Wprowadzenie W 2010 roku mija 65 lat od powstania obecnego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, a wraz z nim rozwoju studiów geograficznych. W dniu 11 maja 1946 r. rozporządzeniem ministra oświaty powołana została Państwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie. W roku akademickim 1947/1948 utworzono Pracownię Geograficzną, która wchodziła w skład ówczesnej Sekcji Przyrodniczo-Geograficznej. W roku akademickim 1948/1949 dokonano reorganizacji Uczelni, w wyniku której Sekcję Przyrodniczo-Geograficzną przekształcono w Wydział Przyrodniczo-Geograficzny, a w jego strukturze wyodrębniono Zakład Geografii. Z dniem 1 stycznia 1953 r. nastąpiła kolejna reorganizacja Uczelni. Dotychczasowy Wydział Przyrodniczo-Geograficzny zmienił nazwę na Wydział Geograficzno-Biologiczny, a w strukturze Zakładu Geografii powstały trzy samodzielne katedry: Katedra Geografii Społeczno-Gospodarczej, Katedra Geografii Fizycznej oraz Katedra Geografii Regionalnej. W nowej strukturze organizacyjnej pracownicy katedr, obok działalności dydaktycznej, rozwijali coraz szerzej własne badania naukowe i zainicjowali rozwój obecnego Instytutu Geografii. W niniejszym tomie pragniemy przedstawić proces kształtowania się naszego Instytutu, który powstał dzięki zaangażowaniu profesorów Instytutu Geografii UJ i AGH oraz wybitnych nauczycieli geografii, a następnie stopniowo wykształcał się jako nowy ośrodek geograficzny w krajowej przestrzeni. Tom rozpoczynamy zarysem rozwoju Instytutu Geografii w Uniwersytecie Pedagogicznym. Zwrócono w nim główną uwagę na istotne momenty związane z wykształcaniem się współczesnej struktury organizacyjnej oraz zaprezentowano współczesne kierunki badawcze, które są efektem stopniowego rozwijania wcześniejszych idei zaproponowanych przez naszych poprzedników. W kolejnych rozdziałach zaprezentowano proces kształtowania się problematyki badań geograficznych oraz zwrócono uwagę na ważniejsze osiągnięcia z tego zakresu. Omówiono dorobek badawczy związany z rozwojem metodologii badań geograficznych, problematykę badawczą z zakresu geografii fizycznej (geomorfologii, hydrografii, klimatologii, geografii gleb, biogeografii, ochrony środowiska, geologii i kartografii), geografii ekonomicznej (geografii ludności, osadnictwa, rolnictwa, przemysłu, usług, przedsiębiorczości, turyzmu), geografii regionalnej oraz dydaktyki geografii, przyrody i przedsiębiorczości. Chcemy w ten sposób oddać hołd tym wszystkich, którzy włożyli wiele pracy i starań, przyczyniając się do powstania obecnego Instytutu Geografii, jego

6 Wprowadzenie dynamicznego rozwoju naukowego i dydaktycznego, a także przekazać jego tradycje młodszej generacji naszej społeczności akademickiej. Szczególnie chcemy wyróżnić naszych profesorów i mistrzów, którzy, choć już odeszli, żyją w naszej pamięci. Sięgamy obficie do znaczących osiągnięć i wskazań, które przekazali nam w swoich pracach naukowych: Prof. dr Franciszek Bieda, Prof. dr Maria Dobrowolska, Prof. dr Jan Flis, Prof. dr hab. Andrzej Maryański, Prof. dr Andrzej Michalik, Prof. dr Rodion Mochnacki, Prof. dr Józef Premik, Prof. dr Antoni Wrzosek. Mamy nadzieję, że będzie to wyrazem naszej dla Nich wdzięczności za życzliwość i opiekę, która pozwoliła na wykształcenie rzeszy absolwentów, a także nowych kadr naukowych i dydaktycznych, podejmujących ich Dzieło. Kraków, maj 2010 r. Zbigniew Długosz, Zbigniew Zioło

I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii Proces kształtowania się studiów geograficznych na Uniwersytecie Pedagogicznym im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie związany jest z powołaniem przez ministra oświaty w dniu 11 maja 1946 r. Państwowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. Na jej powstanie zasadniczy wpływ wywarły znaczne straty polskiej inteligencji i pilna potrzeba kształcenia kadr nauczycielskich dla podjęcia procesu edukacyjnego po II wojnie światowej. Równolegle do kreowania poszczególnych kierunków kształcenia nauczycieli, w roku akademickim 1947/1948 utworzono Pracownię Geograficzną, która zapoczątkowała działalność obecnego Instytutu Geografii. Wchodziła ona w skład ówczesnej Sekcji Przyrodniczo-Geograficznej, która w wyniku dalszego rozwoju przekształciła się w obecny Wydział Geograficzno-Biologiczny. Sekcja Geograficzna początkowo miała swoją siedzibę przy ul. Straszewskiego 22, a od roku akad. 1951/52 przeniesiona została do budynku przy Rynku Głównym 34. Pierwszym kierownikiem Sekcji był geolog prof. dr Franciszek Bieda. W skład kadry geograficzno-dydaktycznej w pierwszych latach wchodzili profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego: Józef Szaflarski, Władysław Milata i Franciszek Bieda oraz doświadczeni nauczyciele szkół średnich, wśród których znaleźli się były wykładowca Pedagogium dr Józef Premik i była dyrektor VI Liceum Ogólnokształcącego dr Maria Dobrowolska. Początkowo w ramach działalności dydaktycznej prowadzono dwukierunkowe 3-letnie studia zawodowe, dające uprawnienia do nauczania geografii i biologii. Ze względu na pedagogiczny charakter studiów, w programie kształcenia duży nacisk kładziono na przedmioty pedagogiczne, które obejmowały ok. 1/3 godzin wszystkich zajęć. Pozostałe godziny po 1/3 przypadały na przedmioty kierunkowe: geografię i biologię. W początkowych latach w programie kształcenia geograficznego większość czasu przeznaczano na zajęcia z geologii i geografii fizycznej, która w tym czasie odgrywała dominującą rolę w tej dyscyplinie naukowej większą aniżeli geografia społeczno-gospodarcza i geografia regionalna. Wraz z rozwojem Uczelni, w roku akademickim 1948/1949 Sekcję Przyrodniczo-Geograficzną przekształcono w Wydział Przyrodniczo-Geograficzny. Jego pierwszym dziekanem został prof. dr Franciszek Bieda, po nim, od 1 marca 1951 r. funkcję tę objął prof. dr Józef Premik, a od roku akademickiego 1951/ 1952 prof. Rodion Mochnacki. Równocześnie wprowadzono studia jednokierunkowe: geografię i biologię. Na obu kierunkach zwiększono dzięki temu liczbę godzin przeznaczonych na kształcenie w zakresie przedmiotów kierunkowych,

8 I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii a na studiach geograficznych wprowadzono dodatkowo ćwiczenia terenowe. Wraz z przeniesieniem kierunku geografia do nowego pomieszczenia przy Rynku Głównym, w 1951 r. w strukturze Wydziału Przyrodniczo-Geograficznego wyodrębniono Zakład Geografii, którego pierwszym kierownikiem została doc. dr Maria Dobrowolska. Równocześnie z polepszeniem warunków lokalowych oraz wyodrębnieniem Zakładu utworzono kierunkową bibliotekę, uzupełniano zbiory kartograficzne, gromadzono pomoce dydaktyczne oraz kompletowano okazy geologiczne. Od 1 stycznia 1953 r. nastąpiła kolejna reorganizacja Uczelni, w wyniku której dotychczasowy Wydział Przyrodniczo-Geograficzny zmienił nazwę na Wydział Geograficzno-Biologiczny, a w strukturze Zakładu Geografii powstały trzy samodzielne katedry: Katedra Geografii Społeczno-Gospodarczej, Katedra Geografii Fizycznej oraz Katedra Geografii Regionalnej. W nowej rzeczywistości organizacyjnej pracownicy katedr, obok działalności dydaktycznej, zaczęli coraz szerzej rozwijać własne badania naukowe. Kierownictwo Katedry Społeczno-Gospodarczej objęła prof. dr Maria Dobrowolska, a po Jej odejściu na emeryturę w 1968 r. funkcję tę przejął doc. dr Lech Pakuła. Do 1957 r. Katedrą Geografii Fizycznej kierował prof. dr Józef Premik, a jego następcą został prof. dr Jan Flis. W 1969 r. kierownictwo Katedry Geografii Fizycznej powierzono doc. dr. Tadeuszowi Ziętarze. Kierownikiem Katedry Geografii Regionalnej został prof. dr Rodion Mochnacki. Po Jego przejściu na emeryturę w 1968 r. funkcję tę objął prof. dr hab. Andrzej Maryański. W 1957 r. w strukturze Katedry utworzono Zakład Metodyki Nauczania Geografii, którego kierownikiem został prof. dr Rodion Mochnacki. Po nim, w 1968 r. kierownictwo Zakładu przejął prof. dr Jan Flis, który równocześnie zrezygnował z kierownictwa Katedry Geografii Fizycznej. W październiku 1958 r. w Katedrze Geografii Fizycznej utworzono Zakład Geologii, którego pracami kierował prof. dr Andrzej Michalik, równocześnie pracownik Instytutu Geologicznego. Zakład ten funkcjonował do grudnia 1971 r., tj. do momentu odejścia prof. dr. Andrzeja Michalika na emeryturę. Ponownie Zakład reaktywowano w 1995 r. wraz z podjęciem pracy w Instytucie przez dr. hab. Grzegorza Haczewskiego. W wyniku rozwoju naukowego i kadrowego w 1959 r. Wydział Geograficzno-Biologiczny uzyskał prawa nadawania stopni doktorskich. Pierwszym doktorem wśród pracowników naukowych kierunku geografii była Jadwiga Herma. W latach 1974 1981 prowadzone były zaoczne studia doktoranckie z dydaktyki geografii, którymi początkowo kierował prof. dr Jan Flis, a po nim prof. dr hab. Maria Kozanecka. Równocześnie rozwijano dokształcanie czynnych nauczycieli geografii na niestacjonarnych studiach podyplomowych z geografii, a ostatnio także na studiach z przyrody i przedsiębiorczości. Funkcjonowanie samodzielnych katedr zakończyło się w grudniu 1971 r., kiedy to w wyniku kolejnej reorganizacji utworzony został Instytut Geografii. Dotychczas funkcjonujące katedry zamieniono na zakłady. W strukturze orga-

nizacyjnej Instytutu Geografii utworzono: Zakład Geografii Fizycznej, Zakład Geografii Ekonomicznej, Zakład Geografii Regionalnej i Zakład Dydaktyki Geografii. W tym też roku Instytut zmienił swoją lokalizację i z Rynku Głównego 34 został przeniesiony do nowo zbudowanego budynku przy ul. Podchorążych 2, zajmując 4 i 5 piętro jego wschodniego skrzydła. Na pierwszego dyrektora Instytutu Geografii powołano prof. dr. Jana Flisa, który sprawował tę funkcję do 1976 r. Po nim stanowisko to piastowali: prof. dr Andrzej Michalik (1976 1981), doc. dr Tadeusz Ziętara (1981 1991), prof. dr hab. Bronisław Górz (1991 1997), prof. dr hab. Zbigniew Zioło (1997 2000), prof. dr hab. Jan Lach (2000 2006), dr hab. Roman Malarz (2006 2008). Od 2008 r. funkcję dyrektora sprawuje dr Tomasz Rachwał. Funkcje zastępcy dyrektora w kolejnych kadencjach piastowali: prof. dr hab. Lech Pakuła (1970 1981), dr Stanisław Zając (1981 1984), prof. dr hab. Maria Kozanecka (1984 1987), prof. dr hab. Jan Lach (1987 1991), dr hab. Roman Malarz (1991 1997), dr Jan Mądry (1997 2003), dr Wiktor Osuch (2003 2006), dr Tomasz Rachwał (2006 2008), a obecnie dr Mirosław Wójtowicz (od 2008 r. z-ca ds. studenckich i dydaktycznych) i dr hab. Sławomir Kurek (od początku 2010 r. z-ca ds. nauki i współpracy zagranicznej). Wraz z reorganizacją Instytutu powoływano kierowników poszczególnych zakładów, którzy zmieniali się w kolejnych kadencjach. Kierownikami Zakładu Geografii Fizycznej byli kolejno: doc. dr Tadeusz Ziętara (1971 1997), dr Władysław Nowak (1998 2000), dr hab. Wacław Cabaj (2000 2001), dr Małgorzata Bajgier-Kowalska (2001 2002), dr hab. Roman Malarz (2001 2006), dr hab. Janusz Chmura (2006 2009) i dr hab. Józef Kukulak (od 2009 r.). Na kierownika Zakładu Geografii Ekonomicznej (od 2009 r. Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej) powołano prof. dr. hab. Lecha Pakułę (1970 2000), a następnie Zakładem kierowali kolejno: prof. dr hab. Jan Rajman (2000 2002), prof. dr hab. Bronisław Górz (2002 2008) i prof. dr hab. Zbigniew Długosz (od 2009 r.). Kierownikiem Zakładu Geografii Regionalnej został prof. dr hab. Andrzej Maryański (1971 1994). Po nim funkcję tę przejęła prof. dr hab. Maria Kozanecka (1994 2000), a następnie prof. dr hab. Zbigniew Długosz (2000 2008). Zakładem Dydaktyki Geografii kierował prof. dr Jan Flis (1971 1982), następnie prof. dr hab. Sławomir Piskorz (1982 2004), dr Mariola Tracz (2004 2006), dr hab. Józef Kukulak (2006 2009) i dr hab. Bożena Wójtowicz (od 2009 r.). W roku 1994 z Zakładu Geografii Fizycznej wyodrębniony został Zakład Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego, którego kierownictwo powierzono prof. dr. hab. Janowi Lachowi (1994 2009), a ostatnio dr hab. inż. Wandzie Wilczyńskiej-Michalik (od 2009 r.). Od 2010 r., w związku z poszerzeniem problematyki badawczej, Zakład nosi nazwę: Zakład Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geograficznego. 9

10 I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii Jak już wspomniano, w 1995 r. reaktywowano Zakład Geologii, którym kierował początkowo dr hab. inż. Grzegorz Haczewski (1995 2004), później dr hab. inż. Radosław Tarkowski (2004 2006), a od 2006 r. funkcję tę pełni dr hab. Krzysztof Bąk. Wraz z uruchomieniem nowej specjalności: geografia z przedsiębiorczością i gospodarką przestrzenną, 1 stycznia 2001 r. utworzono Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, a na jego kierownika powołano prof. dr. hab. Zbigniewa Zioło (2001 2007). Po nim funkcję tę przejął dr Tomasz Rachwał (od 2007 r.). W 2001 r. w strukturze Instytutu wyodrębniona została Pracownia GIS i Technik Komputerowych, którą kierował dr Mariusz Szubert (2001 2008), a następnie dr Radosław Uliszak (od 2008 r.). W latach 2002 2004 pod kierunkiem dr. hab. Wacława Cabaja funkcjonowała samodzielna Pracownia Paleogeografii. Rozwijane w Instytucie badania i prowadzone w ramach specjalizacji prace magisterskie z zakresu turystyki sprawiły, że w 2009 r. uruchomiony został nowy kierunek studiów: turystyka i rekreacja. Zaistniała więc potrzeba reorganizacji Instytutu. Opierając się na własnej kadrze, jak i pozyskanych pracownikach z zewnątrz, powołano Zakład Turystyki i Badań Regionalnych (w miejsce Zakładu Geografii Regionalnej) pod kierunkiem dr. hab. Romana Malarza, natomiast Zakład Geografii Ekonomicznej przemianowano na Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej pod kierunkiem prof. dr. hab. Zbigniewa Długosza. Wraz z rozwojem działalności geograficznej zwiększała się liczebność kadry naukowej o coraz wyższych kwalifikacjach zawodowych i naukowych. W 1953 r. na kierunku geografia pracowało trzech własnych wykładowców, pełniących obowiązki samodzielnych pracowników naukowych (dr Maria Dobrowolska, dr Rodion Mochnacki, dr Józef Premik) i trzech asystentów (mgr Antoni Gawlik, mgr Andrzej Maryański, mgr Stanisław Wojs). W ramach zajęć zleconych zatrudnionych było ośmiu pracowników z uczelni krakowskich. W kolejnych latach na stanowiska docentów etatowych mianowano doc. dr Marię Dobrowolską, doc. dr. Rodiona Mochnackiego, doc. dr. Józefa Premika, a na nowe etaty zatrudnieni zostali: doc. dr Jan Flis z UJ, doc. dr Andrzej Michalik z Instytutu Geologii w Warszawie oddział w Krakowie oraz prof. dr Antoni Wrzosek z UJ. W następnych latach liczba pracowników systematycznie się zwiększała. W 1970 r. w Instytucie pracowało łącznie 30 osób, w 1996 r. 47 osób, a w 2009 r. liczba ta zwiększyła się do 48. Z Instytutem współpracuje ponadto kilku pracowników z Uniwersytetu Ekonomicznego, Uniwersytetu Rolniczego, Politechniki Krakowskiej, Krakowskiej Akademii im. A.F. Modrzewskiego, Akademii Wychowania Fizycznego i Urzędu Miasta Krakowa, a także kilku pracowników emerytowanych. W dniu 1 stycznia 2010 r. w Instytucie Geografii było zatrudnionych łącznie 48 osób, w tym 40 pracowników naukowo-dydaktycznych (15 pracowników samodzielnych, w tym 2 z tytułem naukowym profesora, 22 doktorów na stanowisku adiunkta i 3 magistrów na stanowisku asystenta) oraz 8 pracowników

niebędących nauczycielami akademickimi (1 pracownik naukowo-techniczny, 4 inżynieryjno-technicznych, 1 administracyjny i 2 pracowników biblioteki). W 1951 r. powstała Biblioteka Instytutu Geografii, która zwiększała swoje zasoby wraz z rozwojem studiów geograficznych. Systematycznie powiększano zbiory biblioteczne, kompletowano czasopisma geograficzne i materiały statystyczne, słowniki i encyklopedie. Do 1966 r. zgromadzono 10 294 woluminy, z czego 90% stanowiły druki zwarte, a 2,4% zbiory specjalne wraz z kartograficznymi. Obecnie księgozbiór liczy 24,9 tys. woluminów (18 183 druki zwarte, 4599 czasopism, 2118 zbiorów specjalnych). Biblioteka dysponuje księgozbiorem specjalistycznym, ściśle związanym z kierunkiem geografii, ale także z szerokim wachlarzem nauk pokrewnych. Wraz z uruchomieniem studiów geograficznych podejmowane były prace badawcze nauczycieli akademickich, które przyczyniły się do rozwijania działalności wydawniczej. W 1955 r. ukazał się Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 4, Nauki geograficzno-biologiczne. W 1958 r. w tej samej serii, jako z. 8, ukazał się pierwszy tom poświęcony wynikom badawczym pracowników Instytutu pt. Geografia (kolejne tomy ukazały się pt. Prace Geograficzne). W następnych latach działalność wydawnicza systematycznie się rozwijała. Opublikowanych zostało łącznie 18 tomów Prac Geograficznych oraz kilka prac w serii Prace Monograficzne, które w większości były rozprawami habilitacyjnymi naszych pracowników. Ponadto w Instytucie zostały uruchomione dwie nowe serie wydawnicze. Pierwszą z nich jest ogólnopolska seria Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, ukazująca się od 2000 r. Jest ona kontynuacją wydawanych wcześniej, przy współudziale Centralnego Ośrodka Metodycznego Studiów Nauczycielskich, prac z zakresu geografii przemysłu. Łącznie ukazało się 26 tomów (w tym 14 tomów z serii Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG), w których prezentowane były wyniki badań pracowników naukowych ze wszystkich krajowych i wielu zagranicznych ośrodków geograficznych. Od 2005 r., z inicjatywy Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, ukazuje się druga seria wydawnicza Przedsiębiorczość Edukacja, we współpracy z Wydawnictwem Nowa Era. Do 2009 r. ukazało się 5 tomów, a kolejny znajduje się przygotowaniu. Seria ta poświęcona jest procesom kształtowania przedsiębiorczości oraz dydaktyce tego przedmiotu w szkołach ponadgimnazjalnych. Jest ona także forum wymiany doświadczeń nauczycieli przedsiębiorczości w szkołach ogólnokształcących i zawodowych. Kolejne wydawnictwa to opracowania jubileuszowe przygotowywane dla uczczenia profesorów. Publikują w nich swoje prace geografowie ze wszystkich ośrodków akademickich z kraju, a także z zagranicy. Początkowo wychodziły one w ramach serii Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, i tak ukazały się specjalne zeszyty dla uczczenia prof. dr. Józefa Premika (1964 r.), prof. dr. Rodiona Mochnackiego (1971 r.), prof. dr. Marii Dobrowolskiej (1987 r.), prof. dr. hab. Andrzeja Michalika (1991 r.), prof. dr. hab. Andrzeja Maryańskie- 11

12 I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii go (1994 r.), prof. dr hab. Marii Horawskiej-Morawskiej (1996 r.) i dr Alicji Krakowskiej (1998 r.). Pierwszą osobną publikacją była Księga Pamiątkowa ofiarowana prof. J. Flisowi w 80. rocznicę urodzin (1992 r.), kolejne dedykowane były profesorom: Mariannie Kozaneckiej (2000 r.), Lechowi Pakule (2001 r.), Sławomirowi Piskorzowi (2004 r.), Janowi Rajmanowi (2006 r.) i Zbigniewowi Zioło (2007 r.). Opracowano również wydawnictwa okolicznościowe, prezentujące sylwetki i dorobek naukowy pracowników odchodzących na emeryturę: dr. Stanisława Zająca (1998 r.), dr. Władysława A. Nowaka (2002 r.), dr. Marka Troca (2002 r.) i dr. Zygmunta Szota (2003 r.), a także publikację jubileuszową, wydaną z okazji 50. rocznicy powstania Instytutu Geografii. Od 1998 r. wydawane są Sprawozdania z pracy Instytutu Geografii, od 2007 r. ukazujące się pod tytułem Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii (Rachwał 2007, 2008, 2009). Zawierają one omówienie problematyki badawczej poszczególnych zakładów, wykaz prac publikowanych, złożonych do druku, wykaz organizowanych konferencji naukowych, czynny udział pracowników w międzynarodowych i krajowych konferencjach naukowych z tytułami referatów, a także działania na rzecz popularyzacji wiedzy geograficznej, współpracy z krajowymi i międzynarodowymi instytucjami naukowymi oraz gospodarczymi i in. Zgodnie z przedstawianymi przez kierowników poszczególnych zakładów sprawozdaniami, w Instytucie Geografii prowadzone są liczne prace badawcze, związane w ostatnich latach głównie z problematyką geografii fizycznej, geologii, ekorozwoju i kształtowania środowiska, geografii społeczno-ekonomicznej i przedsiębiorczości, dydaktyki geografii oraz geografii turyzmu. Kierunki badań nawiązują do zainteresowań pracowników poszczególnych zakładów i ich specjalności naukowych. Pracownicy Zakładu Geografii Fizycznej kontynuują w ostatnich latach prace naukowo-badawcze prowadzone głównie na terenie Karpat i Wyżyny Śląsko-Małopolskiej, dotyczące problematyki rozwoju rzeźby, w tym pod wpływem wydarzeń ekstremalnych, takich jak powodzie opadowe. Analizowane są ich skutki w obrębie małych zlewni, jak i w dorzeczach dużych karpackich dopływów Wisły (Soły, Skawy, Dunajca). W efekcie tych prac przedstawiono wyniki badań nad transformacją wybranych karpackich dolin rzecznych, zmianami środowiska Karpat fliszowych na skutek wysiedlenia ludności po II wojnie światowej. Kontynuowane są, rozpoczęte kilka lat temu, badania nad paleogeografią Wyżyny Wieluńskiej oraz badania transportu energii cieplnej w głąb zbiornika wodnego. Prace badawcze, wykonane w Zakładzie Geologii przez K. Bąka, prowadzone we współpracy międzynarodowej, zawierają nowe koncepcje prowadzące do wyjaśnienia zmian w środowisku głębokich basenów morskich, jakie zaszły w czasie globalnego oceanicznego zdarzenia beztlenowego w górnej kredzie. Prowadzone badania mają szczególne znaczenie w analizach zmian klimatu Zie-

mi, w warunkach dużych perturbacji dwutlenku węgla w atmosferze i oceanie. G. Haczewski współprowadzi badania naukowe dotyczące sedymentacji wapieni kokkolitowych. R. Tarkowski natomiast kontynuuje badania dotyczące historii geologii, prowadząc je głównie z partnerami francuskimi. Głównymi kierunkami badań Zakładu Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geograficznego są: zmiany środowiska przyrodniczego pod wpływem działalności człowieka w wybranych rejonach Polski Południowej, aerozole atmosferyczne w Krakowie, obieg materii w dolinach wschodniokarpackich w warunkach współczesnych zmian antropopresji rolniczej, zmiany stosunków wodnych pod wpływem antropopresji, przejawy i mechanizm wietrzenia skał w środowiskach o różnej koncentracji zanieczyszczeń w atmosferze, oddziaływanie antropogenicznych zanieczyszczeń atmosfery na zabytkowe budowle, cechy termicznej struktury powietrza na obszarach zurbanizowanych i pozamiejskich, wahania klimatu w mniejszych skalach przestrzennych (mezoregionu, jednostki hydrologicznej). Prace badawcze pracowników Zakładu Geografii Społeczno-Ekonomicznej koncentrują się głównie na zagadnieniach społeczno-gospodarczych, dotyczących stanu i przemian w zakresie układów demograficznych, społeczno-gospodarczych, regionalnego zróżnicowania sieci miejskiej, wielofunkcyjnego rozwoju wsi na obszarach górskich i konsekwencji procesów transformacji, w odniesieniu do Polski, jej mezo- i makroregionów, głównie południa kraju, ze szczególnym uwzględnieniem Karpat, a także regionów świata, przede wszystkim w odniesieniu do państw i regionów Europy, w tym m.in. pogranicza polsko- -litewskiego. W ostatnim okresie sporo miejsca zajmują prace dotyczące problematyki starzenia się ludności, tak w Polsce, jak i w Europie oraz badania nad społecznymi uwarunkowaniami rozwoju gospodarczego w krajach Ameryki Łacińskiej, także pod kątem kształtowania się procesów metropolizacji i urbanizacji. Opracowania z tego zakresu mają nie tylko charakter poznawczy, ale także metodologiczny i prognostyczny. Pracownicy Zakładu uczestniczą również w pracach z zakresu geografii turystycznej. Zakład Turystyki i Badań Regionalnych rozpoczął działalność z dniem 1 października 2008 roku. W pierwszym okresie funkcjonowania pracownicy Zakładu zaangażowani byli w opracowanie programów nowo uruchamianych studiów I stopnia na kierunku turystyka i rekreacja oraz kontynuowali prace badawcze rozpoczęte wcześniej w strukturze innych zakładów. W 2009 r. rozpoczęto realizację badań statutowych dotyczących potencjału turystycznego Małopolski. Pracownicy Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej prowadzą prace badawcze, które skupiają się na: 13

14 I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii roli przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego i budowie gospodarki opartej na wiedzy, metodologii nauk geograficznych i historii rozwoju myśli geograficznej, rozwoju teoretycznych koncepcji geografii przemysłu, w tym efektów restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych i roli przedsiębiorstw przemysłowych w fazie informacyjnej rozwoju cywilizacyjnego, funkcji sektora przemysłu i usług w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, zróżnicowaniu światowej i europejskiej przestrzeni przemysłowej w układach regionalnych oraz procesów transformacji przedsiębiorstw, procesach koncentracji i rozwoju ponadnarodowych korporacji w przestrzeni światowej, ze szczególnym uwzględnieniem korporacji informatycznych, funkcji szkolnictwa wyższego i sektora nauki w rozwoju społeczeństwa informacyjnego oraz roli ośrodków akademickich w przemianach struktury regionalnej, kształtowaniu się struktur regionalnych oraz biegunów wzrostu w Europie, ze szczególnym uwzględnieniem Francji, kształtowaniu się obszarów metropolitalnych Polski Południowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem roli przemysłu i szkolnictwa wyższego, wykorzystaniu środków unijnych dla celów rozwoju społeczno-gospodarczego Polski, procesach semiurbanizacji oraz miejscu przestrzeni rolniczej w strukturze przestrzeni geograficznej, roli postaw przedsiębiorczych i etyki w życiu społeczno-gospodarczym, doskonaleniu procesu dydaktycznego z zakresu przedsiębiorczości w edukacji szkolnej, m.in. poprzez liczny udział w spotkaniach z nauczycielami, aktualizację pakietów do nauczania przedsiębiorczości i przygotowanie oceny projektu zmian podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości. Problematyka badawcza pracowników Zakładu Dydaktyki Geografii obejmuje w ostatnim czasie następujące zagadnienia: instytucjonalny rozwój dydaktyki geografii w Polsce, metodologia pomiaru postaw i przekonań w edukacji międzykulturowej, rola geografii akademickiej w kształtowaniu postaw studentów, rola geografii jako przedmiotu ogólnokształcącego na przełomie XX i XXI wieku, teksty źródłowe i ich wykorzystanie w kształceniu geograficznym, kształcenie nauczycieli geografii w nowym systemie studiów, losy zawodowe absolwentów nauczycielskich studiów geograficznych na Akademii Pedagogicznej (Uniwersytecie Pedagogicznym) w Krakowie, doskonalenie procesu dydaktycznego z zakresu dydaktyki geografii i dydaktyki przyrody oraz podstaw przedsiębiorczości, m.in. poprzez opracowanie wstępnej wersji nowego podręcznika do dydaktyki geografii i prowadzenie badań pilotażowych nad jego efektywnością.

Do efektów prac badawczych w zakresie dydaktyk szczegółowych należy zaliczyć także przygotowanie przez pracowników licznych podręczników i pomocy szkolnych. Pracownicy Instytutu są autorami podręczników, zeszytów ćwiczeń, programów nauczania, poradników dla nauczycieli i płyt multimedialnych z zakresu geografii, przyrody i przedsiębiorczości. Podejmują też prace w ramach stałego monitorowania zmian i oceny nowych projektów standardów kształcenia na różnych poziomach edukacji, głównie w zakresie geografii, przyrody i podstaw przedsiębiorczości. Efekty tych prac są prezentowane na konferencjach metodycznych, a następnie, w formie raportów, przekazywane do Ministerstwa Edukacji Narodowej bądź Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W nawiązaniu do kształtujących się specjalności naukowych, w 2008 r. zakończono prace nad nowymi kierunkami studiów, które zostały uruchomione od nowego roku akad. 2008/2009, tj. turystyka i rekreacja (studia I stopnia z 6 specjalnościami do wyboru) oraz ochrona środowiska (międzywydziałowe studia inżynierskie I stopnia z 3 specjalnościami, w tym jedną, za którą odpowiedzialny jest Instytut Geografii). Decyzja o uruchomieniu tych kierunków została poprzedzona analizą oferty kształcenia Instytutu wobec współczesnych przemian na rynku pracy, opracowaną przez T. Rachwała (2008). Systematycznie rozszerzana jest także oferta specjalności do wyboru na kierunku geografia. W roku akademickim 2009/2010 oferowanych było 8 specjalności (w tym 4 nauczycielskie i 4 nienauczycielskie), zarówno na studiach I, jak i II stopnia, a kolejne są przygotowywane do wdrożenia od roku akademickiego 2010/2011. Ponadto Instytut oferuje 6 programów studiów podyplomowych, z czego 4 stanowią 3-semestralne studia kwalifikacyjne z zakresu geografii, przyrody, przedsiębiorczości i edukacji regionalnej, a 2 studia 2-semestralne doskonalące z zakresu geoturystyki i zarządzania środowiskiem geograficznym. Od roku akad. 2010/2011 planowane jest uruchomienie nowych studiów podyplomowych Projektowanie i zarządzanie funduszami strukturalnymi Unii Europejskiej oraz wspólnie z Instytutem Biologii i Instytutem Historii studiów z zakresu gospodarowania zasobami przyrodniczo-historycznymi. Przy konstrukcji planów studiów, oferowanych specjalności i programów realizowanych na nich zajęć wykorzystano osiągnięcia poszczególnych zakładów w zakresie prowadzonych badań naukowych. Wyrazem intensywnego rozwoju Instytutu jest dynamiczny wzrost liczby studentów od kilkudziesięciu osób w okresie początkowym funkcjonowania uczelni i kierunku geografia do ponad tysiąca, począwszy od lat 90. XX w. Obecnie, wg stanu na 1 stycznia 2010 r., w Instytucie kształci się ponad 1400 osób na trzech kierunkach studiów I stopnia licencjackich (geografia, turystyka i rekreacja) i inżynierskich (ochrona środowiska) oraz magisterskich II stopnia (geografia), z czego około połowa na studiach niestacjonarnych. Większość z nich to studenci geografii ok. 500 osób na studiach stacjonarnych i 450 na niestacjonarnych. Na studiach podyplomowych na początku 2010 r. kształciło 15

16 I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii się około 80 słuchaczy. W Instytucie nie prowadzi się studiów doktoranckich III stopnia, jednak wiele osób, także niebędących pracownikami Instytutu, realizuje z powodzeniem przewody doktorskie z zakresu geografii. Wykaz obronionych rozpraw doktorskich znajduje się na końcu niniejszego opracowania. W Instytucie prężnie rozwija się Studenckie Koło Naukowe Geografów, czego przejawem są coraz liczniejsze badania naukowe, których wyniki prezentowane są na konferencjach. SKNG jest szczególnie znane z organizacji wielu wypraw w różne części świata. Zbigniew Zioło, Tomasz Rachwał Literatura Banaśkiewicz-Cabaj K., 2007, Droga prof. Jana Flisa do dydaktyki geografii, [w:] Rozważania Jana Flisa o nauczaniu geografii: prace wybrane, red. K. Banaśkiewicz- Cabaj, W. Cabaj, Instytut Geografii AŚ, Kielce, s. 13 17. Banaśkiewicz-Cabaj K., 2007, Bibliografia prac prof. Jana Flisa, [w:] Rozważania Jana Flisa o nauczaniu geografii: prace wybrane, red. K. Banaśkiewicz-Cabaj, W. Cabaj, Instytut Geografii AŚ, Kielce, s. 19 34. Bibliografia publikacji pracowników WSP w Krakowie (1946 1967), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1970, ss. 262. Bibliografia publikacji pracowników WSP w Krakowie (1968 1970), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1972, ss. 116. Bibliografia publikacji pracowników WSP w Krakowie (1971 1975), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1980, ss. 200. Bibliografia publikacji pracowników WSP w Krakowie (1981 1985), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992, ss. 262. Bibliografia publikacji pracowników WSP w Krakowie (1986 1995), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1996, ss. 792. Bibliografia publikacji pracowników AP w Krakowie (1996 2000), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 2003, ss. 662. Borowiec M., Rachwał T. (red.) 2005, Działalność naukowo-dydaktyczna Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej w latach 2000 2005, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, Instytut Geografii AP w Krakowie, Kraków. Dziesięciolecie WSP w latach 1946 1956, 1957, PWB, Kraków, ss. 557. Hampel J., Kiryk F., Pietrzkiewicz I. (red.), 2006, Leksykon profesorów AP im. KEN 1946 2006, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 660. Kiryk F. (red.), 1986, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. KEN w 40 roku działalności, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 169. Kortus B., Pakuła L., 1998, Charakterystyka i ocena dorobku Ośrodka Krakowskiego w dziedzinie geografii przemysłu, [w:] Dorobek polskiej geografii przemysłu, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Instytut Geografii WSP w Krakowie, Wyd. Krakowskiego Oddziału PAN, Warszawa Kraków, s. 97 120. Lach J., 1991, Bibliografia prac prof. Andrzeja Michalika, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, Prace Geograficzne XIII, s. 13 21.

Lach J., 1993, Uczony i nauczyciel (W 80 rocznicę urodzin prof. dra Jana Flisa), Rocznik Sądecki, t. XXI, Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego i Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Sączu, s. 9 12. Lach J., 1994, Jan Flis (1912 1993), Rocznik Sądecki, t. XXII, Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego i Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Sączu, s. 425 447. Obrębska-Starklowa B., Trepińska J., 1999, Meteorologia i klimatologia, [w:] Rozwój i dorobek nauk geograficznych w Uniwersytecie Jagiellońskim, red. B. Kortus, A. Jackowski, K. Krzemień, Wyd. Instytut Geografii UJ, Kraków, s. 139 210. Pakuła L., Ziętara T., 1973, Zarys rozwoju kierunku geografii w latach 1961 1971, [w:] Wyższa Szkoła Pedagogiczna w latach 1961 1971, red. Z. Tabaka, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 46, s. 172 192. Państwowe Pedagogium, Państwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Akademia Pedagogiczna im. KEN Najstarsza uczelnia pedagogiczna w Polsce, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2006, ss. 167. Piskorz S., Tracz M., 1999, Słownik biograficzny polskich dydaktyków geografii, Wyd. Edukacja, Kraków, ss. 143. Przyboś A., Bąkowa J., Winiarska A., 1965, Samodzielni pracownicy nauki, [w:] Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie w pierwszym piętnastoleciu rozwoju 1946 1961, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 18, s. 52 81. Rachwał T., 2008, Współczesne tendencje na rynku pracy a oferta kształcenia Instytutu Geografii, [w:] Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w 2007 roku, red. T. Rachwał, Instytut Geografii AP w Krakowie, Kraków, s. 17 26. Rachwał T., (red.), 2007, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w 2006 r., Instytut Geografii AP w Krakowie, Kraków. Rachwał T., (red.), 2008, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w 2007 r. 60 lat geografii, Instytut Geografii AP w Krakowie, Kraków. Rachwał T., (red.), 2009, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie w 2008 r., Instytut Geografii UP w Krakowie, Kraków. Rajman J., 1961, Katedra Geografii Ekonomicznej WSP w Krakowie. Przegląd działalności naukowo-badawczej, Studia Socjologiczne, R. 1, nr 1, s. 255 256. Rajman J., 1996, Zarys rozwoju Instytutu Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, [w:] Instytut Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1 6. Rajman J., 1996, Instytut Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1 40. Ruta Z. (red.), 1981, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. KEN w latach 1946 1981, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 406. Ruta Z. (red.), 1996, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. KEN w latach 1982 1996, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 406. Sprawozdania (roczne) z działalności Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie za lata 1998 2006. 17

18 I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii Tabaka Z., 1957, Organizacja uczelni i jej pracownicy, [w:] Dziesięciolecie Wyższej Szkoły Pedagogicznej, PWN, Kraków, s. 23 69. Tadeusz Skawina (biogram), 2006, [w:] Leksykon profesorów Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej 1946 2006, red. J. Hampel, F. Kiryk, I. Pietrzkiewicz, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 506. Trepińska J., 1992, Jan Śniadecki uczony i założyciel pierwszej stacji meteorologicznej w Krakowie w 1792 roku, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 90, Kraków, s. 7 21. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie w pierwszym piętnastoleciu rozwoju 1946 1961, 1965, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 18, Kraków, ss. 402. Zioło Z., 1979/1983, Problematyka przemian społeczno-ekonomicznych województwa tarnobrzeskiego w badaniach Instytutu Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie do 1979 r., Zeszyt Naukowo-Techniczny OBR Przemysłu Siarkowego Siarkopol, Siarka, s. 45 53. Zioło Z., 1991, Województwo Tarnobrzeskie w badaniach Instytutu Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie, Komisja Nauk Ekonomicznych, Sekcja Gospodarki Przestrzennej, Urząd Wojewódzki w Tarnobrzegu, Kopalnie i Zakłady Przetwórcze Siarki Siarkopol w Tarnobrzegu, Kraków Tarnobrzeg, s. 106 163. Zioło Z., 2000, Kierunki działalności Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Geografia w Szkole, 4.09 (269), s. 208 209.

II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych 1. Zagadnienia metodologiczne Rozwój badań zróżnicowania przestrzennego procesów przemian społeczno- -gospodarczych i kulturowych układów regionalnych, prowadzonych w obecnym Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, związany był początkowo z koncepcjami metodologicznymi zaproponowanymi przez prof. dr M. Dobrowolską wraz z powołaniem Jej na stanowisko kierownika Katedry Geografii Ekonomicznej. Na tle ówczesnego dorobku krajowego i międzynarodowego należały one do nowatorskich ujęć, otwierających nowe pola badawcze, które dotyczyły m.in. dynamiki krajobrazu kulturowego, czynników kształtowania, przeobrażania i rozpadu społeczno-ekonomicznych struktur regionalnych, relacji procesów industrializacji i urbanizacji, kształtowania ośrodków regionalnych oraz ich powiązania z rozwijającymi się strefami oddziaływania (Dobrowolska 1962, 1967, 1976a, 1976b, 1976c, 1978). W dalszych pracach przyjmowano założenie, że badania geograficzne należy prowadzić od analizy zachowań poszczególnych elementów (np. zakładów przemysłowych, instytucji, jednostek osadniczych), a następnie rozszerzać problematykę badawczą na coraz bardziej złożone struktury przestrzenne, które dadzą podstawę konstrukcji modeli i budowy podstaw teorii. Badania empiryczne, prowadzone głównie na terenie Polski Południowo- -Wschodniej, dotyczyły aktualnych procesów wpływających na kształtowanie się układów regionalnych i lokalnych, były podstawą wielu ujęć teoretycznych oraz dawały podstawę konstrukcji ujęć modelowych. Poniżej przedstawiamy przegląd rozwoju koncepcji metodologicznych i metodycznych badań regionalnych, prowadzonych w Instytucie Geografii. Wypracowywane koncepcje metodologiczne były podstawą kompleksowych badań prowadzonych na terenie Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, które rozpoczynały się od badań empirycznych, poprzez ujęcia modelowe, do określania prognoz i proponowania kierunków jego przebudowy, co przedstawiono w rozdz. 1.2. W badaniach nad procesami przemian społeczno-gospodarczych układów regionalnych znaczącą rolę przypisywano poziomowi kwalifikacji pracowniczych i kształtowaniu się ośrodków szkolnictwa średniego, kształtowaniu ośrodków akademickich jako ważnych elementów rozwijania społeczeństwa informacyjnego i budowania gospodarki opartej na wiedzy, a także ich oddziaływaniu na układy regionalne.

20 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych 1.1. Metodologia badań regionalnych Przedstawione założenia i koncepcje metodologiczne, weryfikowane w różnorodnych badaniach empirycznych, wpływały na systematyczne pogłębianie problematyki badawczej oraz były rozwijane wraz z wykorzystywaniem metod ilościowych i ujęć modelowych wypracowanych na polu teorii systemu. W nawiązaniu do zarysowanej idei oraz przyjmując wiodącą rolę przemysłu w procesach rozwoju społeczno-gospodarczego wykonano szereg prac teoretycznych, poświęconych wyróżnianiu i definiowaniu przestrzennych form koncentracji przemysłu (Pakuła 1978, Zioło 1971a), budowie modeli funkcjonowania zakładów przestrzennych (Zioło 1988a, 1989a, 1994) oraz metodom oceny działalności przedsiębiorstwa (Zioło 1994b). Następnie, wychodząc z założenia, że zakład przemysłowy (przedsiębiorstwo) jest podstawowym elementem przestrzennych struktur przemysłowych, podjęto próby budowania koncepcji modelowych bardziej złożonych form koncentracji przemysłu, takich jak: ośrodki przemysłowe (Zioło 1976a, 1976b, 1981, 1990b, 1990c), ich typologie (Zioło 1983) oraz wpływ na otoczenie (Zioło 1994c), a następnie okręgi (Zioło 1978a) i kompleksy przemysłowe (Pakuła 1965). Zaproponowane modele przyjmowały, że podstawowymi elementami przestrzennych struktur przemysłowych są zakłady przemysłowe, które w przestrzeni nie występują jako elementy odosobnione, ale odznaczają się zróżnicowaniem funkcjonalnym (zakłady egzogeniczne: podstawowe, komplementarne, standardowe oraz endogeniczne o funkcjach lokalnych), między którymi zachodzą relacje aktywne i pasywne, reprezentowane przez powiązania rynkowe w zakresie: zaopatrzenia w różnorodne produkty, urządzenia i energię oraz kierunki zbytu wyrobów gotowych (produktów finalnych, dostaw kooperacyjnych, półfabrykatów, surowców i in.). W procesie rozwoju pod wpływem zmieniających się uwarunkowań rynkowych zarówno poszczególne zakłady, jak i relacje zachodzące między nimi wykazują różne tendencje zmian i mogą zachowywać się jako elementy: zanikłe, zanikające, stagnujące, rozwijające się i nowo pojawiające się (Zioło 1986a). Ujęcia modelowe, dotyczące zachowań przedsiębiorstw przemysłowych, ośrodków i okręgów przemysłowych, podbudowane wynikami badań empirycznych, stanowiły dobrą przesłankę do podejmowania prób zarysowania koncepcji teorii struktury przemysłu (Zioło 1987c, 1992b, 2007b, 2008b) oraz bilansu powiązań przestrzennych (Zioło 1978b, 2007a). W konsekwencji strukturę przestrzenną przemysłu traktowano jako określony system przedsiębiorstw, ośrodków, okręgów i kompleksów przemysłowych wraz z ich wzajemnymi relacjami, odznaczający się ich różnym stopniem koncentracji przestrzennej. Szereg koncepcji modelowych prezentowanych było na międzynarodowych kongresach geograficznych w Moskwie, Tokio, São Paulo (Zioło 1976b, 1980b, 1982). W industrialnej fazie rozwój przemysłu traktowany był jako podstawowy czynnik wpływający na przemiany społeczno-gospodarcze jednostek osadniczych i regionów (Dobrowolska 1962, 1976a, 1976b, 1978, Dobrowolska, Raj-

1. Zagadnienia metodologiczne 21 man 1963, Rajman 1968). W tym zakresie podjęte zostały próby modelowego ujęcia: wpływu zakładu na powstanie i rozwój miast (Zioło 1989a, 1993b), ich stref oddziaływania (Zioło 1967a, 1967b), przemian struktur regionalnych (Zioło 1980a) oraz relacji między rozwojem przemysłu a jego zapleczem i regionem. W analizie empirycznej struktur regionalnych zwracano uwagę na dysproporcje, zaznaczające się między różnymi procesami społeczno-gospodarczymi. Szczególnie widoczne było to w industrialnej fazie rozwoju, w której przemysł w różnym stopniu aktywizował pozostałe dziedziny życia, ale, zwłaszcza na terenie Polski Południowo-Wschodniej, w stosunkowo małym stopniu wpływał na rozwój procesów urbanizacji. W analizie relacji między tymi procesami wykazano poważne dysproporcje zachodzące między przyrostem miejsc pracy a miejscami zamieszkania pracowników, co przyczyniło się do rozwoju dojazdów do pracy i utrwalania struktur rolniczych. Zrodziło to potrzebę poszukiwania ujęć, które pozwoliłyby na wyrażenie dysharmonii zachodzących między tymi procesami. W tym celu zaproponowano model określający stopień wyprzedzenia procesów industrializacji w stosunku do procesów urbanizacji lub opóźnienia procesów urbanizacji w stosunku do procesów industrializacji. Dysproporcje te określono przy pomocy nowego wskaźnika (Fajferek, Zioło 1979, 1983, 1985) oraz pomiaru relacji wybranych cech (Woźniak, Zając, Zioło 2001, Woźniak, Zioło 2003). W badaniach struktur przestrzennych ważnym zagadnieniem był wielomiernikowy pomiar potencjału społeczno-gospodarczego, zróżnicowanie jego natężenia i struktury w układach przestrzennych. Nawiązywały do tego prace dotyczące: zastosowania wskaźnika koncentracji (Zioło 1968), konstrukcji mierników syntetycznych, odnoszących się do zjawisk demograficznych (Długosz 1984b), potencjału przemysłowego (Zioło 1971b, 1972, 1985b) i jego specjalizacji (Zioło 1976). Zwrócono uwagę na dobór cech diagnostycznych, dotyczących podejmowanej problematyki badawczej (Szymanowicz, Woźniak, Zioło 1998, Szeja, Woźniak, Zioło 1992). Należy zaznaczyć, że zaproponowany miernik syntetyczny jest nadal stosowany w wielocechowych analizach zjawisk w układach przestrzennych. Miernik ten pozwalał na określenie syntetycznej wartości m.in. potencjału przemysłowego (liczby zatrudnionych, wartości produkcji, wartości środków trwałych) oraz określenie, w jakim stopniu poszczególne mierniki empiryczne wpływają na wartość miernika syntetycznego (Zioło 1972, 1973c). Doświadczenia zdobyte na polu modelowania zachowań zakładów przemysłowych, ośrodków i okręgów przemysłowych, a także analiza ich wpływu na otoczenie pozwoliły na określenie koncepcji funkcjonowania bardziej złożonych struktur regionalnych, jakimi są metropolie (Jasieński, Zioło 1982, Zioło 1985a, Kudełko, Zioło 2007, Zioło 1979, 1995, 1999b, 2002, 2004). Przyjęto w nich założenie, że podstawowymi elementami tych struktur są różnorodne podmioty gospodarcze i instytucje reprezentujące poszczególne sektory gospodarki

22 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych o określonych funkcjach (egzogenicznych i endogenicznych), między którymi występują różnorodne relacje aktywne i pasywne. Badania empiryczne oraz zaproponowane wcześniej modelowe ujęcia zwróciły uwagę na konieczność podjęcia prac pozwalających na syntetyczne przedstawienie relacji różnorodnych elementów występujących w układach przestrzennych. Wobec powstającego na polu nauk geograficznych dylematu, czy geografia ma zmierzać w kierunku specjalizacji naukowej, czy też dążyć do ujęć syntetycznych, pojawił się problem poszukiwania nowych wzorców, które pozwalają na syntetyzowanie wyników badań wyspecjalizowanych osiągnięć cząstkowych. Przyjęto założenie, że dalszy rozwój badań geograficznych z jednej strony powinien zmierzać w kierunku coraz precyzyjniejszego poznania różnorodnych zachowań przestrzennych różnorodnych podmiotów gospodarczych, instytucji i sektorów gospodarki oraz zróżnicowań przestrzennych poszczególnych elementów przestrzeni przyrodniczej, co jest możliwe przy postępującej specjalizacji, a z drugiej do wypracowania metodologii integrowania wyników badań poszczególnych specjalności, która pozwoli na analizę kształtowania się procesów, ich ocenę oraz podejmowanie określonych decyzji w zakresie przyjmowania kierunków racjonalnych przemian (Zioło 1990a, 2005, 2009). Pojawił się więc bardzo ważny problem wypracowania ujęć, pozwalających na syntetyzowanie uzyskanych wyników badań w drodze określenia relacji zachodzących między nimi. Problematykę tę powiązano z zarządzaniem różnorodnych struktur przestrzennych oraz z funkcjonowaniem przestrzeni geograficznej, jako określonej całości. Przesłanką do tego typu ujęć i możliwości ich wykorzystania do celów zarządzania było założenie, które następnie sformułowano w postaci tezy, że wszystkie procesy przyrodnicze, społeczne, gospodarcze i kulturowe oraz relacje między ich elementami kształtują się w określonym miejscu przestrzeni geograficznej (Zioło 1987a, 1994a, 2003a). Wynikiem tego była konstrukcja szeregu ujęć modelowych, dotyczących funkcjonowania przestrzeni geograficznej (Zioło 1994, 1996a, 1999a, 2008b). Przyjęto, że przemiany przestrzeni geograficznej są wynikiem nakładania się na siebie efektów działania reguł makro-, mezo- i mikroekonomicznych, które w określonym stopniu wpływają na określone relacje funkcjonalne, kształtujące się między elementami przyrodniczymi, społeczno-gospodarczymi i kulturowymi. Przy czym zróżnicowanie przestrzeni geograficznej stwarza różnorodne warunki dla kształtowania procesów przyrodniczych, społecznych, ekonomicznych i kulturowych oraz relacji zachodzących między nimi w różnej skali układów przestrzennych, w skali kontynentu, grupy państw, poszczególnych krajów, a także układów regionalnych (np. obszarów górniczych), lokalnych, czy rozwoju układów bipolarnych (Zioło 1996c, 1998, 2000, 2001a, 2003b). Wypracowywane koncepcje modelowe opierały się na wcześniejszych badaniach empirycznych, ale starano się też je wykorzystać na potrzeby wypracowania interdyscyplinarnych koncepcji badawczych w ramach badań podstawowych, a także dla praktyki gospodarczej, zwłaszcza w zakresie analizy

1. Zagadnienia metodologiczne 23 diagnostycznej, zarządzania i budowy strategii rozwoju układów regionalnych, w tym także strategii rozwoju obszarów górniczych (Zioło 1986b, 1987b, 1988b, 1989b, 1990a, 1992a, 1993a, 2001b). W wielu pracach empirycznych pojawiały się pewne trudności z określaniem prawidłowości kształtowania się struktur przestrzennych. Dokonano więc próby ich teoretycznego wyjaśniania na gruncie nauk ekonomicznych. Przyjęto, że podstawowy wpływ na procesy rozwoju przestrzennego wywierają reguły makroekonomiczne, mezoekonomiczne i mikroekonomiczne, między którymi występuje wiele sytuacji konfliktowych (Zioło 1996c). Założenie to umożliwiało przyjmowanie określonych systemów zarządzania (Kudełko, Zioło 2004, Zioło 1981, 1996b). Modelowe ujęcie funkcjonowania przestrzeni geograficznej zostało wykorzystane do opracowania spójnej koncepcji badawczej wielu tematów badawczych, określenia miejsca w niej transportu, rolnictwa, kopalni siarki w układach przestrzennych, przemysłu (Zioło 1986b, 1990a, 1994a, 1997, 2008a) oraz ujęć prognostycznych (Zioło, Fajferek, Szymla, Zioło I., Szeja, Kusak 1991, Fajferek, Zioło, Woźniak, Szymla, Szeja, Zioło I. 1991). Zaproponowane ujęcia pozwoliły także na określenie miejsca przemysłu czy rolnictwa w strukturze przestrzeni geograficznej i określenie wzajemnych relacji z innymi strukturami przestrzennymi (Zioło 1997, 2008, Zioło I., Zioło 2008). W uczelni pedagogicznej dużą rolę przypisywano doskonaleniu metod dydaktycznych kształcenia studentów, odbywania praktyk terenowych i prowadzenia badań naukowych. Służyły temu opracowania, mające na celu coraz precyzyjniejsze określanie przedmiotu, celu i metod prowadzonych badań. Pierwszą w Polsce tego typu pracą zbiorową były Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej (Kraków 1967) 1. Przedstawiono w niej metody badań terenowych z zakresu poszczególnych przedmiotów wchodzących w zakres geografii ekonomicznej. L. Pakuła (1967) przedstawił uwagi metodyczne o prowadzeniu ćwiczeń terenowych z zakresu geografii przemysłu. Wykorzystując dotychczasowe wzorce (głównie A. Kuklińskiego), szczególną uwagę poświęcił problematyce badania zakładu przemysłowego, jako podstawowego elementu struktury przestrzennej przemysłu. Do artykułu dołączył nowatorski w tym czasie Kwestionariusz do badań zakładu przemysłowego, który był przez wiele lat wzorcem dydaktycznym w badaniach przedsiębiorstw przemysłowych. W wyniku wielu nowych doświadczeń badawczych kwestionariusz ten w następnych latach był modyfikowany. W nawiązaniu do zmieniających się uwarunkowań ekonomicznych rozwoju przemysłu został on zmodyfikowany przez M. Troca (1991a), a następnie przystosowany do badań zakładu przemysłu rolno-spożywczego (Troc 1991b). Kwestionariusz ten był także wykorzystywany w innych ośrodkach akademickich. Kolejnej modernizacji kwestionariu- 1 Książka ta, napisana pod kierunkiem prof. dr Marii Dobrowolskiej, przez zespół Autorów w składzie: prof. M. Dobrowolska, dr L. Pakuła, dr J. Herma, dr T. Jarowiecka, dr A. Prochownik, dr J. Rajman, mgr B. Górz i mgr Z. Zioło, w 1968 r. została wyróżniona zespołową Nagrodą III stopnia Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego.