GODZENIE ŻYCIA ZAWODOWEGO I RODZINNEGO W POLSCE

GODZENIE ŻYCIA ZAWODOWEGO I RODZINNEGO W POLSCE pod redakcją Cecylii Sadowskiej-Snarskiej Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku Białystok 2011

Rada Programowa Aleksander Busłowski, Robert Ciborowski, Wojciech Florkowski, Kazimierz Górka, Ryszard Cz. Horodeński, Grażyna Klamecka-Roszkowska, Li Tchon Ku, Edward Ozorowski, Tadeusz Markowski, Włodzimierz Pawluczuk, Bazyli Poskrobko, Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Zbigniew Strzelecki, Henryk Wnorowski, Jan Zarzecki Recenzent Prof. dr hab. Andrzej F. Bocian Copyright by Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok 2011 ISBN 978-83-61247-33-3 Publikacja została przygotowana w ramach projektu badawczo-wdrożeniowego Elastyczne Przedszkole przy WSE w Białymstoku współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Poddziałanie 1.3.2. Projekty na rzecz promocji równych szans kobiet i mężczyzn oraz godzenia życia zawodowego i rodzinnego. Redaktor wydawnictwa Beata Kalinowska Korekta Zespół Druk i oprawa Podlaska Spółdzielnia Produkcyjno-Handlowo-Usługowa Białystok, ul. 27 Lipca 40/3 Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku 15-732 Białystok, ul. Choroszczańska 31 www.wse.edu.pl, e-mail: wydawnictwo@wse.edu.pl

Spis treści WPROWADZENIE... 7 CZĘŚĆ I DETERMINANTY ROZWOJU INSTYTUCJONALNEJ OPIEKI NAD MAŁYM DZIECKIEM JAKO INSTRUMENTU UŁATWIAJĄCEGO GODZENIE ŻYCIA ZAWODOWEGO Z RODZINNYM... 9 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA ROZDZIAŁ 1. UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRZYZAKŁADOWYCH PLACÓWEK OPIEKI NAD DZIECKIEM JAKO INSTRUMENTU UŁATWIAJĄCEGO GODZENIE PRACY Z ŻYCIEM RODZINNYM.. 11 1.1. Charakterystyka próby badawczej... 13 1.2. Trudności w godzeniu pracy zawodowej z życiem rodzinnym... 15 1.3. Wsparcie pracowników w organizacji opieki nad dziećmi... 19 1.4. Rozwój przyzakładowych placówek opieki nad dzieckiem perspektywa pracodawców... 23 1.5. Rozwój przyzakładowych placówek opieki nad dzieckiem perspektywa pracownika... 35 1.6. Podsumowanie... 39 MACIEJ MUCZYŃSKI ROZDZIAŁ 2. DOSTOSOWANIE SYSTEMU INSTYTUCJONALNEJ OPIEKI NAD MAŁYM DZIECKIEM DO POTRZEB PRACUJĄCYCH RODZICÓW... 41 2.1. Potrzeby pracujących rodziców... 42 2.2. Koncepcja badania przedszkoli i żłobków... 46 2.3. System instytucjonalnej opieki nad dzieckiem jako instrument godzenia życia zawodowego z rodzinnym... 48 2.4. Podsumowanie... 55 MILENA LANGE ROZDZIAŁ 3. ZMIANY ZACHOWAŃ PROKREACYJNYCH W POLSCE A ZAPOTRZEBOWANIE NA USŁUGI OPIEKUŃCZE NAD MAŁYM DZIECKIEM... 57 3.1. Zmiany zachowań prokreacyjnych i ich wpływ na liczbę urodzeń i liczbę dzieci w wieku żłobkowo-przedszkolnym... 58 3.2. Żłobki oraz ich dostępność... 63 3.3. Przedszkola i ich dostępność... 71 3.4. Prognozowane zmiany zapotrzebowania na żłobki i przedszkola... 77 3.5. Podsumowanie... 79

4 Spis treści MAŁGORZATA PODOGRODZKA ROZDZIAŁ 4. DOSTĘPNOŚĆ DO INSTYTUCJONALNEJ OPIEKI NAD MAŁYM DZIECKIEM A SKŁONNOŚĆ DO PROKREACJI W POLSCE W LATACH 1990-2009... 81 4.1. Uwagi wstępne... 81 4.2. Współczynnik dzietności ogólnej a dostępność do opieki instytucjonalnej nad małym dzieckiem... 83 4.3. Podsumowanie... 92 CZĘŚĆ II OCZEKIWANIA PRACUJĄCYCH RODZICÓW W KWESTII WSPARCIA W GODZENIU ŻYCIA ZAWODOWEGO I RODZINNEGO... 95 DOROTA GŁOGOSZ ROZDZIAŁ 5. ZATRUDNIENIE PRZYJAZNE RODZINIE OCZEKIWANIA PRACUJĄCYCH RODZICÓW... 97 5.1. Godzenie ról rodzinnych z zawodowymi obszary i formy działania... 98 5.2. Czego oczekują pracujący rodzice?... 101 5.3. Przejawy i skutki konfliktu praca-rodzina... 103 5.4. Formy pomocy i ich ocena przez pracowników... 106 5.5. Oczekiwania pracowników... 108 5.6. Oczekiwania wobec otoczenia... 110 5.7. Podsumowanie... 111 JACEK MIANOWSKI ROZDZIAŁ 6. OCZEKIWANIA PRACOWNIKÓW INSTYTUCJI PUBLICZNYCH W KWESTII GODZENIA ŻYCIA ZAWODOWEGO Z RODZINNYM... 113 6.1. Czynniki określające naturę ludzką... 114 6.2. Społeczny kontekst godzenia spraw zawodowych i rodzinnych... 115 6.3. Historyczny kontekst podziału zadań w rodzinie. Zadania kobiece i męskie.... 116 6.4. Społeczne skutki zmian w wymiarze zawodowym i rodzinnym... 117 6.5. Egzemplifikacja uniwersalnych dylematów etycznych osób aktywnych zawodowo w powiązaniu z życiem rodzinnym... 119 6.6. Równowaga życia rodzinnego, osobistego i zawodowego. Przyczyny i zakres komplikacji.... 121 6.7. Prezentacja wyników badań własnych... 122 6.8. Podsumowanie... 132 AGNIESZKA GÓRSKA ROZDZIAŁ 7. OCZEKIWANIA PRACOWNIKÓW W KWESTII UŁATWIENIA GODZENIA ŻYCIA ZAWODOWEGO Z RODZINNYM (NA PRZYKŁADZIE MIEJSKIEGO OŚRODKA POMOCY RODZINIE W BIAŁYMSTOKU)... 135 7.1. Dotychczas stosowane formy zatrudnienia i organizacji czasu pracy... 137 7.2. Oczekiwania pracowników w zakresie formy zatrudnienia... 139 7.3. Oczekiwania pracowników w zakresie organizacji czasu pracy... 141

Spis treści 5 7.4. Oczekiwania pracowników w zakresie wprowadzania rozwiązań ułatwiających godzenie życia zawodowego z rodzinnym... 143 7.5. Podsumowanie... 145 ARKADIUSZ DURASIEWICZ ROZDZIAŁ 8. GODZENIE ŻYCIA ZAWODOWEGO I RODZINNEGO W OPINII KOBIET SUBREGIONU RADOMSKIEGO... 147 8.1. Regulacje prawne umożliwiające godzenie obowiązków zawodowych i rodzinnych... 148 8.2. Świadczenia w zakresie godzenia obowiązków zawodowych i rodzinnych... 152 8.3. Godzenie życia zawodowego i rodzinnego w opinii kobiet subregionu radomskiego... 154 8.3.1. Charakterystyka respondentek... 155 8.3.2. Czynniki wpływające na decyzje prokreacyjne... 157 8.3.3. Oczekiwania respondentek wobec państwowej polityki rodzinnej... 162 8.3.4. Ocena polityki rodzinnej w Polsce... 166 8.4. Podsumowanie... 169 CZĘŚĆ III DZIAŁANIA NA RZECZ RÓWNOWAGI PRACA-ŻYCIE-RODZINA... 171 JOANNA MIROSŁAW ROZDZIAŁ 9. POLITYKA UNII EUROPEJSKIEJ W ZAKRESIE RÓWNOWAGI PRACA-ŻYCIE. PRZYKŁADY DOBRYCH PRAKTYK.... 173 9.1. Potrzeba uregulowań w sferze równowagi praca-życie w badaniach europejskich... 173 9.2. Stanowisko Komisji Europejskiej wobec kwestii godzenia pracy z życiem prywatnym... 178 9.3. Przykłady dobrych praktyk na rzecz godzenia obowiązków zawodowych z rodzinnymi, realizowanych w wybranych krajach UE... 181 9.3.1. Inicjatywy rządowe... 181 9.3.2. Inicjatywy pracodawców... 185 9.4. Podsumowanie... 188 AGNIESZKA SMODER ROZDZIAŁ 10. DZIAŁANIA NA RZECZ RÓWNOWAGI MIĘDZY PRACĄ ZAWODOWĄ I ŻYCIEM OSOBISTYM W FIRMACH W POLSCE... 191 10.1. Charakterystyka badanych firm... 196 10.2. Działania podejmowane na rzecz równowagi między pracą i życiem pozazawodowym... 196 10.3. Skutki i bariery prowadzonych działań... 202 10.4. Podsumowanie... 203

6 Spis treści ADAM TOMANEK ROZDZIAŁ 11. CZAS PRACY JAKO WYZNACZNIK WORK-LIFE BALANCE... 207 11.1. System wartości w życiu człowieka... 208 11.2. Praca z perspektywy gospodarki narodowej jako całości i jednostki ludzkiej... 212 11.3. Równowaga praca-życie w świetle statystyk czasu pracy... 219 11.4. Podsumowanie... 226 IZABELA ŁUCJAN ROZDZIAŁ 12. NOWE FORMY ZATRUDNIENIA I ICH WPŁYW NA JAKOŚĆ FUNKCJONOWANIA RODZINY... 229 12.1. Praca w życiu człowieka współczesne oblicze... 230 12.2. Elastyczność rynku pracy założenia... 235 12.3. Podsumowanie... 241 KRZYSZTOF ARCIMOWICZ ROZDZIAŁ 13. PARTNERSKI MODEL RODZINY W POLSCE. OPINIE OBRAZY MEDIALNE REALIA.... 243 13.1. Charakterystyka partnerskiego modelu rodziny... 245 13.2. Opinie Polek i Polaków na temat modelu rodziny i podziału ról... 249 13.3. Partnerski model rodziny w najpopularniejszych programach telewizyjnych... 251 13.4. Podsumowanie... 256 BIBLIOGRAFIA... 258 SPIS TABEL... 272 SPIS WYKRESÓW I RYSUNKÓW... 275 INFORMACJA O AUTORACH... 279

WPROWADZENIE Publikacja została przygotowana w ramach projektu badawczo-wdrożeniowego Elastyczne Przedszkole przy WSE w Białymstoku, współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Poddziałanie 1.3.2. Projekty na rzecz promocji równych szans kobiet i mężczyzn oraz godzenia życia zawodowego i rodzinnego. Celem projektu było utworzenie wzorcowego przyzakładowego przedszkola i w ten sposób przetestowanie tego rozwiązania, jako ważnego instrumentu ułatwiającego godzenie życia zawodowego z rodzinnym. Projekt był kierowany do opiekunów małych dzieci, będących studentami lub pracownikami uczelni funkcjonujących na terenie miasta Białystok. Należy podkreślić, iż studenci i pracownicy uczelni są przykładem grup osób narażonych na trudności w godzeniu pracy zawodowej z życiem rodzinnym, a w szczególności w opiece nad dziećmi, gdyż praca zawodowa, czy nauka wykonywana jest w różnych godzinach, w różne dni tygodnia, a nawet w soboty i niedziele. Generalnie w Polsce od początku lat 90. XX wieku mamy do czynienia z rosnącymi trudnościami w pogodzeniu życia zawodowego z rodzinnym, zwłaszcza przez kobiety, które muszą łączyć pracę zawodową z posiadaniem rodziny, a zarazem z potrzebą wprowadzenia instrumentów, które przyczynią się do złagodzenia tych problemów na linii praca zawodowa-rodzina. W niniejszej publikacji prezentujemy problemy, z jakimi borykają się pracownicy na linii praca zawodowa życie rodzinne, ich oczekiwania w kwestii wsparcia w tym względzie, a także stosowane rozwiązania ułatwiające godzenie życia zawodowego z rodzinnym, w tym w formie instytucjonalnej opieki nad dziećmi, które umożliwią połączenie pracy z wykonywaniem innych obowiązków, np. nauką, pracami domowymi. Monografia składa się z trzech części. W części pierwszej (Determinanty rozwoju instytucjonalnej opieki nad małym dzieckiem jako instrumentu ułatwiającego godzenie życia zawodowego z rodzinnym) zostały przedstawione perspektywy i czynniki determinujące rozwój przyzakładowych placówek opieki nad dzieckiem jako ważnego instrumentu łagodzącego konflikt pomiędzy pracą a wychowaniem dzieci. Została w niej również dokonana ocena dostosowania istniejącego systemu instytucjonalnej opieki nad małym dzieckiem do potrzeb pracujących rodziców. Zwracamy także uwagę na

8 Wprowadzenie istotny związek pomiędzy dostępnością do instytucjonalnej opieki nad dziećmi a zachowaniami prokreacyjnymi w Polsce. W części drugiej monografii (Oczekiwania pracujących rodziców w kwestii wsparcia w godzeniu życia zawodowego i rodzinnego) przedstawiamy, w oparciu o przeprowadzone badania empiryczne wśród pracujących rodziców, ich oczekiwania w kontekście rozwiązań ułatwiających godzenie życia zawodowego z rodzinnym. Trzecia część publikacji (Działania na rzecz równowagi praca-życie-rodzina) poświęcona została przedstawieniu dobrych praktyk w zakresie stosowanych rozwiązań ułatwiających równoważenie pracy zawodowej z życiem osobistym, w tym rodzinnym, na poziomie wybranych krajów członkowskich Unii Europejskiej oraz w firmach w Polsce. Zwrócono w niej również uwagę na czas pracy, jak i nowe formy zatrudnienia, bardzo ściśle powiązane z osiąganiem równowagi praca-życie. Z punktu widzenia godzenia życia zawodowego z rodzinnym niezwykle ważne są działania na rzecz promocji partnerskiego modelu rodziny, czemu poświęca się ostatni rozdział w tej części. Cecylia Sadowska-Snarska

CZĘŚĆ I DETERMINANTY ROZWOJU INSTYTUCJONALNEJ OPIEKI NAD MAŁYM DZIECKIEM JAKO INSTRUMENTU UŁATWIAJĄCEGO GODZENIE ŻYCIA ZAWODOWEGO Z RODZINNYM

Cecylia Sadowska Snarska ROZDZIAŁ 1 UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRZYZAKŁADOWYCH PLACÓWEK OPIEKI NAD DZIECKIEM JAKO INSTRUMENTU UŁATWIAJĄCEGO GODZENIE PRACY Z ŻYCIEM RODZINNYM Z punktu widzenia ułatwiania godzenia życia zawodowego z rodzinnym nieocenioną rolę odgrywa instytucjonalna opieka nad małymi dziećmi, zwłaszcza w formie żłobków i przedszkoli. W poprzednim systemie gospodarczym (do 1990 roku) w Polsce placówki opieki nad dzieckiem (żłobki, przedszkola) były organizowane i prowadzone głównie przez odpowiednie instytucje administracji państwowej i finansowane z budżetu państwa przez państwowe zakłady pracy. Jeszcze w 1990 roku co dziesiąta placówka przedszkolna miała charakter przyzakładowy, a w 1980 roku blisko co piąta (Balcerzak-Paradowska 2003, s. 143). Placówki te mogły także zakładać i prowadzić organizacje społeczne i wyznaniowe oraz osoby prywatne. Dzieci ze szkół podstawowych mogły po lekcjach korzystać z usług świetlic szkolnych. W okresie transformacji systemowej zakłady pracy, redukując koszty funkcjonowania, zrezygnowały z prowadzenia placówek opieki nad dzieckiem. Samorządy również ze względu na ograniczenia budżetowe zmniejszyły liczbę żłobków i przedszkoli. W efekcie obecnie mamy do czynienia z bardzo ograniczoną dostępnością do instytucjonalnej opieki nad dziećmi, w warunkach rosnącej liczby urodzeń w Polsce (Balcerzak-Paradowska 2008, s. 19 i nast.) 1. W tej sytuacji niewątpliwie dobrym rozwiązaniem, zwiększającym dostępność do opieki instytucjonalnej nad dzieckiem, jest rozwój przyzakładowych placówek opieki nad małymi dziećmi. 1 Szerzej na ten temat pisze M. Lange w rozdziale trzecim niniejszej monografii.

12 Uwarunkowania rozwoju przyzakładowych placówek opieki nad dzieckiem Żeby zachęcić firmy w Polsce do zakładania przyzakładowych przedszkoli i żłobków, zostały wprowadzone regulacje prawne łagodzące warunki zakładania placówek opieki nad dzieckiem. Wprowadzono też zmiany regulacji prawnych w ustawie o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (zfśs), umożliwiające pracodawcom finansowanie utworzenia i utrzymania przedszkola i/lub żłobka firmowego lub współfinansowania nauki dzieciom pracowników w istniejących przedszkolach 2. Celem tej części monografii jest przedstawienie perspektyw rozwoju przyzakładowych placówek opieki nad dzieckiem, jako instrumentu ułatwiającego godzenie życia zawodowego z rodzinnym, w kontekście wprowadzonych zachęt do tworzenia tego typu placówek. W opracowaniu odwołamy się do wyników badań ankietowych przeprowadzonych wśród pracodawców na temat dotychczasowego wykorzystania przez nich rozwiązań ułatwiających pracownikom godzenie życia zawodowego z osobistym, w tym w szczególności rodzinnym, w aspekcie wsparcia w opiece nad dzieckiem. Odniesiemy się również do wyników badań przeprowadzonych równolegle wśród pracowników mających dzieci do lat 7, aby ustalić, czy faktycznie odczuwają oni trudności w łączeniu pracy z życiem rodzinnym, i czy są zainteresowani korzystaniem z przyzakładowych przedszkoli lub żłobków. Badanie zostało zrealizowane wśród 1 003 firm w Polsce w pierwszym kwartale 2011 roku metodą wywiadów bezpośrednich z właścicielami lub ich głównymi menedżerami, bądź z udziałem dyrektorów personalnych. W badanych firmach przeprowadzono również wywiady z 1 011 pracownikami mającymi co najmniej jedno dziecko w wieku do lat 7 3. 2 Chodzi tutaj m.in. o rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 stycznia 2008 roku w sprawie rodzajów innych form wychowania przedszkolnego, warunków tworzenia i organizowania tych form oraz sposobu ich działania (DzU z dnia 17 stycznia 2008 r.); rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 13 czerwca 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie rodzajów innych form wychowania przedszkolnego, warunków tworzenia i organizowania tych form oraz sposobu ich działania (DzU z dnia 18 czerwca 2008 r.); ustawę tzw. żłobkową Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (DzU z dnia 3 marca 2011 r.) oraz Ustawę z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (DzU nr 70 z 1994 r. z późniejszymi zmianami). 3 Badanie ankietowe zostało przeprowadzone w ramach projektu PO KL Elastyczne Przedszkole przy WSE w Białymstoku, współfinansowanego ze środków EFS, realizowanego przez Wyższą Szkołę Ekonomiczną w Białymstoku w okresie 1.06.2008-30.05.2011.

Cecylia Sadowska-Snarska 13 1.1. CHARAKTERYSTYKA PRÓBY BADAWCZEJ Próba badawcza objęła przedsiębiorstwa zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego, reprezentujące wszystkie sekcje gospodarki narodowej. Dominującą grupę badanych podmiotów stanowiły firmy funkcjonujące w przemyśle 200 podmiotów, co stanowi 20% próby, w handlu i naprawach 177 podmiotów (17,7%), zorientowane na działalność usługową komunalną, społeczną i indywidualną 167 firm, co stanowi 16,7% ogółu badanej populacji, działalność edukacyjną 118 firm (11,8%). W następnej kolejności w badanej populacji znalazły się firmy funkcjonujące w: administracji publicznej (83 podmioty), budownictwie (67 podmiotów), ochronie zdrowia i pomocy społecznej (64 podmioty), transporcie (38 podmiotów), obsłudze nieruchomości i firm (33 podmioty). Biorąc pod uwagę typ własności badanych firm, zdecydowana większość podmiotów, bo aż 653 to firmy prywatne, co stanowi 66% ogółu badanej populacji. Podmioty sektora publicznego stanowiły 34% (337 pracodawców). Największy udział (33,9%) miały firmy zlokalizowane w miastach od 100 do 500 tys. mieszkańców. W miastach powyżej 500 tys. mieszkańców przeankietowano 243 podmioty, co stanowi 24,5% próby, w miastach o liczbie mieszkańców od 50 tys. do 100 tys. objęto badaniem 118 podmiotów (11,9% badanej populacji), w miastach od 15 tys. do 50 tys. mieszkańców badani pracodawcy stanowili 14,4%, w pozostałych miastach do 15 tys. mieszkańców badaniem objęto 7,9% podmiotów. Na obszarach wiejskich przebadano 72 pracodawców, co stanowi 7,3% ogółu badanych podmiotów. Wśród respondentów najliczniej były reprezentowane przedsiębiorstwa prywatne 603 podmioty (60,4% ogółu badanych firm). Ponad 31,8% podmiotów objętych badaniem to przedsiębiorstwa państwowe lub samorządowe. W badanej populacji znalazło się również 60 spółdzielni, 16 organizacji społecznych. W strukturze badanych podmiotów pod względem wielkości przeważały firmy średnie o liczbie zatrudnionych pracowników od 50 do 249. Badaniami objęto 301 firm tego typu, co stanowi 30,1% całości próby. Firmy małe, zatrudniające od 10 do 49 osób, stanowiły 29,3% badanej próby (293 podmioty). Badaniem objęto również 193 firmy duże (19,3% badanej próby). Zgodnie z założeniami badania, firmy mikro stanowiły niewielką część (około 7%). Firmy mikro, zatrudniające do 10 pracowników, stanowiły 21,4% próby. Ogółem w przedsiębiorstwach objętych badaniem zatrudnionych było 183,6 tys. osób, z tego 78,1% w firmach największych, 17,2% w firmach średnich, 4,2% w małych i zaledwie 0,6% w mikroprzedsiębiorstwach.

14 Uwarunkowania rozwoju przyzakładowych placówek opieki nad dzieckiem Z założenia badaniem objęto firmy, w których zatrudnieni są opiekunowie małych dzieci do lat 7. Wysoki udział takich osób istotnie determinuje zachowania przedsiębiorstw w kwestii stosowanych rozwiązań ułatwiających godzenie życia zawodowego z rodzinnym. Analiza danych zawartych w tabeli 1.1 wskazuje, że najwięcej było firm, w których udział młodych rodziców nie przekraczał 25%. Stanowiły one ponad trzy czwarte badanej populacji. TABELA 1.1. UDZIAŁ MŁODYCH RODZICÓW (MAJĄCYCH DZIECI DO LAT 7) W OGÓLNEJ LICZBIE PRACOWNIKÓW ZATRUDNIONYCH W FIRMIE (W %) Wyszczególnienie Liczba % Poniżej 10% 387 39,8 10-25% 363 37,2 26-50% 175 17,9 Powyżej 50% 50 5,1 Ogółem 975 100,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Badaniami również zostało objętych 1 011 pracowników, w tym 733 kobiety i 258 mężczyzn. Dominacja kobiet w próbie badawczej wynika z założeń badawczych, gdyż problem trudności w równoważeniu pracy zawodowej z rodziną dotyczy w większym stopniu kobiet. W grupie respondentów mamy do czynienia z dominacją osób w wieku 26-30 lat, 31-35 lat oraz 36-40 lat, które stanowiły odpowiednio 28,4%, 39,7% i 21,3% ogółu badanych pracobiorców. Nadreprezentacja tych grup wiekowych wynika z przyjętych kryteriów doboru próby. Jest to obecnie wiek największej rozrodczości w Polsce, a zarazem grupa, która może być szczególnie narażona na trudności w łączeniu pracy zawodowej z opieką i wychowaniem małych dzieci. Biorąc pod uwagę poziom wykształcenia respondentów, to w badanej populacji największy udział miały osoby z wykształceniem wyższym (45,4%), a także z wykształceniem średnim ogólnokształcącym oraz policealnym i średnim zawodowym (42,2%). Jeśli chodzi o poziom dochodów przypadających na osobę w rodzinie, to w badanej populacji na dochód na poziomie powyżej 1 500 zł na osobę wskazało ponad 20% respondentów, dochód 1 000-1 500 zł wskazało 19,6% respondentów, a dochód w granicach 700-1 000 zł na osobę w rodzinie 16,4% respondentów. Około 30% respondentów nie udzieliło odpowiedzi. Relatywnie dość wysoki poziom dochodów wynika przede wszystkim z tego, że respondenci reprezentowali

Cecylia Sadowska-Snarska 15 głównie model rodziny z dwojgiem osób pracujących i posiadających nieliczne potomstwo (1-2 dzieci). Ponad 30% badanych pracobiorców pracowało w sektorze publicznym, pozostałe 67,2% w sektorze prywatnym, przy czym jeśli popatrzymy na strukturę zatrudnienia według płci, to wystąpiła nadreprezentacja kobiet w stosunku do mężczyzn w sektorze publicznym (odpowiednio: 35% i 29,4%). Jeśli chodzi o strukturę respondentów według zajmowanego stanowiska pracy, to dominującą grupę stanowili specjaliści (31,6%) oraz osoby na stanowiskach kierowniczych (26,2%), pozostali to pracownicy wykonujący prace na stanowiskach administracyjnych i robotniczych. 1.2. TRUDNOŚCI W GODZENIU PRACY ZAWODOWEJ Z ŻYCIEM RODZINNYM W badaniach próbowaliśmy ustalić, na ile badani pracownicy, mający małe dzieci, znajdują się w równowadze pomiędzy pracą zawodową a życiem osobistym. W tym celu zostało zadane pytanie, prosząc o zajęcie stanowiska, Czy Pan/i zgadza się ze stwierdzeniem: Moje życie prywatne/rodzinne jest podporządkowane mojej pracy zawodowej. Z danych zawartych w tabeli 1.2 wynika, iż ponad połowa respondentów (50,6%), w tym 51,3% kobiet i 48,6% mężczyzn potwierdza, że ich życie prywatne/rodzinne jest podporządkowane pracy zawodowej. Biorąc pod uwagę płeć zauważymy, iż odsetek kobiet, które udzieliły odpowiedzi zdecydowanie się zgadzam, jest nieco wyższy w stosunku do mężczyzn. Wyniki badań po raz kolejny obalają więc stereotypowe poglądy, iż kobiety w stosunku do mężczyzn mniej cenią pracę zawodową niż dom i rodzinę, są mniej zaangażowane w wykonywaną przez siebie pracę, itp. TABELA 1.2. PROSZĘ POWIEDZIEĆ, NA ILE PAN(I) ZGADZA SIĘ LUB NIE Z NASTĘPUJĄCYM STWIERDZENIEM: MOJE ŻYCIE PRYWATNE/RODZINNE JEST PODPORZĄDKOWANE MOJEJ PRACY ZAWODOWEJ? Wyszczególnienie Mężczyźni Kobiety Ogółem Zdecydowanie się zgadzam 10,5 13,9 13,0 Raczej się zgadzam 38,1 37,4 37,6 Raczej się nie zgadzam 33,9 31,1 31,8 Zdecydowanie się nie zgadzam 12,5 15,4 14,6 Trudno powiedzieć 5,1 2,2 2,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania ankietowego.

16 Uwarunkowania rozwoju przyzakładowych placówek opieki nad dzieckiem Podporządkowanie życia rodzinnego pracy zawodowej, co można uznać za symptom braku równowagi pomiędzy pracą a sferą pozazawodową, skutkuje tym, iż blisko 83% respondentów (w tym 83,6% kobiet i 79,1% mężczyzn) ma poważne trudności z wypełnianiem określonych obowiązków w sferze życia rodzinnego i osobistego (wykres 1.1, tabela 1.3). Opieka nad małym dzieckiem 57,6% Wspólne spędzanie czasu z rodziną 33,2% Możliwości wykonywania różnych prac w domu Odpowiednia ilość snu Wypoczynek, aktywność fizyczna W żadnym Oddanie się pasji/hobby Spotkania towarzyskie Wychowanie starszych dzieci Nauka własna Pomoc dzieciom w nauce szkolnej Uczestnictwo w różnych imprezach kulturalnych Sprawowanie opieki nad rodzicami starszymi Inne 21,5% 19,3% 19,0% 17,2% 16,2% 16,0% 11,5% 10,3% 8,6% 7,8% 5,2% 0,1% 0% 20% 40% 60% 80% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. WYKRES 1.1. OBSZARY ŻYCIA OSOBISTEGO, W KTÓRYCH PRACA ZAWODOWA POWODUJE NAJWIĘKSZE TRUDNOŚCI (W %)

Cecylia Sadowska-Snarska 17 TABELA 1.3. OBSZARY ŻYCIA OSOBISTEGO, W KTÓRYCH PRACA ZAWODOWA POWODUJE NAJWIĘKSZE TRUDNOŚCI WEDŁUG PŁCI (W %) Wyszczególnienie Mężczyźni Kobiety Różnica Opieka nad małym dzieckiem 46,1 61,5 15,4 Wychowanie starszych dzieci 10,9 11,5 0,6 Możliwości wykonywania różnych prac w domu, np. przygotowywanie posiłków, 18,2 23,0 4,8 sprzątanie Oddanie się pasji/hobby 19,0 15,0-4,0 Odpowiednia ilość snu 15,9 20,9 5,0 Wypoczynek, aktywność fizyczna 15,9 20,2 4,3 Spotkania towarzyskie 15,9 15,8 0,1 Wspólne spędzanie czasu z rodziną 32,6 33,2 0,6 Sprawowanie opieki nad rodzicami starszymi 2,3 6,4 4,1 Pomoc dzieciom w nauce szkolnej 8,5 8,5 0,0 Nauka własna 10,5 10,1-0,4 Uczestnictwo w różnych imprezach kulturalnych 9,3 7,4-1,9 W żadnym, praca nie przeszkadza w życiu pozazawodowym 20,9 16,4-4,5 Inne 0,0 0,1 0,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. W opinii młodych rodziców, największym problemem w łączeniu pracy zawodowej z życiem rodzinnym jest opieka nad małym dzieckiem (57,6% wskazań). Należy podkreślić, iż problem ten dotyczy w większym stopniu kobiet niż mężczyzn (61,5% wskazań vs. 46,1%). Kolejny obszar, w którym praca zawodowa powoduje największe trudności, również dotyczy rodziny oraz obowiązków domowych. W szczególności związany jest z brakiem czasu na wspólne spędzanie go z rodziną (na co wskazało ponad 33% respondentów) oraz możliwości wykonywania różnych prac w domu (21,5%, w tym 18,2% mężczyzn i 23% kobiet). Respondenci wskazywali także na trudności w sferach życia osobistego, takich jak: odpowiednia ilość snu (19,3%), wypoczynek, aktywność fizyczna (19%), oddanie się pasji/hobby (16,2%), życie towarzyskie (16%).

18 Uwarunkowania rozwoju przyzakładowych placówek opieki nad dzieckiem Porównując wyniki badań z uwzględnieniem płci zauważymy, że kobiety w stosunku do mężczyzn odczuwają znacznie większe trudności związane z wypełnianiem funkcji rodzicielskiej i prowadzeniem gospodarstwa domowego. Wyniki badań potwierdzają podwójne obciążenie kobiet, z jednej strony pracą zawodową, z drugiej pracą wykonywaną w domu, odnoszącą się do opieki nad dziećmi czy też prowadzenia gospodarstwa domowego. W efekcie mają znacznie większe trudności w łączeniu pracy zawodowej z życiem rodzinnym. Tak więc badania potwierdziły, że pracownicy opiekunowie osób zależnych borykają się z problemami łączenia pracy zawodowej z życiem rodzinnym. A jakie jest podejście pracodawców w tej kwestii? Czy tworzą przyjazne środowisko zawodowe, które jednocześnie umożliwia nie tylko realizację funkcji zawodowej, ale także spełnianie się w życiu rodzinnym? Z badań wynika, że część pracodawców dostrzega trudności łączenia pracy zawodowej z życiem rodzinnym przez młodych rodziców wychowujących dzieci do lat 7. Ponad 17% badanych firm wskazało odpowiedź zdecydowanie tak i 30,4% na raczej tak. Oczywiście podobny odsetek (47,1%) udzielił odpowiedzi zdecydowanie nie i raczej nie wykres 1.2. 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 17,2% 30,4% 33,5% 13,6% 5,3% Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. WYKRES 1.2. CZY W PAŃSTWA FIRMIE DOSTRZEGANY JEST PROBLEM TRUDNOŚCI ŁĄCZENIA PRACY ZAWODOWEJ Z ŻYCIEM RODZINNYM PRZEZ MŁODYCH RODZICÓW, WYCHOWUJĄCYCH DZIECI DO LAT 7? [N=1 000] Jednak w praktyce najczęściej przedsiębiorstwa w Polsce sferę życia zawodowego i rodzinnego pracowników traktują jako dwie sfery rozłączne. Blisko 72% badanych firm zajęło stanowisko, iż kwestia godzenia pracy z życiem rodzinnym jest indywidualną sprawą pracownika. Tylko 23,9% włączyło ten problem do oficjalnie realizowanej polityki kadrowej w firmie (tabela 1.4, wykres 1.3).

Cecylia Sadowska-Snarska 19 TABELA 1.4. PODEJŚCIE W PRZEDSIĘBIORSTWACH DO KWESTII GODZENIA ŻYCIA ZAWODOWEGO Z ŻYCIEM RODZINNYM PRACOWNIKÓW [N=1 001] Wyszczególnienie Liczba odpowiedzi Udział (%) Jest to składnik oficjalnej polityki naszej firmy 239 23,9 Jest to indywidualna sprawa pracownika 720 71,9 Inne podejście 42 4,2 Ogółem 1 001 100,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Jest to indywidualna sprawa pracownika: 71,9% Inne: 4,2% Jest to składnik oficjalnej polityki naszej firmy: 23,9% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. WYKRES 1.3. PODEJŚCIE W PRZEDSIĘBIORSTWACH DO KWESTII GODZENIA ŻYCIA ZAWODOWEGO Z ŻYCIEM RODZINNYM PRACOWNIKÓW [N=1 001] Takie podejście firm w kwestii godzenia pracy z życiem rodzinnym niewątpliwie będzie miało wpływ na stosowane rozwiązania, łagodzące konflikt na linii praca-życie, w tym wsparcie pracowników w organizacji opieki nad ich małymi dziećmi. Należy spodziewać się, że będą to raczej rozwiązania mieszczące się w zakresie zakładowego funduszu świadczeń socjalnych. 1.3. WSPARCIE PRACOWNIKÓW W ORGANIZACJI OPIEKI NAD DZIEĆMI Badani pracodawcy byli pytani o stosowanie w ich przedsiębiorstwach rozwiązań odnoszących się do organizacji własnej opieki nad dziećmi w postaci przyzakładowych żłobków i przedszkoli, dofinansowania lub pomocy w umieszczeniu dziecka w żłobku lub przedszkolu, organizacji lub dofinansowania aktywizacji pozaszkolnej dzieci czy też wypoczynku wakacyjnego.

20 Uwarunkowania rozwoju przyzakładowych placówek opieki nad dzieckiem Pracownicy z kolei odpowiadali na pytanie, z których rozwiązań korzystają lub korzystali. Z analizy danych zawartych w tabeli 1.5 oraz przedstawionych na wykresie 1.4 wynika, że tylko nieliczne firmy stosują różnego rodzaju rozwiązania z zakresu wsparcia pracowników w opiece nad osobami zależnymi, a zarazem mamy do czynienia z niewielkim odsetkiem pracowników z nich korzystających. Z wymienianych rozwiązań pracodawcy najczęściej organizują lub dofinansowują dzieciom pracowników wyjazdy na wypoczynek wakacyjny. Rozwiązanie to wykorzystuje 37,8% badanych firm, przy czym tylko co piąta (215 firm) stosuje je w największym stopniu. Z tego wsparcia też najczęściej korzystają pracownicy (19,1%). TABELA 1.5. OCENA STOPNIA WYKORZYSTYWANIA W FIRMIE ROZWIĄZAŃ UŁATWIAJĄCYCH PRACOWNIKOM OPIEKĘ NAD MAŁYMI DZIEĆMI. OCENA W SKALI OD 1 DO 5, GDZIE 1 OZNACZA NIEWYKORZYSTANE ROZWIĄZANIE, A 5 WYKORZYSTYWANIE DANEGO ROZWIĄZANIA W NAJWIĘKSZYM STOPNIU Wyszczególnienie 1 2 3 4 5 Przyzakładowy żłobek [N=1 001] 99,1 0,4 0,3 0,0 0,2 Przyzakładowe przedszkole [N=1 001] 98,2 0,3 0,5 0,1 0,9 Dofinansowanie opieki nad dzieckiem w żłobkach/przedszkolach [N=1 001] 95,3 1,0 1,8 0,8 1,1 Pomoc w umieszczeniu dziecka w żłobku/przedszkolu [N=1 002] 90,3 2,1 2,9 2,2 2,5 Pokój w firmie dla rodziców z dzieckiem (np. dla karmiącej mamy) 92,3 0,9 2,3 2,0 2,5 [N=995] Organizacja lub dofinansowanie aktywizacji pozaszkolnej dzieci 84,5 2,4 4,0 3,6 5,5 pracowników [N=1 002] Organizacja lub dofinansowanie wyjazdów dzieci pracowników na 62,2 2,2 5,3 8,6 21,6 wypoczynek wakacyjny [N=996] Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania ankietowego.