Wydatki na artykuły farmaceutyczne (leki)

Doc. dr Zofia Skrzypczak Uniwersytet Warszawski zosia_s1@wp.pl Wydatki na artykuły farmaceutyczne (leki) Polska na tle krajów OECD Abstrakt Celem opracowania jest prezentacja dla Polski i pozostałych krajów OECD poziomu i źródeł finansowania wydatków na artykuły farmaceutyczne oraz pokazanie relacji wydatków na leki do wydatków na ochronę zdrowia oraz produktu krajowego brutto (PKB). Opracowanie zawiera także informację o wielkości i strukturze finansowania rynku farmaceutycznego w Polsce; przedstawiono wielkość rynku szpitalnego, wysokość refundacji leków przez państwo oraz poziom wydatków na leki ponoszonych przez gospodarstwa domowe. W skali całej gospodarki narodowej wydatki na leki stanowią ok. 30% wydatków na ochronę zdrowia, a w gospodarstwach domowych wydatki na leki, ustalone dzięki badaniom budżetów, osiągają poziom ponad 60% wydatków na zdrowie. Wprowadzenie Wydatki na artykuły farmaceutyczne (leki) są istotnym elementem składowym wydatków na ochronę zdrowia. Świadczą zarówno o obciążeniach bezpośrednio dotykających gospodarstwa domowe, jak i są odzwierciedleniem prowadzonej przez państwo polityki lekowej (np. przez funkcjonujący w danym kraju system refundacji leków). Celem opracowania jest prezentacja poziomu i charakterystyka źródeł finansowania wydatków na artykuły farmaceutyczne w krajach OECD, pokazanie relacji wydatków na leki do wydatków na ochronę zdrowia oraz produktu krajowego brutto (PKB) w tej części materiału obraz Polski przedstawiono na tle krajów OECD. W drugiej części opracowania pokazano rynek farmaceutyczny w Polsce oraz strukturę jego finansowania: wielkość rynku szpitalnego, wysokość refundacji leków przez państwo, a także poziom wydatków na leki ponoszonych przez gospodarstwa domowe. Wydatki na leki w krajach OECD Analiza materiałów OECD 1 dotyczących funkcjonowania systemów ochrony zdrowia pozwala stwierdzić, że średnie wydatki na leki per capita w krajach członkowskich Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) kształtowały się w 2006 roku na poziomie 440 USD (według parytetu siły nabywczej PPP). Wielkości przedstawione na rysunku 1 pokazują, iż najwyższe wydatki na leki, przypadające na 1 osobę, poniesiono w USA 843 USD; następna w rankingu Kanada miała wydatki ok. 640 USD, a kolejne miejsca z wydatkami mieszczącymi się w przedziale: 46

A RTYKUŁY 500 600 USD zajęły: Belgia, Francja, Hiszpania, Włochy oraz Niemcy. Na ostatnich miejscach listy rankingowej z wydatkami na artykuły farmaceutyczne poniżej 300 USD na osobę znalazły się: Dania 286 USD, Polska 248 USD, oraz Meksyk 182 USD. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że zarówno w Polsce, jak i w Meksyku ogólne wydatki na ochronę zdrowia są także zdecydowanie niższe niż w pozostałych krajach OECD. W 2006 roku wydatki na ochronę zdrowia per capita wyniosły w Polsce 910 USD (według PPP), a w Meksyku 794 USD; w tym samym roku wydatki w USA kształtowały się na poziomie 6714 USD, w Kanadzie przekroczyły 3500 USD, a w Belgii, Francji, Holandii i w Niemczech były nieco niższe niż 3500 USD 2. Z powyższych względów, bardziej precyzyjnymi niż bezwzględne wydatki na zakup leków wskaźnikami pokazującymi obciążenia systemu ochrony zdrowia i gospodarki są: udział wydatków na leki w wydatkach na ochronę zdrowia oraz relacja wydatków na leki do PKB (rysunek 2). Najwyższy udział wydatków na leki w wydatkach na ochronę zdrowia charakteryzował w 2006 roku systemy ochrony zdrowia krajów postsocjalistycznych: Słowacji, Węgier (ponad 30%) i Polski (powyżej 27%). Ponad 20% udział wydatków na leki w wydatkach Rysunek 1. Poziom i struktura wydatków na artykuły farmaceutyczne per capita w krajach OECD w roku 2006 (w USD, według PPP) wydatki na leki ze rodków publicznych wydatki na leki ze rodków prywatnych 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Źródło: OECD Health Data 2008, czerwiec 2008 (www.oecd.org). USA Kanada Belgia Francja Hiszpania W ochy Niemcy Japonia W gry Portugalia Austria OECD Islandia Grecja Szwajcaria Australia Szwecja Finlandia Norwegia Korea S owacja Czechy Luksemburg Irlandia Nowa Zelandia Dania Polska Meksyk 47

Rysunek 2. Udział wydatków na artykuły farmaceutyczne w wydatkach na ochronę zdrowia i relacja wydatków na leki do PKB w krajach OECD w 2006 roku (%) % wydatków na zdrowie % PKB 3 2,5 2 W gry S owacja Portugalia na ochronę zdrowia wystąpił także w Korei Południowej (ok. 26%), Czechach i Meksyku (ok. 23%) oraz Hiszpanii i Portugalii (ponad 21%). USA Francja W ochy Hiszpania Belgia Kanada Korea Polska Czechy Niemcy Grecja Japonia Meksyk Austria Australia Finlandia Źródło: OECD Health Data 2008, czerwiec 2008 (www.oecd.org). Islandia Nowa Zelandia Szwecja Szwajcaria Dania Luksemburg Norwegia Polska, ze wskaźnikiem na poziomie 1,7%, znalazła się obok Czech, Niemiec, Grecji i Japonii w środkowej części zestawienia rankingowego. 1,5 1 0,5 0 Najniższy przekraczający tylko nieco poziom 8% udział wydatków na leki w wydatkach na zdrowie wystąpił w systemach ochrony zdrowia gospodarek Danii, Norwegii i Luksemburga. Relacja wydatków na artykuły farmaceutyczne do PKB (%) wahała się w krajach OECD w 2006 roku w przedziale ok. 0,5% 2,5%. Najniższy sięgający poniżej 1% wskaźnik charakteryzował Norwegię, Luksemburg i Danię; najwyższy liczący powyżej 2% wystąpił na Węgrzech, na Słowacji i w Portugalii. Środki przeznaczone na zakup artykułów farmaceutycznych pochodzą ze źródeł publicznych jest to bezpośrednie finansowanie (rynek szpitalny) i refundacja leków przez państwo (rynek apteczny) oraz prywatnych wydatki gospodarstw domowych na leki. Strukturę finansowania wydatków na leki w krajach OECD przedstawiono na rysunku 1, natomiast rysunek 3 obrazuje udział finansowania prywatnego w wydatkach na leki. Dla krajów OECD średni udział środków prywatnych w finansowaniu zakupu leków kształto- 48

A RTYKUŁY Rysunek 3. Udział wydatków prywatnych w wydatkach na artykuły farmaceutyczne w krajach OECD w 2006 roku (%) % udzia wydatków prywatnych w wydatkach na leki 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Meksyk USA Polska Kanada W ochy Belgia Korea Pd Australia Finlandia Dania wał się w roku 2006 na poziomie 40%. Nieco wyższy (mieszczący się w przedziale 40 50%) udział wydatków prywatnych na zakup leków charakteryzował system ochrony zdrowia Szwecji, Norwegii, Portugalii, Danii i Finlandii. W Polsce i Kanadzie udział finansowania prywatnego zakupu leków przekroczył poziom 60%; liczący 70% udział środków prywatnych charakteryzował rynek leków w USA, a najwyższy osiągający prawie 85% wystąpił w Meksyku. Najniższy liczący poniżej 10% udział wydatków prywatnych w finansowaniu leków wystąpił w Grecji, a wskaźnik na poziomie niższym niż 20% charakteryzował system ochrony zdrowia Luksemburga. Portugalia Norwegia Szwecja OECD Islandia Nowa Zelandia W gry Szwajcaria Austria Francja Czechy Japonia Hiszpania S owacja Niemcy Luksemburg Grecja Źródło: obliczenia własne na podstawie OECD Health Data 2008, czerwiec 2008 (www.oecd.org). Kolejną wielkością, świadczącą o obciążeniu społeczeństwa wydatkami na zakup artykułów farmaceutycznych, jest średnia cena detaliczna leku obowiązująca w danym kraju. Przy opracowaniu przez OECD wykazu produktów objętych badaniem obowiązywały następujące zasady 3 : wybrano produkty, które są porównywalne w badanych krajach (identyfikacja na podstawie tzw. substancji aktywnych), w każdym badanym kraju wykaz produktów musiał być reprezentatywny (miał odzwierciedlać produkty faktycznie wybierane przez gospodarstwa domowe). Na rysunku 4 przedstawiono średnią cenę detaliczną leków dla krajów OECD w 2005 roku. Jeżeli średnią cenę leku dla krajów OECD przyjmiemy na poziomie = 100, to najwyższe ceny przekraczające o 85% średnią dla OECD odnotowano w Szwajcarii, a w Islandii nastąpiło przekroczenie średniej ceny o prawie 60%. O niespełna 10% średnią cenę dla OECD przekroczono w Holandii, Austrii, Meksyku, Belgii i Luksemburgu; natomiast ceny o ok. 10% niższe od średniej 49

Tabela 1. Rynek farmaceutyczny w Polsce w latach 2001 2007 (mld PLN, ceny detaliczne) Wyszczególnienie 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 1. Wartość sprzedanych leków dynamika: - nominalnie - realnie* 12,74 115,8 107,6 14,46 113,5 115,4 16,05 110,9 125,1 17,22 107,3 131,1 18,50 107,4 136,5 19,28 104,2 140,5 20,88 108,3 148,9 2. Sprzedaż dla szpitali 1,20 1,27 1,36 1,54 1,70 1,85 1,98 3. Refundacja leków 5,18 5,46 6,35 5,89 6,18 6,60 6,68 4. Wydatki ludnoœci na zakup leków [1 - (2 + 3)] 6,36 7,73 8,34 9,79 10,62 10,83 12,22 *rok 2000 = 100 (ceny stałe z 2000 roku); jako deflatora użyto wskaźnika wzrostu przeciętnych cen leków, który w latach 2000-2007 był wyższy niż przeciętny wskaźnik towarów i usług konsumpcyjnych (CPI) Źródło: Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce Zielona Księga II, Warszawa 2008, tab. 51, s. 105. ceny dla OECD odnotowano w Portugalii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Francji. Najniższe ceny leków (o ponad 30% niższe od średniej dla krajów OECD) wystąpiły w Turcji i Polsce w Polsce średnia cena leku była w 2005 roku o 32% niższa od średniej ceny dla krajów OECD. Polska znalazła się na ostatnim, 30. miejscu wśród krajów OECD oznacza to, iż średnie ceny leków w Polsce były najniższe wśród krajów OECD 3. Wydatki na leki w Polsce Informacje o transakcjach dokonywanych na polskim rynku leków mogą pochodzić z dwóch podstawowych źródeł: IMS Health gromadzi oraz publikuje dane o liczbie sprzedanych opakowań leków i wartości sprzedanych artykułów farmaceutycznych według cen producenta, Kamsoft SA zbiera dane z sieci aptek o liczbie sprzedanych opakowań i wartości sprzedanych leków według cen detalicznych (tj. cen producenta powiększonych o podatek VAT oraz marże: hurtową i detaliczną). W tabeli 1 przedstawiono, opierając się na informacjach zaczerpniętych z Zielonej Księgi II, obraz polskiego rynku leków w latach 2001 2007; przedstawiono wartość sprzedanych leków w cenach detalicznych, w tym: wartość transakcji dokonanych na rynku szpitalnym i w ramach rynku aptecznego kwotę refundacji oraz wydatki ludności poniesione na zakup artykułów farmaceutycznych. W latach 2001 2007 następował systematyczny wzrost wartości transakcji dokonywanych na polskim rynku leków (wyrażonych w cenach bieżących): w latach 2001 2003 tempo wzrostu wynosiło kilkanaście procent rocznie, a w latach 2004 2007 kilka procent rocznie. Jeżeli rok 2000 przyjmiemy jako rok bazowy (a ceny roku 2000 jako ceny stałe), to w latach 2000 2007 nastąpił prawie 50% wzrost wolumenu zakupionych leków 5. Wartość transakcji na rynku szpitalnym stanowiła ok. 10% ogółu transakcji na rynku leków. Na rynku aptecznym zakup leków finansowany był z dwóch źródeł: publicznych refundacja leków i prywatnych zakupy dokonywane przez gospodarstwa domowe. Na rysunku 5 przedstawiono strukturę finansowania leków w Polsce w latach 2001 2007. 50

A RTYKUŁY Sprzedaż leków na rynku szpitalnym wzrosła wprawdzie z 1,2 mld PLN w roku 2001 do prawie 2 mld PLN w roku 2007, ale udział rynku szpitalnego w rynku leków stabilizował się na poziomie ok. 10%. Rysunek 4. Średnie ceny detaliczne leków w krajach OECD w 2005 roku Srednia cena detaliczna leków (OECD = 100) Szwajcaria Islandia 159 Kanada 134 USA 130 Niemcy 127 Dania 120 Nowegia 119 Japonia 118 Irlandia 118 W ochy 117 185 Refundacja leków przez państwo wzrosła w latach 2001 2007 z poziomu 5,2 mld PLN do 6,7 mld PLN, ale tempo wzrostu środków przeznaczanych na refundację leków było niższe od tempa wzrostu wartości transakcji na rynku leków, co oznaczało malejący udział środków pochodzących z refundacji z ok. 40% w roku 2001 do ok. 30% w roku 2007. Nowa Zelandia Finlandia Holandia Austria Meksyk Belgia Luksemburg OECD Portugalia Szwecja Wielka Brytania Francja Australia Hiszpania Grecja W gry Czechy Korea S owacja Turcja Polska 81 77 73 73 71 71 70 69 68 113 111 109 106 106 105 103 100 94 94 92 91 Udział finansowania prywatnego, tj. wydatków gospodarstw domowych na zakup leków, wzrósł w analizowanym okresie z poziomu 50% do prawie 60%. Interesujących danych o bezpośrednich obciążeniach polskich gospodarstw domowych 0 50 100 150 200 Źródło: OECD Purchasing Power Parity Program, 2007 (www.oecd.org). wydatkami na zakup leków dostarcza analiza wyników badań budżetów gospodarstw domowych (BBGD), przeprowadzanych corocznie przez Główny Urząd Statystyczny na reprezentatywnej próbie respondentów. Spełnienie wymogu reprezentatywności umożliwia 51

Rysunek 5. Struktura finansowania leków w Polsce w latach 2001 2007 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Sprzeda dla szpitali Refundacja Wydatki ludno ci Źródło: obliczenia i opracowanie własne na podstawie tabeli 1. uogólnienie wyników badań na całą populację polskiego społeczeństwa. W tabeli 2 przedstawiono, dla lat 2001 2007, poziom miesięcznych wydatków (przypadających na 1 osobę) przeznaczonych na zakup artykułów farmaceutycznych oraz dynamikę ich zmian (nominalnych i realnych). Miesięczne wydatki na leki wzrosły w latach 2001 2007 z poziomu ponad 17,50 PLN do ponad 24,50 PLN, czyli o ok. 7 PLN (wzrost o prawie 40%). Dynamika zmian nominalnych wydatków na leki była w poszczególnych latach mocno zróżnicowana: od kilkunastu procent (rok 2001 i 2004 w stosunku do roku poprzedniego), przez wzrost kilkuprocentowy (lata 2002 2003 i 2006 2007 w stosunku do lat poprzednich), po stabilizację na niezmienionym poziomie (rok 2005 w stosunku do 2004 roku). W analizowanym okresie następował niewielki wzrost realnych wydatków na leki; wyjątek stanowił rok 2004, w którym nastąpił ponad 11% wzrost oraz rok 2005, w którym nastąpił prawie 3% spadek wydatków realnych. Na rysunku 6 przedstawiono udział wydatków na leki w wydatkach na ochronę zdrowia oraz w wydatkach na dobra i usługi konsumpcyjne polskich gospodarstw domowych. Udział wydatków na leki w wydatkach na ochronę zdrowia wahał się w latach 2001 2006 w wąskim przedziale: 64 66% (osiągając najwyższy poziom w roku 2002), a w roku 2007 zmniejszył się do poziomu ok. 61,5% 6. 52

A RTYKUŁY Tabela 2. Miesięczne wydatki gospodarstw domowych na zakup leków (na 1 osobę, w PLN) oraz dynamika zmian (%) w latach 2001 2007 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 1. Miesięczne wydatki na leki (na 1 osobę, w PLN) 17,69 18,73 19,88 22,64 22,64 23,35 24,57 2. Dynamika wzrostu: - nominalnie 110,7 105,9 106,1 113,9 100,0 103,1 105,2 3. Dynamika wzrostu: - realnie 103,0 100,0 103,6 111,3 96,9 101,8 103,2 Źródło: zestawienie i obliczenia własne na podstawie: GUS 2002 2007, GUS 2008. Udział wydatków na leki w wydatkach na dobra i usługi konsumpcyjne wzrósł w okresie 2001 2007 z poziomu 2,9% w roku 2001 do 3,3% w latach 2004 2006, a w roku 2007 obniżył się nieco do poziomu 3,2%. Podsumowanie W kontekście powtarzających się w mediach informacji o drogich lekach w Polsce, o pacjentach rezygnujących z realizacji recept ze względu na brak dostatecznych środków finansowych itp., pewne zdziwienie budzą dane OECD, mówiące o znikomych w porównaniu z innymi krajami kwotach wydawanych w Polsce na leki, o niskich średnich cenach leków. Należy jednak pamiętać, że dane w wyrażeniu bezwzględnym nie mówią wiele o Rysunek 6. Udział wydatków na leki w wydatkach na ochronę zdrowia oraz wydatkach na zakupy dóbr i usług konsumpcyjnych gospodarstw domowych w Polsce (%) udzia wydatków na leki w wydatkach na zdrowie udzia wydatków na leki w wydatkach ogó em 66,5 66 65,5 65 64,5 64 63,5 63 62,5 62 61,5 61 60,5 60 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 3,4 3,3 3,2 3,1 3 2,9 2,8 2,7 Źródło: zestawienie i obliczenia własne na podstawie: GUS 2002 2007, GUS 2002 2008. 53

skali obciążenia gospodarki i społeczeństwa wydatkami na artykuły farmaceutyczne. Należy posługiwać się raczej wskaźnikami, opisującymi strukturę finansowania zakupu leków, udział wydatków na leki w wydatkach na ochronę zdrowia i relację wydatków na leki do PKB. Szczególnie niekorzystnie dla Polski przedstawia się udział finansowania prywatnego w wydatkach na leki wskaźnik ten kształtował się w 2006 roku w Polsce na poziomie ok. 60% (przy średniej dla krajów OECD 40%), co świadczy o bardzo dużym obciążeniu społeczeństwa wydatkami na zakup leków. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) już przekroczenie przez wskaźnik opisujący udział finansowania prywatnego poziomu 30% świadczy o problemach finansowych, które mogą mieć pacjenci przy zakupie zapisanych przez lekarza środków farmaceutycznych. i Szwajcaria. Przyjęto średnią cenę dla UE-25 = 100; Polska ze wskaźnikiem na poziomie 68 znalazła się na 32. miejscu, wyprzedzając w rankingu jedynie Macedonię (Konijn 2007). 5 Dzięki zastosowaniu cen stałych wyeliminowane zostały ruchy cenowe i wskaźnik odzwierciedla jedynie zmiany wolumenu (ilości) kupionych leków. 6 Analiza dotycząca dłuższego okresu: lat 1995 2006 wykazała, iż nastąpił wzrost udziału wydatków na leki w wydatkach na zdrowie polskich gospodarstw domowych z poziomu ok. 50% w roku 1995 do ok. 65% w latach 2001 2006. Zob. Skrzypczak 2008. Bibliografia Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce Zielona Księga II, wersja III 2008) Warszawa. Dostępne na www.termedia.pl GUS (2002 2007) Budżety gospodarstw domowych. Warszawa. GUS (2002 2008) Rocznik Statystyczny. Warszawa. Konijn, P. (2007) Statistics in focus. Economy and Finance, nr 45. Dostępne na www.eurostat.org OECD Health Data 2007 i 2008. Dostępne na www.oecd. org) OECD Purchasing Power Parity Program (2007) Dostępne na www.oecd.org Skrzypczak, Z. (2008) Wydatki gospodarstw domowych na ochronę zdrowia w latach 1995 2005. Handel Wewnętrzny, nr 4 5. Wydatki na leki stanowią poważną pozycję w wydatkach na ochronę zdrowia w Polsce. O ile w skali całej gospodarki narodowej (ujęcie makroekonomiczne) wydatki na leki stanowią ok. 30% wydatków na ochronę zdrowia, o tyle w odniesieniu do gospodarstw domowych (ujęcie mikroekonomiczne) wydatki na leki, rozpoznane dzięki badaniom budżetów, stanowią ponad 60% wydatków na zdrowie. 1 OECD Health Data 2008 (www.oecd.org). 2 OECD Health Data 2008 (www.oecd.org). 3 OECD Purchasing Power Parity Program, 2007 (www.oecd. org). 4 Również Eurostat przeprowadził w 2005 roku badania Pharmaceutical products comparative price levels in 33 European countries in 2005; ustalono dzięki nim średnią cenę leków w krajach UE (27 państw), 3 krajach kandydackich: Chorwacja, Macedonia i Turcja oraz 3 krajach EFTA: Islandia, Norwegia 54