w ciągu następnych 0 lat Ryzyko obliczone na podstawie tablic SCORE to tzw. ryzyko ogólne. Jego ocena opiera się na głównych czynnikach ryzyka chorób sercowo naczyniowych takich jak: wiek, płeć, palenie tytoniu, ciśnienie tętnicze skurczowe, cholesterol całkowity. Ryzyko odczytane z tablicy SCORE wyrażone jest w procentach. W niektórych sytuacjach tablice SCORE nie są przydatne do oceny ryzyka zgonu z powodu chorób układu krążenia Dotyczy to pacjentów, u których ryzyko jest duże lub bardzo duże bez względu na wynik otrzymany na podstawie tablicy SCORE. Do tej grupy należą pacjenci z rozpoznaną chorobą sercowo naczyniową, ze znacznie nasilonym pojedynczym czynnikiem ryzyka, z cukrzycą lub przewlekłą chorobą nerek. Warto wiedzieć U niektórych pacjentów tablica SCORE nie odzwierciedla w pełni ryzyka zgonu z powodu chorób sercowo naczyniowych, np. u pacjentów otyłych, prowadzących siedzący tryb życia, z małym stężeniem cholesterolu HDL, o niskim statusie socjoekonomicznym lub z chorobami sercowo naczyniowymi w rodzinie rzeczywiste ryzyko może być większe niż odczytane z tablic. Oszacowanie ryzyka sercowo naczyniowego pomaga lekarzowi w określeniu sposobu postępowania u pacjenta z nadciśnieniem tętniczym i hipercholesterolemią. Zapamiętaj! U pozornie zdrowych osób występowanie kilku czynników ryzyka jednocześnie może powodować, że rzeczywiste ryzyko zgonu z powodu chorób sercowo naczyniowych jest duże Jeśli rozpoznano u Ciebie jeden czynnik ryzyka, należy poszukiwać, czy nie występują również inne Zmień styl życia, a zredukujesz swoje ryzyko sercowo naczyniowe Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości lepiej zapobiegać niż leczyć 8

NADCIŚNIENIE TĘTNICZE Rozdział. Nadciśnienie tętnicze Nadciśnienie tętnicze to stan, w którym długotrwale utrzymują się wysokie wartości ciśnienia tętniczego Ciśnienie tętnicze to siła, jaką krew wywiera na ścianę naczynia. Wartość ciśnienia tętniczego oznacza się dwiema liczbami, z których większa oznacza ciśnienie skurczowe, a mniejsza ciśnienie rozkurczowe. ciśnienie skurczowe 0/80 ciśnienie rozkurczowe Kiedy rozpoznajemy nadciśnienie tętnicze? Jeśli ciśnienie tętnicze zmierzone w trakcie co najmniej dwóch wizyt jest wyższe lub równe 0 mm Hg dla ciśnienia skurczowego lub 90 mm Hg dla ciśnienia rozkurczowego, lekarz rozpoznaje nadciśnienie tętnicze (należy przyjąć średnią z co najmniej dwóch pomiarów podczas jednej wizyty). 9

NADCIŚNIENIE TĘTNICZE Ciśnienie tętnicze klasyfikuje się jako: optymalne, prawidłowe, wysokie prawidłowe i nadciśnienie tętnicze Klasyfikacja ta opiera się na wartości ciśnienia skurczowego i rozkurczowego. Klasyfikacja ciśnienia tętniczego Ciśnienie skurczowe (mm Hg) Ciśnienie rozkurczowe (mm Hg) Rozpoznanie 0 80 Ciśnienie optymalne 0 9 80 8 Ciśnienie prawidłowe 0 9 8 89 Ciśnienie wysokie prawidłowe 0 90 Nadciśnienie tętnicze Nadciśnienie tętnicze występuje u / dorosłych Polaków Rozpowszechnienie nadciśnienia zwiększa się z wiekiem. Jak przedstawiono na rycinie, większość osób po 6. roku życia choruje na nadciśnienie tętnicze. 60% 0% % 9% 0% 0% % % 8-0 - -6 >6 wiek Zasady prawidłowego pomiaru ciśnienia tętniczego Pomiar ciśnienia tętniczego powinien być wykonany w spoczynku. Przed pomiarem odpocznij co najmniej minut. Nie wykonuj pomiaru po intensywnym wysiłku. Na ok. 0 minut przed pomiarem nie jedz obfitych posiłków, nie pij kawy ani alkoholu, nie pal papierosów. Mierz ciśnienie w pozycji siedzącej. 0

NADCIŚNIENIE TĘTNICZE Mankiet aparatu załóż na ramię tak, aby znajdował się na poziomie serca. Rękę oprzyj np. na stole. Wykonaj przynajmniej dwa pomiary oddzielone -minutową przerwą, jeśli ich wyniki znacznie się różnią, wykonaj kolejne pomiary, jako ostateczny wynik przyjmij średnią arytmetyczną z pomiarów. Ciśnienie tętnicze należy mierzyć na tym ramieniu, na którym ciśnienie tętnicze jest wyższe Wartości ciśnienia tętniczego na obu ramionach mogą się różnić dlatego podczas pierwszej konsultacji lekarskiej należy wykonać pomiar ciśnienia na lewym i prawym ramieniu. Prawidłowo różnica ciśnień po obu stronach dla ciśnienia skurczowego nie powinna przekraczać 0 mm Hg, a dla ciśnienia rozkurczowego 0 mm Hg. W przypadku większej różnicy ciśnień należy skonsultować się z lekarzem. U większości pacjentów rozpoznaje się samoistne nadciśnienie tętnicze, które wynika zwykle z niezdrowego stylu życia Samoistne nadciśnienie tętnicze jest spowodowane skłonnościami genetycznymi (częste występowanie nadciśnienia w rodzinie) oraz niezdrowym stylem życia, na który składają się: mała aktywność fizyczna, nadmierne spożycie soli i tłuszczów, otyłość, nadużywanie alkoholu, stres, palenie tytoniu. U pacjentów na 00 udaje się znaleźć jedną konkretną przyczynę nadciśnienia tętniczego. Rozpoznajemy wówczas tzw. wtórne nadciśnienie tętnicze. Najczęstsze przyczyny wtórnego nadciśnienia tętniczego to: choroby nerek, choroby endokrynologiczne, np. nadczynność tarczycy, zespół Cushinga, stosowanie niektórych leków, np. doustnych środków antykoncepcyjnych, leków sterydowych, leków przeciwbólowych, narkotyków. Nadciśnienie tętnicze, które nie jest odpowiednio leczone, prowadzi do poważnych powikłań Należą do nich: zawał serca, udar mózgu, niewydolność serca, niewydolność nerek, otępienie, ślepota. Nadciśnienie tętnicze jest również jedną z najczęstszych przyczyn zgonów.

NADCIŚNIENIE TĘTNICZE Leczenie nadciśnienia tętniczego zmniejsza ryzyko powikłań oraz zgonu z powodu chorób układu krążenia W leczeniu nadciśnienia tętniczego stosuje się metody niefarmakologiczne i farmakologiczne. Leczenie niefarmakologiczne obowiązuje wszystkich pacjentów z nadciśnieniem tętniczym. Leczenie farmakologiczne lekarz włącza niezwłoczne u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym stopnia, jak również z nadciśnieniem tętniczym lub stopnia i dużym lub bardzo dużym ryzykiem sercowo-naczyniowym; u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym stopnia i i z umiarkowanym ryzykiem sercowo-naczyniowym lekarz może opóźnić wdrożenie leczenia farmakologicznego o kilka tygodni, a u pacjentów z nadciśnieniem stopnia bez żadnych innych czynników ryzyka o kilka miesięcy pod warunkiem, że pacjent zadeklaruje chęć intensywnej modyfikacji stylu życia. Leczenie niefarmakologiczne nadciśnienia tętniczego polega na przestrzeganiu zasad zdrowego stylu życia Zaprzestaniu palenia papierosów Zmniejszeniu masy ciała Ograniczeniu nadmiernego spożycia alkoholu: mężczyźni: <0 g etanolu/dobę ( małe piwa, kieliszki wina, kieliszki mocnego alkoholu) kobiety: <0 g etanolu/dobę ( małe piwo, kieliszek wina, kieliszek mocnego alkoholu) Zwiększeniu aktywności fizycznej Ograniczeniu spożycia soli kuchennej do < g na dobę ( g soli to jedna łyżeczka stołowa) taka ilość soli występuje naturalnie w produktach spożywczych, dlatego podstawową zasadą jest niedosalanie potraw Zwiększeniu spożycia warzyw i owoców Zmniejszeniu spożycia tłuszczów zwierzęcych Jeśli wartości ciśnienia tętniczego są duże lub zmiana stylu życia jest nieskuteczna, lekarz przepisuje choremu leki obniżające ciśnienie tętnicze, tzw. leki hipotensyjne Wyróżnia się pięć podstawowych grup leków hipotensyjnych: Leki moczopędne (diuretyki) Beta blokery Inhibitory konwertazy angiotensyny Blokery kanału wapniowego Antagoniści receptora angiotensyny O wyborze leku, po uwzględnieniu wywiadu medycznego i badania pacjenta, decyduje lekarz.

NADCIŚNIENIE TĘTNICZE Warto wiedzieć Wartość 0/90 mm Hg lub wyższa upoważnia do rozpoznania nadciśnienia tętniczego u każdej osoby bez względu na wiek. Nadciśnienie tętnicze nie boli. Rzadko objawia się w postaci bólu głowy, uczucia kołatania serca, uderzeń gorąca (wypieki na twarzy), zawrotów głowy, duszności. W celu wczesnego wykrywania nadciśnienia tętniczego konieczny jest regularny pomiar ciśnienia tętniczego. Zaleca się, aby ciśnienie tętnicze było mierzone u każdej dorosłej osoby przynajmniej raz w roku. Celem leczenia nadciśnienia tętniczego jest zmniejszenie wartości ciśnienia tętniczego poniżej 0/90 mm Hg, a także modyfikacja wszystkich innych czynników ryzyka występujących u danego pacjenta. Zapamiętaj! Regularnie mierz ciśnienie tętnicze Nie pal Nie nadużywaj alkoholu Schudnij, uprawiaj sport Ogranicz sól kuchenną Nie przerywaj leczenia na własną rękę Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości lepiej zapobiegać niż leczyć

HIPERCHOLESTEROLEMIA Rozdział. Hipercholesterolemia Cholesterol jest naturalnym składnikiem organizmu Cholesterol to substancja tłuszczowa, niezbędna do budowy komórek organizmu. Służy do produkcji niektórych hormonów oraz witaminy D w organizmie. Źródłami cholesterolu są przede wszystkim wątroba, która produkuje cholesterol, oraz w mniejszym stopniu żywność pochodzenia zwierzęcego. Cholesterol krąży we krwi w dwóch postaciach jako tzw. dobry i zły cholesterol W połączeniu z białkami tworzy cząstki zwane lipoproteinami. W zależności od wielkości i budowy wyróżnia się: lipoproteiny o dużej gęstości, w skrócie HDL, tzw. dobry cholesterol, lipoproteiny o małej gęstości, w skrócie LDL, tzw. zły cholesterol. Cholesterol HDL chroni przed rozwojem miażdżycy, ponieważ zabiera cholesterol ze ściany naczynia i transportuje go do wątroby. Cholesterol LDL przyczynia się do rozwoju miażdżycy, ponieważ transportuje cholesterol do ściany naczynia, prowadząc do powstania blaszki miażdżycowej oraz zwężenia naczynia. Duże stężenie cholesterolu LDL i małe stężenie cholesterolu HDL zwiększają ryzyko zachorowania oraz zgonu z powodu chorób sercowo-naczyniowych.

HIPERCHOLESTEROLEMIA Badaniem umożliwiającym ocenę stężeń we krwi substancji tłuszczowych (lipidów) jest lipidogram W skład lipidogramu wchodzą stężenia: cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL, cholesterolu HDL, triglicerydów. Nieprawidłowy wynik lipidogramu (małe stężenie cholesterolu HDL, duże stężenie cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL lub triglicerydów) pozwala na rozpoznanie dyslipidemii. Zwiększone stężenie cholesterolu całkowitego lub cholesterolu LDL nazywane jest hipercholesterolemią. Zwiększone stężenie triglicerydów nazywane jest hipertriglicerydemią. Przed pobraniem krwi do oceny lipidogramu pacjent powinien pozostawać na czczo Oznacza to, że aby wyniki badania były wiarygodne, krew powinna być pobrana 9 godzin od ostatniego posiłku. Krew pobiera się zwykle rano. Przed pobraniem krwi można wypić wodę lub niesłodzoną herbatę. Leki zalecone przez lekarza należy przyjąć zgodnie z dotychczasowym harmonogramem. Prawidłowe stężenie cholesterolu LDL różni się w zależności od ryzyka sercowo naczyniowego pacjenta Zalecane stężenie cholesterolu LDL w zależności od ryzyka sercowo-naczyniowego Grupa ryzyka Ryzyko małe lub umiarkowane Ryzyko duże Ryzyko bardzo duże Zalecane stężenie cholesterolu LDL < mmol/l, tj. < mg/dl <, mmol/l, tj. <00 mg/dl <,8 mmol/l, tj. <70 mg/dl U pacjenta z nieprawidłowym wynikiem lipidogramu przed włączeniem leczenia lekarz poszukuje możliwych przyczyn zaburzeń lipidowych Należą do nich: niedoczynność tarczycy, żółtaczka zastoinowa, pierwotna marskość wątroby, przewlekła choroba nerek, alkoholizm,

HIPERCHOLESTEROLEMIA cukrzyca, otyłość, szpiczak mnogi, jadłowstręt psychicznym, bulimia, stosowanie diuretyków tiazydowych, kortykosteroidów, cyklosporyny, estrogenów, progestagenów, retinoidów i inhibitorów proteazy. Redukcja stężenia cholesterolu LDL zmniejsza ryzyko chorób sercowo-naczyniowych Wykazano, że każde obniżenie stężenia cholesterolu LDL o,0 mmol/l prowadzi do zmniejszenia ryzyka zawału serca i zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych o 0 %. Zmiana stylu życia jest zalecana u każdego pacjenta z dyslipidemią Wpływ modyfikacji stylu życia na stężenie lipidów Zmniejszenie spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych i izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych, zastępowanie ich nienasyconymi kwasami tłuszczowymi, zmniejszenie spożycia, cholesterolu, spożycie produktów wzbogaconych w sterole lub stanole roślinne Ograniczenie spożycia węglowodanów, szczególnie łatwo przyswajalnych oraz alkoholu Zwiększenie aktywności fizycznej Zmniejszenie masy ciała Abstynencja alkoholowa Zmniejszenie stężenia cholesterolu LDL Zmniejszenie stężenia triglicerydów Zmniejszenie stężenie triglicerydów, zwiększenie stężenie cholesterolu HDL Zmniejszenie stężenia cholesterolu LDL, triglicerydów, zwiększenie stężenia cholesterolu HDL Zwiększenie stężenia cholesterolu HDL W leczeniu farmakologicznym hipercholesterolemii stosuje się statyny Statyny zmniejszają produkcję cholesterolu LDL w wątrobie oraz korzystnie działają na ścianę naczynia, zapobiegając tworzeniu się blaszek miażdżycowych. Jeśli u pacjenta blaszki miażdżycowe już występują, to statyny mogą zmniejszać ich objętość; dodatkowo zapobiegają ich pękaniu. Rzadko stosowanym lekiem u pacjentów z hipercholesterolemią jest ezetymib, który zmniejsza wchłanianie cholesterolu z przewodu pokarmowego. Dodaje się go do statyny, jeśli za jej pomocą nie osiąga się zalecanego zmniejszenia stężenia cholesterolu LDL. 6

HIPERCHOLESTEROLEMIA Statyny różnią się skutecznością w obniżaniu stężenia cholesterolu LDL W jakim stopniu poszczególne statyny zmniejszają stężenie cholesterolu LDL Redukcja cholesterolu LDL (%) Atorwastatyna Fluwastatyna Lowastatyna Prawastatyna Rozuwastatyna Simwastatyna 0 0 0 mg 0 mg 0 mg mg 0 0 0 mg 0 mg 0 mg 0 mg 0 0 0 mg 80 mg 0 mg 0 mg mg 0 mg 0 0 mg 80 mg 80 mg 0 mg 0 mg 6 0 0 mg 0 0 mg 80 mg 0 80 mg 0 mg 6 60 0 mg Lekarz dobiera rodzaj i dawkę statyny indywidualnie dla każdego pacjenta, kierując się ogólnym ryzykiem oraz stężeniem cholesterolu LDL. Skuteczność zastosowanego leczenia hipercholesterolemii wymaga systematycznej kontroli Zaleca się kontrolę lipidogramu przed rozpoczęciem terapii, po 8 tygodniach jej stosowania oraz w takich samych odstępach czasu po zmianie leczenia aż do osiągnięcia zalecanego stężenia cholesterolu LDL. Następne kontrole powinny odbywać się co 6 miesięcy. Podczas leczenia statynami mogą wystąpić efekty uboczne Należą tutaj: zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych takich jak transaminaza alaninowa (ALT) oraz miopatia (objawiająca się osłabieniem mięśni) i rabdomioliza (rozpad mięśni objawiający się bólem). ALT powinna być oceniona przed rozpoczęciem terapii, następnie po 8 tygodniach leczenia oraz po każdej zmianie dawki leku, a potem co roku, jeśli poziom ALT wynosi < górna granica normy. Jeśli stężenie ALT przekracza górną granicę normy ponad -krotnie, zaleca się odstawienie statyny lub zmniejszenie jej dawki i ponowne badanie po 6 tygodniach. Nie wyklucza to próby ostrożnego włączenia innej statyny po normalizacji aktywności enzymu. Ryzyko miopatii zwiększają podeszły wiek oraz niektóre leki i stany chorobowe. Zalecane jest oznaczenie stężenia kinazy kreatyny (CK) przed rozpoczęciem terapii statyną i niestosowanie jej, jeśli CK > górna granica normy. 7

HIPERCHOLESTEROLEMIA Pojawienie się ostrego bólu mięśni lub wzrost CK > górnej granicy normy jest wskazaniem do odstawienia statyny i pilnego kontaktu z lekarzem. Małe stężenie cholesterolu HDL oraz zwiększone stężenie triglicerydów również może wymagać leczenia farmakologicznego Lekarza rozważa włączenie terapii zwykle, gdy stężenie cholesterolu HDL wynosi <,0 mmol/l (0 mg/dl) u mężczyzn i <, mmol/l ( mg/dl) u kobiet, a triglicerydów >,7 mmol/l (0 mg/dl). W leczeniu stosuje się fibraty, niacynę oraz oleje rybne (kwasy tłuszczowe omega-). Warto wiedzieć Pacjenci z rozpoznaną chorobą niedokrwienną serca lub po zawale serca otrzymują statyny bez względu na stężenie cholesterolu Przeciwwskazaniem do włączenia statyn jest ciąża, okres karmienia piersią i czynna choroba wątroby Jeśli stężenie triglicerydów przekracza 0 mmol/l (900 mg/dl), istnieje zagrożenie ostrym zapaleniem trzustki. Należy wówczas oprócz zastosowania leków bezwzględnie zaprzestać spożywania alkoholu. Zapamiętaj! Wykonuj badania profilaktyczne Zastąp tłuszcze zwierzęce roślinnymi Jedz więcej warzyw i owoców Schudnij, uprawiaj sport Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości lepiej zapobiegać niż leczyć 8

CUKRZYCA Rozdział. Cukrzyca Cukrzyca to przewlekła choroba, charakteryzująca się zwiększonym stężeniem cukru (glukozy) we krwi Przyczyną cukrzycy jest niedobór lub nieprawidłowe działanie insuliny, czyli hormonu produkowanego w trzustce, który umożliwia wykorzystanie przez komórki organizmu człowieka cukrów i tłuszczów dostarczonych w pokarmie, a następnie przetwarzanie ich w energię niezbędną do pełnienia wszystkich funkcji ustroju. W przypadku braku insuliny lub jej niedoboru komórki organizmu człowieka nie zużywają glukozy, dlatego jej stężenie we krwi rośnie. Wyróżnia się dwa typy cukrzycy: cukrzyca typu rozwija się zwykle w młodym wieku, a jej przyczyną jest uszkodzenie komórek trzustki produkujących insulinę, cukrzyca typu rozwija się zwykle w wieku dojrzałym, charakteryzuje się zmniejszoną wrażliwością komórek na insulinę, w późniejszym okresie choroby dochodzi do wyczerpania zapasów insuliny. Cukrzyca często rozwija się w wyniku nieprawidłowego stylu życia Do najważniejszych przyczyn rozwoju cukrzycy typu należą: nadwaga i otyłość, szczególnie typu brzusznego, brak aktywności fizycznej, nadmiernie kaloryczna dieta, przyczyny genetyczne (dziedziczenie). 9

CUKRZYCA W diagnostyce cukrzycy wykorzystuje się pomiar glikemii na czczo oraz w doustnym teście tolerancji glukozy Glikemię na czczo oznacza się po upływie 8 godzin od spożycia ostatniego posiłku. Stężenie cukru podczas doustnego testu tolerancji glukozy oznacza się u chorego na czczo oraz godziny po obciążeniu glukozą. Przebieg doustnego testu tolerancji glukozy jest następujący: pobranie krwi i oznaczenie glikemii na czczo, obciążenie glukozą pacjent wypija 7 g glukozy rozpuszczonej w 0 00 ml wody w ciągu minut, godziny badany pozostaje w spoczynku w pozycji siedzącej, po godzinach ponownie pobiera się krew w celu oznaczenia glikemii. W zależności od glikemii na czczo i w doustnym teście tolerancji glukozy rozpoznaje się prawidłową glikemię, stan przedcukrzycowy lub cukrzycę Interpretacja wyniku oznaczenia glikemii na czczo oraz glikemii po h doustnego testu tolerancji glukozy Badanie Prawidłowe stężenie glukozy Stan przedcukrzycowy Cukrzyca Glikemia na czczo <00 mg/dl (,6 mmol/l) 00 mg/dl (,6 6,9 mmol/l) Nieprawidłowa glikemia na czczo 6 mg/dl ( 7 mol/l) Glikemia po h doustnego testu tolerancji glukozy <0 mg/dl (<7,8 mmol/l) 0 99 mg/dl (7,8,0 mmol/l) Nieprawidłowa tolerancja glukozy 00 mg/dl (, mmol/l) Cukrzyca typu często przez długi okres nie daje objawów, dlatego często jedynym sposobem wczesnego wykrycia cukrzycy, jeszcze zanim pojawią się jej powikłania, jest regularne oznaczanie glikemii we krwi Objawami sugerującymi możliwość rozwoju cukrzycy są: zwiększone pragnienie, utrata masy ciała, nawracające grzybicze zakażenia, np. w okolicach narządów płciowych, lub pojawienie się zmian ropnych na skórze, apatia, senność, osłabienie, zwiększona ilość oddawanego moczu, w skrajnych przypadkach wyczuwalny zapach acetonu w powietrzu wydychanym przez chorego. 0

CUKRZYCA Niestety często ww. objawy nie występują, a pierwszym objawem cukrzycy jest stan zagrażający życiu, jak zawał serca lub udar mózgu. Badanie w kierunku cukrzycy należy przeprowadzić raz w ciągu lat u każdej osoby powyżej. roku życia. Ponadto, niezależnie od wieku, badanie to należy wykonać co roku u osób z grup ryzyka: z nadwagą lub otyłością [BMI kg/m i/lub obwód w talii > 80 cm (kobiety); > 9 cm (mężczyźni)], z cukrzycą występującą w rodzinie (rodzice bądź rodzeństwo), mało aktywnych fizycznie, z grupy środowiskowej lub etnicznej częściej narażonej na cukrzycę, u których w poprzednim badaniu stwierdzono stan przedcukrzycowy, u kobiet z przebytą cukrzycą ciążową, u kobiet, które urodziły dziecko o masie ciała > kg, z nadciśnieniem tętniczym ( 0/90 mm Hg), z hiperlipidemią [stężenie cholesterolu frakcji HDL < 0 mg/dl (<,0 mmol/l) i/lub triglicerydów > 0 mg/dl (>,7 mmol/l)], u kobiet z zespołem policystycznych jajników, z chorobą układu sercowo naczyniowego. Wczesne wykrywanie oraz prawidłowe leczenie cukrzycy ma decydujące znaczenie w prewencji chorób sercowo naczyniowych Cukrzyca znacznie zwiększa ryzyko zachorowania i zgonu z powodu choroby niedokrwiennej serca i udaru mózgu. Ponadto uszkadza nerki, oczy i układ nerwowy. Leczenie pacjenta z cukrzycą powinno być ukierunkowane na wszystkie główne czynniki ryzyka Szczególnie ważne jest: obniżenie ciśnienia tętniczego do wartości <0/80 mm Hg, obniżenie stężenia cholesterolu LDL <, mmol/l, utrzymywanie stężenia HbA c < 7%.

CUKRZYCA Warto wiedzieć Stężenie cukru we krwi nazywane jest także poziomem glukozy we krwi lub glikemią Glikemię wyraża się w dwóch jednostkach, tj. w mg/dl lub mmol/l. Możliwe jest proste przeliczenie glikemii z jednych jednostek na drugie za pomocą wzoru: mmol/l = mg/dl 8 Prawidłowa glikemia na czczo wynosi <00 mg/dl (,6 mmol/l) Choroby sercowo naczyniowe są główną przyczyną chorobowości i umieralności u chorych na cukrzycę Cukrzycy typu można zapobiec poprzez przestrzeganie zasad zdrowego stylu życia, a zwłaszcza: zmniejszenie masy ciała, zwiększenie aktywności fizycznej, przestrzeganie zaleceń dietetycznych Zapamiętaj! Zmniejsz masę ciała Zwiększ aktywność fizyczną Zastosuj dietę Kontroluj regularnie poziom cukru we krwi Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości lepiej zapobiegać niż leczyć

PALENIE PAPIEROSÓW Rozdział 6. Palenie papierosów Palenie tytoniu pod każdą postacią jest szkodliwe Ryzyko zgonu z przyczyn sercowo naczyniowych jest u osób palących -krotnie większe niż u osób niepalących. Ryzyko to jest większe u kobiet niż u mężczyzn i zwiększa się wraz z czasem trwania nałogu oraz liczbą wypalanego dziennie tytoniu. Szkodliwe są wszystkie rodzaje palonego tytoniu, w tym tzw. papierosy typu light, papierosy z filtrem, cygara, fajka oraz fajka wodna i tabaka oraz snus. Palenie tytoniu przyśpiesza rozwój miażdżycy Związki zawarte w tytoniu powodują łatwiejsze wnikanie cząsteczek cholesterolu do ściany naczynia, co przyśpiesza rozwój miażdżycy. Dodatkowo tytoń zwiększa ryzyko pęknięcia blaszki miażdżycowej (patrz rozdział Zawał serca na stronie ), które może prowadzić do zawału serca lub udaru mózgu. Tytoń niekorzystnie pobudza układ krzepnięcia. Tworząca się skrzeplina może zamknąć naczynie i wywołać podobnie jak pęknięta blaszka miażdżycowa zawał serca lub udar mózgu. W rzucaniu palenia nie jesteś sam Najważniejsza dla powodzenia rzucania palenia jest motywacja osoby palącej. Często pojawia się ona jednak dopiero wtedy, kiedy już wystąpią powikłania tego nałogu, takie jak zawał serca lub udar mózgu. Chociaż większość palaczy rzuca palenie własnymi siłami, w trudniejszych przypadkach warto poprosić o pomoc lekarza. Obecnie są dostępne na rynku preparaty wspo-

PALENIE PAPIEROSÓW magające zaprzestanie palenia: nikotyna (gumy do żucia, plastry przezskórne, aerozol donosowy, inhalatory, tabletki podjęzykowe), bupropion, wareniklina i cytyzyna. Ważne jest wsparcie innych członków rodziny. Nieraz pomaga wspólne rzucanie palenia z bliską osobą. Warto wiedzieć Bierne palenie, czyli przebywanie w domu lub pracy z osobą palącą, zwiększa ryzyko chorób sercowo naczyniowych o około 0%. Zaprzestanie palenia po zawale serca jest najbardziej skuteczną metodą zmniejszenia ryzyka kolejnych zawałów oraz zgonu. Po zaprzestaniu palenia ryzyko chorób sercowo naczyniowych zmniejsza się znacznie już w ciągu 6 miesięcy, a po 0 latach abstynencji zbliża się do ryzyka osób, które nigdy nie paliły. Zaprzestanie palenia tytoniu jest korzystne w każdym wieku, również u osób starszych. Po zaprzestaniu palenia możliwy jest przyrost wagi ciała o około kg, ale korzyści, jakie wynikają z rzucenia palenia, znacznie przewyższają ryzyko, które wynika ze zwiększenia masy ciała. Jeśli nie chcesz przytyć, ćwicz i zjadaj mniej kalorii. Zapamiętaj! Nie pal Unikaj zadymionych miejsc Nie wierz, że papierosy chronią przed otyłością Kup sobie lub bliskim prezent zamiast papierosa Palenie jest uleczalne Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości lepiej zapobiegać niż leczyć

NADWAGA I OTYŁOŚĆ Rozdział 7. Nadwaga i otyłość Nadwaga i otyłość polegają na magazynowaniu w organizmie nadmiernej ilości tłuszczu Do zwiększania masy ciała dochodzi wtedy, gdy podaż energii dostarczanej w pożywieniu (ilość zjadanych kalorii) przekracza zapotrzebowanie energetyczne organizmu (ilość energii zużywanej przez organizm). Do oceny nadwagi i otyłości można się posłużyć wskaźnikiem BMI (wskaźnik masy ciała body mass index), który wylicza się, dzieląc masę ciała wyrażoną w kilogramach przez wzrost wyrażony w metrach do kwadratu. Sposób obliczenia BMI przedstawia równanie: BMI = masa ciała (kg) wzrost² (m²) na przykład osoba o wzroście,7 m i masie ciała 70 kg ma BMI =70 (kg)/,7 (m ) =, kg/m