Recenzent prof. dr hab. JÓZEF ORCZYK, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Redakcja: dr hab. inż. MAGDALENA K. WYRWICKA, prof. nadzw. dr inż. ARKADIUSZ BOROWIEC, dr inż. PAULINA GOLIŃSKA, dr inż. AGNIESZKA GRZELCZAK Projekt okładki MAREK DERBICH Opracowanie komputerowe EMILIA KOZŁOWSKA Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany ani rozpowszechniany za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich. Monografia stanowi raport podsumowujący zadanie szóste (pt. Raport końcowy ) projektu Foresight»Sieci gospodarcze Wielkopolski«scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (UDA POIG.01.01.01-30- 014/09). Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. ISBN 978-83-7775-088-9 Copyright by Politechnika Poznańska, Poznań 2011 WYDAWNICTWO POLITECHNIKI POZNAŃSKIEJ 60-965 Poznań, pl. M. Skłodowskiej-Curie 2 tel. (61) 6653516, faks (61) 6653583 e-mail: office_ed@put.poznan.pl, www.ed.put.poznan.pl Wydanie I Nakład: 1000 egzemplarzy Egzemplarz bezpłatny Druk i oprawa: Zakład poligraficzny Tomasza Kędziory 62-095 Murowana Goślina, ul. Przemysłowa 6
SPIS TREŚCI Wstęp Magdalena K. Wyrwicka... 5 1. Sieci gospodarcze Wielkopolski Magdalena K. Wyrwicka... 13 1.1. Wprowadzenie... 13 1.2. Mechanizmy sieciowe... 14 1.3. Sieć jako podstawa kooperacji... 14 1.4. Wybrane wyniki badań dotyczących skłonności do kooperacji... 21 1.5. Wybrane wyniki badań dotyczących poziomu integracji klastrów w Wielkopolsce... 24 1.6. Sieci gospodarcze a transformacja wiedzy... 25 1.7. Konkluzja... 28 2. Transfer wiedzy w koncernach high-tech Krzysztof Kubiak... 29 2.1. Wprowadzenie... 29 2.2. Koncerny high-tech... 30 2.3. Inicjatywy usprawniające transfer wiedzy w koncernach high-tech... 31 2.4. Podsumowanie... 36 3. Przesłanki rozwojowe Innowacyjnej Wielkopolski Łukasz Hadaś, Magdalena K. Wyrwicka... 37 3.1. Wprowadzenie... 37 3.2. Miejsce procesu transformacji wiedzy w rozwoju Wielkopolski... 38 3.3. Uwarunkowania transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych analiza przyczynowo-skutkowa... 40 3.4. Analiza siły oddziaływania... 44 3.5. Ścieżka kształtowania efektywności transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych... 48 3.6. Konkluzja... 50 4. Opinie eksperckie na temat rozwoju regionu Leszek Pacholski, Marek Fertsch, Teresa Łuczka, Magdalena K. Wyrwicka... 53 4.1. Problemy budowania scenariuszy transformacji wiedzy wspomagających innowacyjną Wielkopolskę Leszek Pacholski... 53 4.2. Opinia w sprawie perspektyw rozwojowych Wielkopolski Marek Fertsch. 56 4.3. Opinia o przewidywanym rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Wielkopolsce Teresa Łuczka... 59 4.4. Opinia o potrzebie endogennego budowania kapitału społecznego Magdalena K. Wyrwicka... 61
4 Spis treści 5. Scenariusze transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych synteza Arkadiusz Borowiec, Paulina Golińska, Agnieszka Grzelczak... 65 5.1. Wprowadzenie... 65 5.2. Scenariusz optymistyczny... 66 5.3. Scenariusz pesymistyczny (negatywny)... 72 5.4. Scenariusz prawdopodobny (umiarkowanego rozwoju)... 77 5.5. Podsumowanie... 82 6. Rekomendacje dla Wielkopolski Magdalena K. Wyrwicka, Ewa Badzińska, 85 Arkadiusz Borowiec, Paweł Przepióra 6.1. Wprowadzenie... 85 6.2. Matryca transformacji rozwojowej Regionu... 87 6.3. Wykorzystanie modelu kierowania do kreowania innowacyjnej Wielkopolski... 93 6.4. Bariery wprowadzania zmian... 102 6.5. Podsumowanie... 103 O Projekcie Magdalena K. Wyrwicka... 107 Członkowie Panelu Głównego Projektu... 115 Instytucje wspierające Projekt... 116 Realizatorzy Projektu... 117 Bibliografia... 121 Spis publikacji związanych z Projektem... 147
WSTĘP Niniejsze opracowanie jest raportem podsumowującym projekt Foresight»Sieci gospodarcze Wielkopolski«scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę. Prace badawcze prowadzone były od października 2009 roku (w okresie 27 miesięcy) przez Zespół Realizatorów złożony przede wszystkim z pracowników Wydziału Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Efektem projektu są, dostępne także w wersji elektronicznej na stronie internetowej www.fsgw.put.poznan.pl, opracowania: 1) które ukazały się nakładem Wydawnictwa Politechniki Poznańskiej pod redakcją naukową M.K. Wyrwickiej: Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, 2010 (s. 354). Tendencje rozwojowe Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, 2010 (s. 432). Raport z badań metodą Delphi do projektu Foresight»Sieci Gospodarcze Wielkopolski«scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę, 2011 (s. 189). Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę. tom I, Badania uzupełniające, 2011 (s. 292). Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę. tom II, 2011 (s. 289). 2) szczegółowych raportów: P. Pawlewski, Ł. Hadaś, G. Klimarczyk, K. Werner, M.K. Wyrwicka, Raport z symulacji procesu transformacji wiedzy do projektu Foresight»Sieci Gospodarcze Wielkopolski «scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę, B. Mroczek, K. Werner, M. Leitgeber, M.K. Wyrwicka, Raport z badań ankietowych dotyczących metod i mediów komunikacyjnych w przekazie wiedzy do projektu Foresight»Sieci Gospodarcze Wielkopolski«scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę, 3) na płytach CD zawierające zestawienia wyników badań metodą delficką opracowane przez M. Leitgebera: Oceny ekspertów z rundy 3 dla stanu na rok 2010, Oceny ekspertów dla prognoz stanu na rok 2030. Dokumentują one wszystkie prace wykonane na rzecz Projektu i stanowią bazę dla niniejszego raportu.
6 Wstęp W pracach nad Projektem zrealizowano klasyczny scenariusz działań o charakterze foresight, przewidując następujące etapy prac: 1) analizy (ilościowe, jakościowe), dotyczące stanu obecnego i tendencji, 2) budowa modelu (sieć zależności, model procesu kierowania), 3) weryfikacja drogą konsultacji społecznych, 4) opracowanie założeń dotyczących implementacji (scenariusze, rekomendacje). Badania w projekcie Foresight»Sieci Gospodarcze Wielkopolski«scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę dotyczyły funkcjonowania sieci gospodarczych Wielkopolski i koncentrowały się na relacjach, uwarunkowaniach i okolicznościach tworzenia więzi sieciowych w oparciu o przekaz, dystrybucję, rozpowszechnianie i transformację wiedzy w Regionie. Poszukiwano przesłanek, które będą sprzyjać poprawie innowacyjności Wielkopolski. Już podczas tworzenia założeń realizacyjnych dostrzeżono, że sieci gospodarcze ze względu na ich społeczny kontekst oraz liczne powiązania z otoczeniem nie mogą być rozpatrywane jako wyizolowana całość. Dlatego też wszystkie prace badawcze prowadzono w odniesieniu do Wielkopolski, z uwzględnieniem uwarunkowań polskich, europejskich, a nawet globalnych. Metodykę badawczą wykorzystaną podczas realizacji Projektu przedstawiono na rysunku 1. Prace nad Projektem prowadzono z wykorzystaniem metod foresight 1, których istotą jest proces aktywnego, zbiorowego kreowania przyszłości w oparciu o oczekiwania lub przewidywania różnych zainteresowanych stron. Istotne są alternatywne wizje rozwoju oraz zapobiegliwe przygotowania na ewentualne zdarzenia lub potrzeby w przyszłości. W badaniach typu foresight preferuje się podejście zorientowane na przyszłość, określające priorytety działań dla decydentów. Istotne jest rozpoznawanie elementów sprawczych i rozważania nad ich siłą, kierunkiem oraz okresem oddziaływania, a także przewidywanie przyszłych problemów, wskazywanie barier i zapobiegliwe przygotowywanie metod postępowania z nimi w związku z realizacją wspólnej koncepcji rozwoju. W Projekcie przyjęto, że rozwój regionu, jako pozytywna przemiana jakościowa, w sytuacji nieprzewidywalnych zmian otoczenia, powinien opierać się na istniejących, lub realnie możliwych do pozyskania zasobach, zaś kształtowanie przyszłości przez poszczególne podmioty gospodarcze lub regionalnych decydentów odbywa się zgodnie z założeniami teorii racjonalnych oczekiwań Thomasa J. Sargenta 2. 1 Terminem foresight po raz pierwszy posłużył się J.F. Coates w 1985 r., odnosząc go do badań przyszłości. Początkowo foresight był ściśle powiązany z prognozowaniem rozwoju technologicznego, a pod koniec XX wieku także gospodarczego i społecznego. 2 Laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 2011. Jego teoria racjonalnych oczekiwań opracowana w latach 70. XX wieku zakłada, że decyzje dotyczące działań podmiotów gospodarczych podejmowane są na podstawie wszystkich dostępnych informacji o uwarunkowaniach oraz o potencjalnych skutkach. Należy wiązać zmiany makroekonomiczne ze zmianami polityki gospodarczej. Głównym elementem gry między sferą polityki i gospodarki są oczekiwania względem przyszłości, które powinny być obiektem badań. Teoria ta wykorzystana została m. in. przez R.E. Lucasa (laureata nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1995 roku).
M.K. Wyrwicka 7 Rys. 1. Metodyka prac realizowanych na rzecz projektu Foresight»Sieci gospodarcze Wielkopolski«scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę. Źródło: opracowanie własne Percepcja przyszłości przyjmująca zwykle w badaniach foresight postać scenariuszy bazuje więc na diagnozie stanu istniejącego i ocenie potencjału rozwojowego, na zidentyfikowanych tendencjach zmian społeczno-ekonomicznych oraz systemowych w Regionie, a także na próbie identyfikowania mechanizmów uruchamianych decyzjami różnych grup interesów. Dlatego też w badaniach na rzecz Projektu podjęto najpierw próbę identyfikacji i analizy sytuacji Wielkopolski.
8 Wstęp Badania skoncentrowane na: zjawiskach sieciowania, dyfuzji innowacji, systemach kształcenia i doskonalenia zawodowego, funkcjonowaniu instytucji otoczenia biznesu oraz tożsamości Regionu, umożliwiły ocenę potencjału Wielkopolski. Województwo ma obecnie do zaoferowania wiele obszarów działalności gospodarczej gwarantujących sukces 3. Do wykorzystania jest przede wszystkim potencjał wytwórczy przedsiębiorstw, w tym także wielu sprywatyzowanych i obecnie prywatyzowanych. Poznań stolica regionu jest miastem akademickim, o najwyższym wskaźniku liczby studentów na jednego mieszkańca miasta w Polsce. Podkreślić należy fakt, że Wielkopolska niewiele straciła na swej atrakcyjności w okresie spowolnienia gospodarczego. Jest regionem, w którym efekty kryzysu są stosunkowo mało odczuwalne. Z badań przeprowadzonych na rzecz Projektu wynika, że Region ma tożsamość, która kreuje jego neutralną reputację i neutralny wizerunek w otoczeniu i wśród mieszkańców. Taka sytuacja ułatwia wprowadzanie zmian. Na podstawie danych statystycznych, porównując wartości uśrednione dla wszystkich regionów Polski, województwo wielkopolskie oceniane jest gorzej od innych w zakresie wydatków na badania i rozwój 4 oraz liczności kadry związanej z nauką i technologią. Analizy strategiczne PEST 5 i SWOT 6, zrealizowane na podstawie danych analitycznych zgromadzonych na potrzeby Projektu, wykazały istnienie sprzyjających warunków do rozwoju transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych Wielkopolski. Badania wskazują, że istnieje duży potencjał zarówno wewnętrzny 7 jak i zewnętrzny do podjęcia proinnowacyjnej strategii rozwojowej opartej przede wszystkim na: 3 W. Ratajczak i in. (2008) w Scenariuszach rozwoju Wielkopolski 2020 i 2050 przewiduje następujące centra rozwoju gospodarczego regionu: zielone płuca Wielkopolski, centrum rozwoju innowacji, obszar energii i energii odnawialnej, centrum zrównoważonego rolnictwa oraz duopolis nowoczesnego przemysłu maszynowego. 4 Przykładowo, pod względem liczby umów zawartych w ramach unijnego Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Wielkopolska jest wśród regionów Polski na drugim miejscu pod względem liczby zawartych umów (934, pierwsze mazowieckie 1 542), ale dopiero na piątym pod względem ich wartości (1 616 mln EUR, czwarte śląskie 1 622 mln EUR przy 652 umowach) Rzeczpospolita 07.11.2011. 5 Analiza PEST należy do grupy metod służących do badania makrootoczenia, której istotą jest określenie podstawowych obszarów, które mają i mogą mieć kluczowy wpływ na funkcjonowanie organizacji i jej przyszłą strategię działania. W metodzie PEST wyróżnia się następujące segmenty otoczenia: polityczno-prawne (Political) P, ekonomiczne (Economic) E, społeczno-demograficzne (Social) S, techniczne (Technological) T. 6 Założenia SWOT (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) były inspirowane koncepcją analizy pola sił, opracowaną przez K. Lewina w latach 50. XX wieku. SWOT służy zarówno do analizy zewnętrznego środowiska organizacji, to jest jej otoczenia dalszego (makro-otoczenia) i bliższego (konkurencyjnego), jak i do analizy jej potencjału, a w rezultacie do określenia strategii organizacji. Istotą analizy SWOT jest identyfikacja szans i zagrożeń pojawiających się w otoczeniu oraz silnych i słabych stron związanych z potencjałem organizacji, po to, aby poszukiwać synergii pomiędzy elementami otoczenia oraz potencjału. 7 Wielkopolanie są elastyczni, o czym świadczy zjawisko tzw. wielotożsamości, zależnej od środowiska, miejsca i czasu, w którym w danej chwili funkcjonuje jednostka lub grupa. Badania Pentor RI z 2009 roku, przeprowadzone na próbie 26 846 Polaków w wieku 15+, pokazują, że w Wielkopolsce jest najwyższy w Polsce odsetek typów psychograficznych prezentujących postawę proinnowacyjną (58,5%).
M.K. Wyrwicka 9 działaniach państwa i władz Regionu sprzyjających swobodnemu rozwojowi i wykorzystywaniu wiedzy, pozytywnych oddziaływaniach Unii Europejskiej, istnieniu regionalnej strategii zakładającej transfer wiedzy pomiędzy partnerami w Regionie, lepszych od przeciętnych w Polsce wskaźnikach makroekonomicznych, dynamicznym rozwoju społeczeństwa informatycznego w Wielkopolsce. Wykorzystanie okazji tworzonych przez otoczenie będzie możliwe przede wszystkim dzięki istniejącemu potencjałowi wewnętrznemu Wielkopolski określonemu przez: silne jednostki regionalne wspomagające generowanie i transformację wiedzy, dobrą, zdecentralizowaną strukturę szkolnictwa wyższego, dostosowywanie szkolnictwa zawodowego do potrzeb rynku pracy, wspieranie i tworzenie klastrów oraz liczne instytucje otoczenia biznesu sprzyjające pozyskiwaniu, rozpowszechnianiu, porządkowaniu i narastaniu wiedzy w Regionie. Badania tendencji rozwojowych Wielkopolski zrealizowane na rzecz Projektu stanowiły próbę ukazania działających w różnym horyzoncie czasu uwarunkowań transformacji wiedzy postrzeganej z punktu widzenia pojedynczej osoby, grupy, przedsiębiorstwa, sieci przedsiębiorstw i regionu. Analizując tendencje i megatrendy istotne dla rozwoju Regionu, opisano także zjawiska występujące w gospodarce narodowej, europejskiej i światowej, oddziałujące na potencjał Wielkopolski oraz procesy generowania, gromadzenia, przekazu, dyfuzji i transformacji wiedzy, a dotyczące tożsamości lokalnej, modelowych rozwiązań i standardów zarządzania, czy aktualnych potrzeb przedsiębiorców. Pokazano też szerszy kontekst rozwoju Regionu wynikający z teorii długich cykli gospodarczych. Dostrzeżono także potrzeby modyfikacji koncepcji zarządzania w związku ze zmianami pokoleniowymi (inne preferencje młodych Wielkopolan) oraz z europejskich i globalnych priorytetów związanych z koncepcją zrównoważonego rozwoju. Etap badań Delphi na rzecz Projektu opierał się na zbieraniu opinii ekspertów dotyczących oceny sytuacji w Regionie w roku 2010 i w perspektywie roku 2030. Prace polegały na przygotowaniu tez opisujących stany istotne z punktu widzenia rozwoju innowacyjności Regionu i na analizie ocen oraz ich uzasadnień lub komentarzy uzyskanych od ekspertów w trzech rundach pytań. Moderatorzy badania dołożyli wszelkich starań, by grupa Ekspertów reprezentowała różne środowiska zawodowe i wiekowe, jak również wywodziła się z różnych części Regionu. Stan na rok 2010 Eksperci ocenili raczej negatywnie. Tylko 10 spośród 37 sytuacji opisanych tezami uzyskało w roku 2010 ocenę dostateczną lub nieco wyższą 8. Może to świadczyć o powadze sytuacji, która stanowi punkt wyjścia do działań prorozwojowych w Wielkopolsce i podkreśla konieczność podjęcia pilnych prac na rzecz zmiany tego niekorzystnego stanu. Oceny sytuacji przewidywanej na rok 2030 są wysokie 8 Maksymalna nota średnia 3,63 (w skali 1-5, gdzie 1 oznacza, że stan opisany tezą się istotnie pogorszy, 2 pogorszy, 3 bez zmian, 4 poprawi się, 5 istotnie się poprawi) dotyczyła tezy 29 Dostępność Internetu.
10 Wstęp i zawarte są w przedziale od 4 do 6 9. Pokazuje to, że zdaniem 57 Ekspertów, podejmowane obecnie prace na rzecz rozwoju Regionu będą racjonalizowały istniejący system i sprzyjały kreowaniu nowej jakości w oparciu o istniejący potencjał Wielkopolski. Z analiz wynika, że pozytywnych ocen Ekspertów w odniesieniu do stanu w przyszłości nie determinowały pozytywne oceny teraźniejszości. Analiza krzyżowa tez Delphi, którą przeprowadza się w celu wskazania sytuacji najbardziej aktywnych (najsilniej oddziałujących na inne) i najbardziej reaktywnych (podatnych na wpływy) pokazała, że silnymi czynnikami sprawczymi są: występowanie wspólnych inicjatyw (administracji lokalnej, przedsiębiorców i badaczy), dopasowanie metod i programów kształcenia do potrzeb praktyki, poziom przygotowania nauczycieli i wykładowców, produkty regionalnych środowisk naukowych. Największą podatność na wpływy (reaktywność) wykazały wspólne inicjatywy gospodarcze. Wskazuje to na możliwość stymulowania rozwoju klastrów i innych form sieci gospodarczych w Regionie oraz na pozytywne oddziaływanie wspólnych przedsięwzięć realizowanych przez różne podmioty gospodarcze na rozpowszechnianie wiedzy. W ramach Projektu podjęto eksperyment, którego celem było szukanie odpowiedzi na pytanie czy procesy transformacji wiedzy są możliwe do zamodelowania i symulacji (z wykorzystaniem Witness Optimizer) w środowisku komputerowym oraz oceniano efektywność (tzn. długotrwałość, pracochłonność, skuteczność) realizacji funkcji zakupów dla systemu wspomaganego platformą internetową i bez wspomagania. Wyniki analiz potwierdzają, że systemy informatyczne umożliwiają dostęp, przyspieszają przekaz i ułatwiają archiwizację danych. Usprawniają one istotnie realizację standardowych czynności, ale obecnie nie mogą jeszcze zastąpić człowieka-specjalisty, dysponującego indywidualnym pakietem wiedzy eksperckiej, doświadczeń i sytuacyjnie, mądrze, kojarzącego fakty. Badania transferu wiedzy w koncernach high-tech wykazały, że wiedza przepływa w organizacji na zasadzie transakcji, a receptą na skuteczne zarządzanie wiedzą są indywidualne kompetencje osób. Dlatego też w ramach konsultacji społecznych przeprowadzono m.in. badania dotyczące metod i mediów komunikacyjnych wykorzystywanych w Regionie przez uczniów, studentów i pracowników 10. Opracowanie wyników tych badań umożliwiło wnioskowanie na temat przyszłych preferencji co do stosowania metod i mediów komunikacyjnych w przekazie wiedzy. Widoczne są bariery dotyczące tworzenia więzi społecznych na bazie współdziałania, chęci poszukiwania i przyswajania nowej wiedzy oraz woli samodoskonalenia się. 9 Skala 6-stopniowa od 1-6; ocena 4 oznaczała, że sytuacja w perspektywie roku 2030 nieznacznie się poprawi, ocena 5 poprawi się, ocena 6 wyraźnie się poprawi. 10 Obiektem badań były opinie respondentów (uczniów N = 898, studentów N = 1003 i pracowników N = 977) wyrażone w anonimowej ankiecie.
M.K. Wyrwicka 11 Niepokoi fakt relatywnie niewielkiej skłonności młodzieży do wspólnego zgłębiania wiedzy i uczestniczenia w zajęciach dodatkowych (rozwijanie zainteresowań). Prawie 80% ankietowanych studentów nie korzysta z czytelni częściej niż raz na miesiąc, zaś ponad 87% nie korzysta z biblioteki i z katalogów elektronicznych częściej niż raz na tydzień. Wykorzystanie e-learningu do szkolenia pracowników jest znikome prawie 60% wskazań dotyczy odpowiedzi wcale, a ponad 12% bardzo rzadko. Oznacza to, że istnienie sieci teleinformatycznych i dostępność w nich nawet gotowych do wykorzystania materiałów nie niweluje bariery motywacji do zgłębiania dostępnej i kreowania nowej wiedzy. Nie bez znaczenia jest też system oświaty, który oprócz przekazu wiedzy zapewnić powinien niezbędne w życiu społecznym i zawodowym spektrum kompetencji związanych z pracą zespołową, aktywnym słuchaniem czy komunikowaniem się. Z badań wynika, że pracownicy z wyższym stażem są bardziej samodzielni, mniej angażują kierownictwo, służą pomocą koleżankom i kolegom. W związku z tym rodzą się pytania o zasadność prowadzonej obecnie przez wiele firm i instytucji polityki zwalniania pracowników 50+ lub wymiany pracowników, którzy przepracowali w jednym miejscu kilka lat pod pretekstem wypalenia zawodowego. Mimo wynikającego z prezentowanych badań uprzywilejowania pracowników z wyższym wykształceniem, nie ma pewności, czy przedsiębiorcom rzeczywiście zależy na budowaniu kapitału intelektualnego i na kreowanym lokalnie kapitale społecznym. Percepcja przyszłości przyjmująca zwykle w badaniach foresight postać scenariuszy bazuje na diagnozie stanu istniejącego i ocenie potencjału rozwojowego, na zidentyfikowanych tendencjach zmian, a także na próbie identyfikowania mechanizmów uruchamianych decyzjami różnych grup interesów. W ramach prac nad Projektem przeprowadzono analizy w oparciu o metodykę myślenia sieciowego. Ustalono cele, zdefiniowano sytuację problemową i interesariuszy, zbudowano sieć oddziaływań na innowacyjność Wielkopolski uwzględniającą 51 czynników i przeprowadzono jej analizę, wskazując czynniki aktywne 11 i krytyczne 12, pokazano możliwości zmian sytuacji oraz objaśniono możliwości kierowania rozwojem. Z punktu widzenia władz regionu, badania wskazały na 7 czynników o charakterze sterowalnym i 11 czynników niesterowalnych. Oznacza to, że budżet regionu, przedsiębiorczość, działalność edukacyjna, 11 Czynniki aktywne oddziałują na inne, ale same podlegają niewielkim wpływom. Z badań wynika, że aktywne czynniki oddziałujące na Innowacyjną Wielkopolskę to: działalność edukacyjna, decyzje rządu, zaufanie, grupy nacisku, infrastruktura, dotacje celowe, wiodące firmy, decyzje władz samorządowych, Instytucje Otoczenia Biznesu, poziom rozwoju e-biznesu, lider, inicjatywy klastrowe i działalność społeczna. 12 Czynniki krytyczne są zarówno aktywne jak i reaktywne, tzn. podlegają wpływom, ale też oddziałują na inne czynniki. Analizy wskazały na: przedsiębiorczość, kompetencje fachowe, budżet regionu, liczbę MSP i gotowość do innowacji jako czynniki krytyczne dla rozwoju Innowacyjnej Wielkopolski.
12 Wstęp infrastruktura, dotacje celowe, decyzje władz samorządowych inicjatywy klastrowe, są kierowalne z pozycji decydenta regionalnego i można nimi bezpośrednio oddziaływać na Innowacyjną Wielkopolskę. Aby osiągać zamierzony skutek należy podjąć też działania zapobiegawcze (prewencyjne) wobec czynników niesterowalnych, będących w gestii innych decydentów niż władze regionu. Do tych niesterowalnych czynników zaliczono w wyniku analiz: decyzje rządu, liczbę małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) w regionie, kompetencje fachowe, gotowość do innowacji, zaufanie, działania grup nacisku, zachowania rynkowe wiodących firm, funkcjonowanie instytucji otoczenia biznesu (IOB), poziom rozwoju e-biznesu, poczynania liderów i działalność społeczną. Warto tu podkreślić, że decydent z poziomu władz samorządowych regionu ma pewien wpływ (zwłaszcza w dłuższym okresie czasu) na wymienione wyżej czynniki, ale ich stan i oddziaływanie jest w istotnej mierze zdeterminowane decyzjami innych i uwarunkowane kulturowo. Projekcja przyszłości z wykorzystaniem metodyki myślenia sieciowego, w efekcie określenia zakresu możliwych zmian sytuacji i opracowania modelu kierowania, przewiduje też planowanie strategii i działań oraz wprowadzenie rozwiązania problemu w życie. Znalazło to częściowo wyraz w dziewięciu scenariuszach rozwoju Wielkopolski pisanych, jako optymistyczne, pesymistyczne i prawdopodobne w trzech aspektach: rozwoju sieci gospodarczych, dyfuzji wiedzy i rozwiązań instytucjonalnych. Prawdopodobieństwo, że jeden z opracowanych scenariuszy oferuje w pełni opisy przyszłych zmian w Regionie, jest relatywnie małe. Jednak opisany scenariuszami przebieg zdarzeń zwraca uwagę na szerokie spektrum możliwych sytuacji, które jako zbiór prezentują aktualną wiedzę badaczy odnośnie skali niepewności. Syntetyczne opinie i wnioski wynikające z dotychczasowych prac zawiera niniejsze opracowanie, stanowiące raport końcowy, prezentujący syntezę wyników badań dotyczących sieci gospodarczych Wielkopolski, oraz efekty analiz związanych z przesłankami rozwojowymi Innowacyjnej Wielkopolski. Przedstawiono też opinie eksperckie związane z przyszłością Regionu, trzy scenariusze zmian w perspektywie roku 2030 (optymistyczny, negatywny i prawdopodobny), a także rekomendacje dotyczące zalecanych działań i przedsięwzięć, sprzyjających zdaniem realizatorów Projektu budowaniu gospodarki opartej na wiedzy i wspieraniu innowacyjności Wielkopolski. Wyniki Projektu powinny ułatwić wskazanie potencjalnych zakresów działalności regionalnych decydentów wspomagającej transformacje wiedzy z wykorzystaniem sieci społeczno-gospodarczych oraz zainspirować kolejne badania foresight w Wielkopolsce. Zrealizowane prace mogą wspomóc budowanie społecznego konsensusu wokół idei transformacji rozwojowej Regionu, Wielkopolskiego Systemu Innowacji i Gospodarki Opartej na Wiedzy.
Magdalena K. WYRWICKA 1. SIECI GOSPODARCZE WIELKOPOLSKI 1.1. WPROWADZENIE Koncepcja gospodarki opartej na wiedzy (GOW) podkreśla wiodącą rolę nauki, a zwłaszcza technologii informatycznych i telekomunikacyjnych, zmiany strukturalne oraz szybkie upowszechnianie się rezultatów naukowych w kolejnych sektorach gospodarki. Jej podstawowe cechy to sieciowość, globalność i korzystanie z informacji na potrzeby komunikacji, edukacji, innowacyjności i rozwoju. Zaobserwować można pewien paradoks wiedza i prowadzący do niej rozwój nauki stają się fundamentalnym czynnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego. Jednocześnie też stają się czynnikiem pogłębiającym złożoność i niepewność kontekstu, w jakim politycy i menedżerowie podejmować muszą strategiczne decyzje 1. Istotnym elementem z punktu widzenia gospodarki opartej na wiedzy są aktywne przedsiębiorstwa, które swoją działalnością, wyznaczają granice ekspansji gospodarczej i rozwoju regionu. Aktywność przedsiębiorstw jest wynikiem kumulacji wielu czynników, spośród których można wymienić umiejętność funkcjonowania w ramach partnerstwa rynkowego. Jest ono inicjowane, wspomagane i rozwijane przez odpowiednie instytucje i procedury. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej w rozdziale I. zatytułowanym Rzeczpospolita w artykule 20. stanowi, że społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych, stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczpospolitej Polskiej. Można więc wnioskować, że istnienie i funkcjonowanie sieci społeczno-gospodarczych jest wpisane jako wzorzec działalności. Sieć gospodarcza, stanowiąca obiekt badań w Projekcie, opisywana jest w literaturze menedżerskiej jako nowoczesna forma organizacji, nowy styl zarządzania lub forma zorganizowania stosunków między różnymi instytucjami. W sieci granice między jej elementami ulegają rozmyciu. Wynika to zarówno z przywiązywania mniejszej wagi do formalnych ograniczeń, jak i nadawania znaczenia tymczasowym relacjom zachodzącym między podmiotami elementami sieci i wewnątrz nich. Zazwyczaj występuje jednocześnie: i współpraca i rywalizacja bez tego sieci nie mogłyby odpowiednio funkcjonować. 1 Raport Narodowy Program Foresight Polska 2020.
14 M.K. Wyrwicka 1.2. MECHANIZMY SIECIOWE W rozwiązaniach technicznych dynamika jest ukierunkowana na przyszłość i opiera się na ciągłych eksperymentach, modyfikacjach, innowacjach. Wszędzie tam, gdzie funkcjonuje społeczność obok elementów dynamizujących pojawiają się także stabilizujące inercja układu. Mechanizmy sieciowe, interpretowane jako relacje społeczne wynikające z przesłanek socjologicznych i psychologicznych, dostrzegano zawsze jako tło organizacji formalnej. Odnoszono je do wszelakich relacji międzyludzkich oraz zachowań nie ujętych we wzorce. Można więc twierdzić, że chodzi o sieci interesów, ich siłę, zakres, cechy (podobieństwa, niezbieżności, konfliktogenność), a także o określenie poziomu globalności, regionalności czy lokalności interesów. Ważne są tu również dawne i nowe przyporządkowania (powiązania), poczucie tożsamości, a także wizje, odzwierciedlające cele, uwarunkowania i aspiracje uczestników sieci. Mechanizm sieciowy powinien więc spowodować zadziałanie takich zasad podejmowania decyzji, które czasowo ustabilizują układ i doprowadzą w odpowiednim momencie czasu do włączenia partnera do gry (uruchomią kooperację), niezależnie od tego, że nie wiadomo jak się zachowa w trakcie współdziałania, jak bardzo będzie się integrował w systemie współdziałania, z jakimi oczekiwaniami przystępuje do współpracy. Kooperacja w sieci może sprzyjać specjalizacji i koncentracji na kluczowych umiejętnościach konkretnego podmiotu gospodarczego. Zjawisko to bywa nazywane współspecjalizacją i jest analogiczne do symbiozy. 1.3. SIEĆ JAKO PODSTAWA KOOPERACJI Kooperację często utożsamia się z mechanizmem sieciowym, bez argumentowania, czy jest to zasadne. Kooperacja dotyczy określonych wzajemnych relacji pomiędzy osobami fizycznymi lub prawnymi. Przejawia się w celowej współpracy osób, grup lub organizacji. O kooperacji mówi się, gdy uzgodnione zachowania przejawiają się w czasie, w uzgodnionym terminie i zachodzą z woli dwóch umawiających się stron. O relacjach kooperacji między przedsiębiorstwami zazwyczaj mowa, gdy co najmniej dwa niezależne przedsiębiorstwa podjęły próbę wyjścia poza typowe transakcje wymiany. Oznacza to, że kooperację można traktować jako jedną z zasad polityki gospodarczej i stawiać obok rynku i hierarchii, jako możliwy mechanizm ekonomiczny. Sposoby funkcjonowania sieci akcentują pojawianie się nowych relacji w układach kooperacyjnych. Z podmiotami kontekstowymi, kształtującymi warunki działania, mogą zaistnieć w różnym horyzoncie czasu relacje, dające się przyporządkować do jednej z następujących kategorii: społeczno-kulturowe przejawiające się wchodzeniem w interakcje z podmiotami, które mają znaczny wpływ na społeczne wartości, normy, przekonania lub
1. Sieci gospodarcze Wielkopolski 15 zachowania, np. środki masowego przekazu, organizacje religijne, organizacje charytatywne; ekonomiczne, w których akcentuje się uwzględnienie ustalonego porządku ekonomicznego określanego prawem podatkowym, prawem pracy, polityką pieniężną państwa, umowami z bankami, zasadami funkcjonowania giełdy papierów wartościowych, oddziaływania związków pracodawców i związków zawodowych; polityczno-administracyjne; są to relacje przedsiębiorstwa z partiami politycznymi, administracją publiczną, grupami interesu, instytucjami międzynarodowymi; technologiczne mają wpływ na tempo i kierunki innowacji oraz tworzenie nowej wiedzy; są to relacje z uczelniami, instytutami badawczymi, urzędami patentowymi, agencjami rządowymi, jednostkami certyfikującymi lub normalizacyjnymi, a także relacje w stowarzyszeniach branżowych. Tworzenie takich relacji jest szczególnie istotne w trójstronnych (klastrowych) układach pomiędzy praktyką gospodarczą (przedsiębiorstwami), ośrodkami naukowo-badawczymi oraz administracją lokalną (rządową i samorządową). Ten układ ma szanse pozostawać w symbiozie, a jego funkcjonowanie może i powinno skutkować synergią. Szczególnego znaczenia nabiera tu przekaz wiedzy eksperckiej pochodzącej od partnera, który ma inną percepcję rzeczywistości i realizuje inne funkcje społeczne. Dla zrozumienia interakcji w takiej sieci istotne jest rozpoznanie charakteryzującego ich związek układu sił oraz zakresu wspólnych potrzeb. Klasyczne podziały eksponują specyfikę struktur i wyróżniają takie podstawowe typy sieci kooperacji jak 2 : gwiazdy, tworzone wokół firmy wiodącej, zwane też sieciami centrycznymi, połączeń węzłowych, w których wszystkie podmioty są równoprawne, czasem przypominające struktury macierzowe, tymczasowe, czyli słabo sformalizowane, w których intensyfikacja kontaktów jest zmienna w czasie i uzależniona od bieżących potrzeb, regionalne, które są wyrazem terytorialnej, korporacyjnej działalności gospodarczej, często o dużym stopniu formalizacji, zwykle zhierarchizowane. Tradycyjnie kooperacja jest nastawiona na długotrwałe, sformalizowane, planowe układy współpracy. Faworyzowana jest forma małżeństwa. Jednak już pojawiają się nowe formy ( syndykat, klub, komuna, impreza, forum ), które eksponują potrzebę bycia gotowym do zmian we wstępnie określonym kontrakcie dotyczącym współdziałania, a także podkreślają poszanowanie woli współpracy obu stron, łącznie z akceptacją sytuacji wyjścia z układu (rys. 1.1). Nowe typy kooperacji sprawiają, że istotne stają się inne formy odpowiedzialności. Chodzi tu o współodpowiedzialność za sieć i społeczną odpowiedzialność biznesu. Rośnie wzajemne uzależnienie partnerów, i to nie tylko od zleceń, czy 2 Za S. Korenik, Dysproporcje w rozwoju regionów Polski wybrane aspekty, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2003, s. 14.
16 M.K. Wyrwicka wspólnie podejmowanych prorozwojowych projektów, ale i od indywidualnej sprawności działania, jakości oferowanych wyników, rzetelności, lojalności. A B C D Małżeństwo Klub Syndykat Komuna E F G Impreza Forum Ekspedycja Rys. 1.1. Rodzaje więzi kooperacyjnych w sieciach gospodarczych. Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Roehl, I. Rollwagen, Club, Sundikat, Party wie wird morgen kooperiert?, OrganisationsEntwicklung, 2004 nr 3, s. 30-41 Sieć jako baza dla potencjalnej kooperacji, powinna być względnie trwała, ale jednocześnie wykazywać cechy umożliwiające podjęcie współczesnych form kooperacji (por. tabela 1.1). Opisywany powyżej współczesny układ kooperacyjny jest nastawiony na: synergię powinien pojawić się istotny wzrost liczby możliwych wyborów strategicznych dla każdego z partnerów; transfer wiedzy kooperacja staje się coraz bardziej zdeterminowana przekazem wiedzy. Należy budować i podtrzymywać funkcjonowanie mechanizmów dzielenia się informacją i transferu wiedzy; redukowanie niepewności kooperacja dotyczy coraz częściej obszarów eksperymentalnych. Trzeba z jednej strony rozłożyć ryzyko na współdziałające ze sobą podmioty, ale i przyzwolić, by partner mógł wycofać się ze szczególnie ryzykownych sytuacji; troskę o istotne relacje kooperacja jest podejmowana na bazie już sprawdzonych układów bazujących na zaufaniu lub współistnienia w sieci i rekomendacji; Trzeba zauważyć i uwzględnić możliwe zmiany zachodzące u partnera. Ważne jest wskazanie osób odpowiedzialnych za konkretne działania.
1. Sieci gospodarcze Wielkopolski 17 Tabela 1.1. Charakterystyka tradycyjnych i współczesnych form kooperacji Cecha Tradycyjne formy kooperacji Współczesne formy kooperacji 1. Planowość inicjatywy współdziałania 2. Perspektywa czasowa oceny partnera 3. Jednoznaczność celów współdziałania 4. Formalizacja współpracy Kooperacja z założenia możliwa do zaplanowania Ocena ewentualnego partnerakooperanta jest możliwa tylko w odniesieniu do jego działań w przeszłości Cele i przebieg współpracy muszą być określone i możliwe do skontrolowania Zakres i czas kooperacji oraz formy współpracy i jej efekty powinny być określone umową 5. Struktura Kooperacja uzależniona jest od pojedynczych wykonawców lub integratora systemu, co prowadzi do hierarchizacji 6. Intensywność i alokacja w czasie kontaktów między partnerami 7. Opinia o zerwaniu współpracy Interakcja i komunikacja partnerów ma miejsce przede wszystkim na początku współpracy oraz gdy pojawiają się problemy Załamanie kooperacji (zerwanie umowy) jest zwykle postrzegane jako posunięcie radykalne, nadzwyczajne, kryzysowe Kooperacja jest sytuacyjna, doraźna; przebiega w sposób nieplanowany Ocena potencjalnego partnerakooperanta jest zorientowana na przyszłość, uwzględnia potencjał, który powstanie po wejściu w układ; korzyści są analizowane w kontekście kompetencji sieci Cele i przebieg współpracy będą stopniowo, elastycznie doprecyzowywane i mogą być sytuacyjnie modyfikowane w trakcie współdziałania. Kooperacja powinna sprzyjać wszystkim współpracującym stronom Dopuszcza się (a nawet jest pożądane) wspólne uczenie się i proaktywne kształtowanie systemu współdziałania; nie wszystkie kwestie są uregulowane umową i sformalizowane Dopasowana do specyfiki współpracy. Należy wspólnie z partnerami ustalić standard obsługi klienta przez system kooperacji. Długotrwała interakcja z potencjalnymi partnerami, także w okresie przerw we współdziałaniu, stabilizuje układ sieciowy (podtrzymywanie kontaktów, bycie w gotowości do współpracy) Załamanie kooperacji (zerwanie umowy) traktowane jest jako normalne zjawisko i postrzegane jako doświadczenie umożliwiające pozyskanie nowej wiedzy Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań oraz H. Roehl, I. Rollwagen, Clib, Syndikat, Party wie wird morgen kooperiert? [w:] OrganisationsEntwicklung nr 3, 2004, s. 32. inwestowanie w układ osiągane wyniki oraz zaangażowanie są istotną przesłanką kooperacji. Należy określić warunki brzegowe, w których (także jednostronnie) nastąpi inwestowanie w potencjalny system kooperacyjny; chodzi o wychodzenie naprzeciw, podejmowanie jednostronnych wysiłków (dawa-
18 M.K. Wyrwicka nie przykładu) w celu nawiązania relacji tam, gdzie dotychczas dominowało rozczarowanie; budowanie na różnych punktach widzenia partnerzy mają inne spojrzenie na klientów, procesy tworzenia wartości czy modele biznesowe, mają też różne zasoby wiedzy. Warto skorzystać z wiedzy partnera, zanim zrobią to inni. Podczas współdziałania instytucji powstaje nowy ( dodatkowy ) system. Jest on uwarunkowany przez systemy organizacyjne kooperantów, a także przez wzajemne zaufanie i gotowość do współpracy z intencją wygrana-wygrana. Takie systemy nie zależą od otoczenia wykazują te cechy, na których zależało twórcom, a ich odporność na zmiany lub adaptacyjność uwarunkowana jest rozwiązaniami w strukturach systemu, nie zaś rodzajem zakłóceń. Z tego powodu sieć daje poczucie przynależności i specyficznej ochrony, ale jednocześnie może być postrzegana z zewnątrz jako twór izolujący się od otoczenia, zamykający się, wyznaczający granice swobody działania jednostek składowych. Jak już uprzednio zaznaczono, sieci są bazą dla kooperacji, podczas której intensyfikują się przepływy informacji między różnymi instytucjami, kooperacja zaś staje się coraz bardziej zdeterminowana przekazem eksperckiej wiedzy. Budowanie i intensyfikowanie funkcjonowania mechanizmów transferu wiedzy i jej transformacji do indywidualnych potrzeb poszczególnych podmiotów gospodarczych powinno zaowocować synergicznym wzmocnieniem sieci kooperantów oraz dawać pozytywny impuls do otoczenia w postaci innowacyjnych rozwiązań dotyczących produktów, technologii, organizacji lub działań marketingowych. Zarządzanie siecią skutkuje budowaniem potencjału dla ewentualnej współpracy w formie podtrzymywania kontaktu, akwizycji, wzajemnego informowania się. Nie wiadomo jednak, czego można spodziewać się po podjęciu ewentualnej współpracy. Istotne staje się bieżące ukształtowanie systemu współdziałania i troska o rzetelną współpracę. Nie każda sieć skutkuje kooperacją. Przykładowo szereg firm odpryskowych 3, tworzących sieć opartą na wiedzy, nie podejmuje współpracy ani z instytucją, z której wywodzi się założyciel, ani z innymi, podobnymi, podmiotami w obawie przed ujawnieniem konkurencji własnego know-how. Oznacza to, że szczególny problem, zarówno w sieci jak i podczas tworzenia systemu kooperacji, stwarza uzgadnianie celów wewnętrznych organizacji z celami międzyorganizacyjnymi, gdyż implikuje to przesłankę do destabilizacji, podważając często polityki istniejące w pojedynczych podmiotach gospodarczych. Mechanizm sieciowy powinien spowodować zadziałanie takich zasad podejmowania decyzji, które czasowo ustabilizują układ i doprowadzą, w odpowiednim momencie 3 Por. wyniki badań: A. Borowiec i K. Kubiak [w:] Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę, tom I, Badania uzupełniające, red. M.K. Wyrwicka, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011. Firma odpryskowa powstaje na drodze usamodzielnienia się pracowników przedsiębiorstwa macierzystego lub innej organizacji w celu wykorzystania potencjału intelektualnego lub/i technologii tej jednostki.
1. Sieci gospodarcze Wielkopolski 19 czasu, do włączenia nowego partnera do gry (uruchomią kooperację), niezależnie od tego, że nie wiadomo (z danych historycznych), ani jak się zachowa w trakcie realizacji powierzonych mu zadań, ani jak będzie się integrował w systemie kooperacji, ani z jakimi oczekiwaniami przystępuje do współpracy. Jeśli sieci nie są systemami kooperacji, nie należy objaśniać ich funkcjonowania przez pryzmat właściwości systemów (takich jak organizacje). Jeśli w badaniach sieci eksponowane są związki kooperacyjne, przekłamuje się charakterystykę mechanizmu sieciowego i pomija (przemilcza) istotne, niematerialne relacje w sieci (intencje, postawy wobec partnera, emocje, poglądy, kulturowe wartości, poczucie wspólnoty, tożsamość, skojarzenia, wyobrażenia, oczekiwania, stereotypy, itp.). Nie zawsze są one pochodną funkcji tworzonych systemów lub przyjętych celów organizacyjnych, a raczej wynikają z obecności elementu społecznego różnorodności charakterów, schematów myślowych, natury ludzkiej. Powyższe przesłanki skłoniły realizatorów Projektu do badań związanych z tożsamością Regionu, tożsamością Wielkopolan oraz kulturą techniczną w Regionie 4. Diagnoza tożsamości (N = 800) Wielkopolski wykazała: tworzenie relacji partnerskich badania potwierdziły, że istnieje dosyć duże wzajemne zaufanie oraz jest duże prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu przy tworzeniu sieci gospodarczych, angażowanie się w tworzenie sieci gospodarczych badania wykazały istnienie potrzeby tworzenia sieci społeczno-gospodarczych oraz gotowość przedsiębiorstw, by angażować się w ich budowanie i rozwijanie, umiejętności organizacyjne wskazujące na fakt, że działania podejmowane przez organizacje wielkopolskie mają duże szanse powodzenia, przywiązywanie wysokiej wagi do takich cech jak: zaufanie, odpowiedzialność, sukces, przy jednoczesnej niskiej randze sprawstwa i wiedzy. Prowadzi to do wniosku, że Region ma dobre podstawy do budowania sieci gospodarczych, brakuje jednak wiedzy i umiejętności do ich rozwijania. Diagnoza tożsamości Wielkopolan pokazała, że: w wymiarze indywidualnym rośnie nastawienie proinnowacyjne i znaczenie wartości indywidualistycznych kosztem wartości grupowych, w wymiarze geograficznym słabnie poczucie więzi wynikającej z przypisania do przestrzeni i miejsca (identyfikacja się z nim), a rośnie (szczególnie u młodych ludzi) otwartość na migrację i chęć uczestnictwa w społeczności ogólnopolskiej, ogólnoeuropejskiej, globalnej, 4 Szczegółowe wyniki i wnioski z badań autorstwa R. Janowicza, K. Ragin-Skoreckiej i M.K. Wyrwickiej znajdują się w opracowaniach: Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Wyrwicka M.K. (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010. Tendencje rozwojowe Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Wyrwicka M.K. (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010. Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę, tom I, Badania uzupełniające, Wyrwicka M.K. (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
20 M.K. Wyrwicka w wymiarze historycznym obserwuje się w Wielkopolsce słabnięcie tradycyjnych wartości i poczucia związku z dziejami danego miejsca, bohaterami, instytucjami historycznymi, w wymiarze socjologicznym widoczne są zmiany w sposobie traktowania odrębności funkcjonującej w świadomości zbiorowej, dotyczy to także tożsamości związanej z sąsiedztwem czy lokalnością, która zastępowana jest przez społeczności sieciowe (tworzone w Internecie), coraz ważniejszą grupą odniesienia staje się przedsiębiorstwo ; obserwuje się także coraz bardziej instrumentalne traktowanie grupy przez jednostki widoczne jest odwrócenie ról: to grupa służy celom jednostki, a nie jednostka celom grupy, w wymiarze ekonomicznym poczucie wspólnoty gospodarowania, kooperacji zderza się z koniecznością silnej konkurencji i braku zaufania w biznesie, co w efekcie prowadzi do słabej współpracy konkurencyjnej i blokuje tworzenie i transfer innowacji w Regionie, Wielkopolanie postrzegają gospodarkę Regionu jako dość tradycyjną, co w czasach budowy gospodarki opartej na innowacji oraz na wiedzy daje poczucie niższej jej atrakcyjności, w wymiarze społeczno-politycznym dostrzegalne jest znaczne zróżnicowanie preferencji politycznych słabnięcie społeczeństwa obywatelskiego i angażowania się Wielkopolan w różnego typu aktywności, w wymiarze antropologicznym i etnograficznym obserwuje się słabnięcie znaczenia tradycyjnych czynników budujących tożsamość regionalną, w wymiarze urbanistyczno-architektonicznym Wielkopolanie z reguły nie tworzą wspólnoty ze względu na formy budownictwa i układy przestrzenne, w wymiarze informacyjnym występuje z jednej strony upowszechnianie nowoczesnych narzędzi komunikacji i rosnący dostęp do światowych zasobów informacyjnych w różnych obszarach wiedzy, kultury, życia społecznego, ale z drugiej strony pewne poczucie zagubienia i wykluczenie wynikające z niedorozwoju infrastruktury i niedostosowania języka komunikacji do odbiorców. Badania percepcji kultury technicznej w Wielkopolsce (N = 956) wykazały przekonanie społeczności Wielkopolski o istnieniu kultury technicznej i możliwości jej kształtowania. Kultura techniczna 5 w opinii respondentów to: przestrzeganie norm (75%), trzymanie się procedur (63%), dbałość o efektywność (49%), tworzenie standardów (47%), rzetelność (45%), zaangażowanie w pracę (41%), solidarność zawodowa i współdziałanie (37%), ujednolicanie podejść do problemów technicznych (36%), dyscyplina (34%), gospodarność (29%), zapobiegliwość (22%). Wielkopolanie są przekonani, że kultury technicznej można nauczyć, co może świadczyć o oczekiwaniach względem sytemu oświaty oraz organizatorów działalności gospodarczej. 5 W badaniach przyjęto, że kultura techniczna to system stałych skłonności i sprawności woli człowieka, umożliwiający mu godne wykorzystywanie technologii oraz wytworów techniki występujących w otaczającej go rzeczywistości, w celu zmiany jakości życia swojego i innych ludzi.