Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce

Stowarzyszenie Producentów Płyt Drewnopochodnych w Polsce Instytut Technologii Drewna Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna P o z n a ń - 9 k w i e t n i a 2 0 1 5

Program konferencji: 10:00 10:30 Rejestracja uczestników 10:30 10:45 Powitanie gości Władysław Strykowski, Dyrektor Instytutu Technologii Drewna 10:45 11:15 Lasy głównym źródłem zasobów surowca drzewnego w Polsce stan aktualny i prognozy użytkowania Jacek Przypaśniak, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych 11:15 11:45 Akumulacja drewna w polskich lasach wszystkich form własności dane drugiego cyklu WISL a podaż drewna Janusz Dawidziuk, Stanisław Zajączkowski, Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej 11:45 12:15 Polski sektor drzewny w warunkach zmian na rynkach międzynarodowych Jarosław Kruk, Pfleiderer S.A. 12:15 13:00 Przerwa na lunch 13:00 13:30 Dokąd zmierza polski sektor leśno-drzewny w warunkach rozwoju gospodarki Władysław Strykowski, Instytut Technologii Drewna 13:30 14:00 Materiałowe i energetyczne zużycie drewna na przykładzie Niemiec i Austrii Peter Schwarzbauer, Frederike Ettwein,Uniwersytet Przyrodniczy i Zasobów Naturalnych, Tobias Stern, Kompetenzzentrum Holz Gmbh (Wood K plus) 14:00 14:30 Pozyskiwanie drewna z punktu widzenia przedstawicieli ruchów ekologicznych Ekonomiczne konsekwencje potrzeb ochrony przyrody w Polsce Piotr Mederski, Mariusz Bembenek,Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Wydział Leśny 14:30 15:00 Nowe technologie odbioru drewna stosowego Jędrzej Kasprzak, Kronopol sp. z o.o. 15:30 16:30 Dyskusja 16:30 Zakończenie spotkania Marek Kasprzak, Prezydent Stowarzyszenia Producentów Płyt Drewnopochodnych w Polsce Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna 3

4 Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna

Jacek Przypaśniak Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych Lasy Państwowe głównym źródłem surowca drzewnego stan zasobów i prognozy użytkowania ABSTRAKT Na podstawie danych z prac urządzania lasu oraz wielkoobszarowych inwentaryzacji stanu lasu przedstawiono prognozy produkcji drzewnej na pniu w PGL LP oraz wybrane problemy planistyczne w obszarze urządzania lasu. W referacie na przykładach wykazano rolę Lasów Państwowych w utrzymaniu potencjału produkcji drewna jako zasobu surowca drzewnego oraz realizacji zrównoważonej gospodarki leśnej z zachowaniem wymogów ochrony przyrody i oczekiwań społecznych. SŁOWA KLUCZOWE zrównoważona gospodarka leśna, produkcja drewna, planowanie urządzeniowe, sektor drzewny. Po przemianach ustrojowych lat 90-tych, polski model leśnictwa tylko nieznacznie zmienił strukturę i organizację. Wprowadzenie gospodarki rynkowej na początku lat 90 tych ubiegłego wieku doprowadziło do istotnych zmian w roli poszczególnych sektorów i branż produkcyjnych. Zmiany te również dotknęły sektora leśno-drzewnego. Zajmując około jednej trzeciej powierzchni kraju Lasy Państwowe wyznaczają standard gospodarki leśnej w Polsce. Obecnie zarządzają lasami o powierzchni 7,1 mln ha, przy całkowitej powierzchni lasów w Polsce sięgającej 9,2 mln ha. Zatem w zarządzie PGL LP znajduje się blisko 80% polskich lasów. Fakt, że ogromna większość polskich lasów stanowi własność publiczną, a także status organizacyjny i prawny zarządzających nimi LP, czyni polski model leśnictwa wyjątkowym na tle krajów Unii Europejskiej. Gospodarka leśna w LP prowadzona jest zgodnie z zapisami Ustawy o lasach - na podstawie planów urządzenia lasu, które sporządzane są dla każdego nadleśnictwa na okresy 10-letnie. Odpowiedzialną realizację tych wielostronnych i nie zawsze spójnych obowiązków i oczekiwań, bez szkody dla stabilności i trwałości lasu, można nazwać współczesną formą zarządzania w leśnictwie. Poprzez plany urządzenia lasu realizowane są podstawowe cele strategii Państwowego Gospodarstwa Leśnego na lata 2014-2030. Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna 5

W Lasach Państwowych w okresie prawie 60-ciu lat nastąpił znaczący wzrost zasobów, od około 5,9 mln ha powierzchni leśnej i około 780 mln m 3 miąższości grubizny drewna na początku 1956 roku, do około 7,1 mln ha i około 1 950 mln m 3 miąższości grubizny drewna na koniec 2014 roku. Ogółem nasze zasoby drewna w ciągu ostatnich 58 lat zwiększyły się dwa i pół raza. Jak pokazują wyniki prowadzonej od 2005 roku wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu, kształtowanie się przyrostu w LP to średnio 9 m 3 /ha/rok, co rocznie przekłada się na ok. 65 mln m 3 przyrostu masy drzewnej. Układ klas wieku, potrzeby odnowieniowe, wielkości przyrostu z pomiarów urządzeniowych, jak też danych wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu (WISL) są elementem determinującym możliwości użytkowania rębnego i przedrębnego w poszczególnych nadleśnictwach. Nie bez znaczenia dla możliwości podaży drewna pozostaje sposób prowadzenia zagospodarowania hodowlanego, potrzeb pielęgnacyjnych, potrzeb przebudowy drzewostanów czy skala zalesień. Sposób prowadzenia przez LP hodowli lasu uwzględnia warunki przyrodnicze i naturalne procesy. Racjonalna gospodarka leśna pozwala na jednoczesny wzrost średniego wieku drzewostanów, co ma ogromne znaczenie przyrodnicze. Od 1990 r. średni wiek drzew w lasach zarządzanych przez Lasy Państwowe wzrósł z 53 do 61 lat. Drzewostany o średnim wieku ponad 100 lat (VI kl. i starsze + KO i KdO) ) zajmują 16,5% powierzchni lasów w zarządzie LP. Lasów które przekroczyły wiek rębności wg. stanu na 2014 rok pozostawało 434 tys. ha tj. 6,2 ogólnej powierzchni. W związku z planowaniem zadań ochronnych, funkcjonowaniem form ochrony przyrody w LP oraz realizacją ochrony gatunkowej, coraz większego znaczenia dla możliwości wykorzystania potencjału przyrostu i zasobów drzewnych przez LP nabierają ograniczenia związane z wymaganiami chronionych siedlisk i gatunków. Większość powierzchniowych form ochrony przyrody zlokalizowana jest w LP. W lasach zarządzanych przez LP przykładowo jest 1230 rezerwatów przyrody, 120 parków krajobrazowych, prawie 11 tys. pomników przyrody, blisko 3 tys. stref ochrony gatunkowej. Europejska sieć obszarów Natura 2000 objęła ponad 2,8 mln ha lasów na gruntach LP (40 proc. wszystkich). Strefy ochrony wokół gniazd to 157 tys. ha, użytki ekologiczne to blisko 30 tys. ha. Niepokojącym zjawiskiem jest to, iż powstające dokumenty i akty prawne w obszarze zarządzania środowiskiem przyrodniczym marginalizują rolę leśnictwa. Próbuje się pomijać dotychczasowe doświadczenie i osiągnięcia Lasów Państwowych, tworząc fałszywe wrażenie, jakoby ochrona przyrody była w Polsce zjawiskiem nowym, a leśnicy nie posiadali w tej mierze odpowiednich kompetencji. Jedną z podstawowych funkcji lasu jest funkcja produkcyjna, dzięki 6 Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna

której LP mogą realizować pozostałe ww. funkcje społeczne i ekologiczne. Lasy Państwowe systematycznie zwiększają pozyskanie drewna, co wiąże się z procesem dojrzewania drzewostanów, układem klas wieku oraz potrzebami hodowlanymi dla zachowania stabilnych i trwałych lasów. Sektory polskiej gospodarki związane z leśnictwem - głównie przemysł tartaczny, meblarski i papierniczy - to ok. 375-400 tys. miejsc pracy. To liczący się udziałowiec na arenie międzynarodowej. W skali globalnej 90% drewna przemysłowego wytwarzana jest w 25 krajach, a nasz kraj w tym rankingu zajmuje 11 pozycję. Dobrze zarządzane organizacje, zarówno non profit jak i gospodarcze, budują swoją przyszłość na podstawie przyjętej strategii i wyznaczonych celów. Dotychczas rolę drogowskazu w leśnictwie poza oczywiście ustawą o lasach - pełniła przyjęta przez Sejm RP Polityka leśna państwa z 1997 roku oraz nieco później uchwalony dokument Polityka ekologiczna państwa. LP przyjęły do realizacji wypracowaną Strategię Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe na lata 2014 2030. W dokumencie tym określono misję, wizję i cele strategiczne oraz przedsięwzięcia niezbędne do ich osiągnięcia. Prognozowanie rozwoju zasobów drzewnych i ich użytkowania to jedno z fundamentalnych zadań określonych w strategii. Wyniki z I i II cyklu WISL 2010-2014 oraz dane prac urządzania lasu dotyczące w szczególności trendów w rozwoju zasobów drzewnych w PGL LP sygnalizują występowanie w gospodarce leśnej następujących zjawisk i procesów: systematyczny wzrost pozyskania użytków rębnych w nadleśnictwach oraz wyhamowywania rozmiaru użytkowania przedrębnego, proces starzenia się drzewostanów i utrzymywanie znacznej grupy starodrzewów na pniu w lasach gospodarczych i ochronnych, ciągły wzrost akumulacji zapasu drzewnego w LP, proces niedostatecznego areału młodego pokolenia lasów i drzewostanów w wieku do 20 lat, próby ograniczania produkcyjnej roli lasów przy wzroście oczekiwań ekologicznych i społecznych, w szczególności na obszarach chronionych, brak wypracowanych sektorowych zasad/polityki prowadzenia ochrony przyrody w lasach zagospodarowanych przy respektowaniu zasady zrównoważonego rozwoju, z uwzględnieniem zarówno aspektów przyrodniczych, ale również gospodarczych i społecznych. Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna 7

Janusz Dawidziuk Stanisław Zajączkowski Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Akumulacja drewna w polskich lasach wszystkich form własności dane drugiego cyklu WISL a podaż drewna W referacie przedstawiono możliwości pozyskania drewna w lasach poza zarządem PGL Lasy Państwowe w perspektywie do 2050 roku, szczególnie w lasach prywatnych. Przy ustalaniu tych możliwości uwzględniono wyniki drugiego cyklu wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasów (WISL), które dostarczyły nowych informacji, m.in. w zakresie wielkości zasobów drzewnych oraz pozyskania drewna w lasach prywatnych. Wyniki WISL wskazują, że poza zarządem PGL Lasy Państwowe znajduje się 22,7% powierzchni (2 091 711 ha, w tym 1 737 454 ha lasów prywatnych) oraz 21,0% miąższości (519 244 tys. m 3 grubizny brutto, w tym 403 001 tys. m 3 w lasach prywatnych) ogólnych zasobów leśnych w Polsce. Jednak struktura pozyskania drewna z lasów różnych form własności dość znacznie różni się od wyżej przedstawionej struktury powierzchni i miąższości. Pozyskanie (według danych GUS) w lasach PGL Lasy Państwowe stanowi 95% ogólnego pozyskania grubizny drewna w polskich lasach. Zarejestrowane pozyskanie drewna w lasach pozostałych form własności stanowi więc tylko 5% całego pozyskania w kraju. Udział ten jest zatem zdecydowanie mniejszy niż powierzchniowy i miąższościowy udział lasów tych form własności w ogólnych zasobach leśnych w Polsce. Dysproporcje te wynikają głównie z mniejszej niż w Lasach Państwowych intensywności pozyskania drewna (użytkowania głównego) w lasach poza PGL Lasy Państwowe. Na przykład przyjęcie w lasach poza PGL Lasy Państwowe (z wyjątkiem parków narodowych) nasilenia użytkowania głównego w wysokości faktycznie realizowanej w lasach PGL Lasy Państwowe (4,61 m 3 / ha oraz 2,09% w stosunku do wielkości zasobów drzewnych) wiązałoby się z pozyskaniem w lasach poza PGL Lasy Państwowe odpowiednio 9,0 mln m 3 oraz 7,8 mln m 3 grubizny netto, co stanowiłoby około 22,6 i 19,3 % łącznych (potencjalnych) możliwości pozyskania drewna w Polsce. Nowych informacji o strukturze pozyskania drewna według analizowanych grup form własności (lasy publiczne bez PGL Lasy Państwowe oraz lasy prywatne) dostarczają wyniki WISL. Według tych danych pozyskanie w lasach w zarządzie PGL Lasy Państwowe stanowi około 85%, natomiast w pozostałych lasach w Polsce około 15%. Mając jednak na uwadze dokładność określania 8 Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna

tych wielkości w ramach WISL, za wystarczająco wiarygodne można uważać w zasadzie dane dla dwóch największych form własności, tj. dla lasów PGL Lasy Państwowe oraz dla lasów prywatnych. Natomiast wielkości z WISL dla lasów pozostałych form własności należy traktować jako dane orientacyjne. Przyjmując takie założenia można przypuszczać, że faktyczne pozyskanie w lasach prywatnych jest znacznie (około 3-krotnie) wyższe niż ujmowane w statystyce publicznej. Właśnie przy takim założeniu została opracowana prognoza rozwoju zasobów drzewnych oraz możliwości użytkowania głównego w lasach prywatnych przedstawiona przez autorów niniejszego referatu w ramach Narodowego Programu Leśnego podczas panelu ekspertów ROZWÓJ. Prognoza ta opracowana w 2014 roku wskazuje m.in., że do końca 2030 roku powierzchnia lasów prywatnych może wzrosnąć o około 240 tys. ha, a do 2050 roku o 420 tys. ha, w głównej mierze w wyniku przeklasyfikowania na lasy gruntów spełniających ustawowe kryteria lasów, lecz wykazywanych dotychczas w ewidencji gruntów i budynków (EGiB) jako użytki rolne (np. grunty orne, łąki, pastwiska). Wielkość zasobów drzewnych w lasach prywatnych w okresie objętym prognozą może wzrosnąć o około 30% do 2030 roku oraz o około 55% do 2050 roku, tj. o około 1,5 % rocznie. Natomiast pozyskanie w rozpatrywanym okresie może osiągnąć około 6,1 mln m 3 grubizny netto w 2030 r. oraz 8,1 mln m 3 grubizny netto w 2050 roku. Oznacza to wzrost możliwości pozyskania drewna w lasach prywatnych o około 45% do 2030 roku oraz o około 90% w 2050 r. Szacuje się, że pozyskanie w tej wysokości w okresie objętym prognozą będzie stale niższe od bieżącego przyrostu miąższości; będzie ono stanowić poniżej 60% w 2030 r. oraz około 70% w 2050 roku. Należy przy tym zaznaczyć, że opracowane prognozy należy interpretować jako prognozy rozwoju zasobów drzewnych oraz możliwości pozyskania drewna (użytkowania głównego) przy przyjęciu dotychczasowych sposobów prowadzenia gospodarki leśnej, bez uwzględnienia ewentualnych ograniczeń użytkowania w przyszłości. Dużo mniejsze możliwości wzrostu podaży drewna są w lasach pozostałych form własności lasów publicznych. Ocenia się, że możliwości te wynoszą obecnie około 550 tys. m 3 grubizny netto i są o około 30% wyższe od wielkości zawartych w statystyce publicznej GUS w ostatnim 5-leciu. Zakładając wzrost możliwości pozyskania drewna z tych form własności o około 10% w kolejnych okresach prognozy (z wyjątkiem wzrostu pozyskania w parkach narodowych), możliwości te w 2031 roku wzrosną do około 630 tys. m 3, a w 2051 roku do 720 tys. m 3 grubizny netto. Przy takich założeniach udział pozyskania drewna w lasach poza PGL Lasy Państwowe wzrastałoby z upływem czasu: od około 12,2% do 14,2% w 2021 roku oraz do 16,5% w 2051 roku. Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna 9

PODSUMOWANIE Dane dotyczące wielkości powierzchni oraz zasobów drzewnych w lasach wskazują na stosunkowo duży udział (ponad 20%) lasów spoza PGL Lasy Państwowe w ogólnych zasobach leśnych Polski. Dane te pozostają dotychczas w dużej dysproporcji z danymi dotyczącymi pozyskania drewna z tych lasów, które według oficjalnej statystyki publicznej stanowią tylko około 5% pozyskania drewna w kraju. Jednak dane z WISL wskazują, że w praktyce, szczególnie w lasach prywatnych, pozyskanie to może być zdecydowanie większe, nie tylko obecnie i w perspektywie najbliższych lat, ale także w dalszej perspektywie do 2050 roku, wypełniając lukę deficytu drewna na krajowym rynku drzewnym. Jednocześnie należy podkreślić, że zwiększenie pozyskania drewna w lasach prywatnych powinno się również przyczynić do poprawy stanu drzewostanów pod względem hodowlanym, w wielu przypadkach zaniedbanych bądź zapóźnionych pod względem pielęgnacyjnym. Podkreślenia wymaga fakt, że drewno pozyskiwane w lasach prywatnych dotychczas w zasadzie nie uczestniczyło w rynku drzewnym z przeznaczeniem dla przemysłu drzewnego. Dlatego szczególnie przy wzrastających możliwościach pozyskania drewna w lasach tej formy własności istnieje potrzeba zbudowania odpowiednich mechanizmów do zmiany tej sytuacji. Racjonalne wykorzystanie wzrastającej podaży drewna z lasów prywatnych wymaga znacznego usprawnienia zarówno pozyskania, jak również skupu drewna na bardzo rozproszonym rynku drzewnym z tych lasów oraz innych lasów pozostających poza zarządem Lasów Państwowych. Wiązać się to może m.in. z potrzebą założenia portalu drzewnego usprawniającego sprzedaż/zakup drewna od indywidualnych właścicieli, a także z koniecznością poszerzania współpracy firm przemysłu drzewnego z firmami usług leśnych wykonujących m.in. prace związane z pozyskiwaniem drewna w lasach. Potrzeba zwiększenia intensywności pielęgnacji i możliwości pozyskania drewna w lasach innych form własności wymaga włączenia się w ten proces administracji państwowej odpowiedzialnej za nadzór nad tymi lasami, zwłaszcza starostw. Działania tej administracji powinny polegać na aktualizacji bazy informacyjnej o stanie lasów innych niż PGL Lasy Państwowe form własności i współdziałaniu w tworzeniu systemu motywacji do zwiększenia intensywności zabiegów pielęgnacyjnych w tych lasach. Reasumując, w Polsce istnieje duża możliwość zwiększenia pozyskania drewna w lasach innych form własności niż PGL Lasy Państwowe, zwłaszcza 10 Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna

w lasach prywatnych, uzupełniającego podaż na krajowym rynku drzewnym. Uruchomienie tej rezerwy wymaga zbudowania mechanizmów motywacji i współpracy reprezentantów następujących grup interesu: właściciele i zarządcy lasów, przemysł drzewny, zakłady usług leśnych i administracja starostw. Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna 11

Jarosław Kruk Pfleiderer S.A. Polski sektor drzewny w warunkach zmian na rynkach międzynarodowych Polska z tytułu posiadanych zasobów leśnych zajmuje jedno z czołowych miejsc wśród europejskich producentów wyrobów z drewna. Większość produkcji polskiego przemysłu drzewnego ostatecznie trafia na rynki zewnętrzne, dlatego zmiany na tych rynkach w istotny sposób dotykają polskich producentów. Z początkiem XXI wieku w sektorze leśno-drzewnym miała miejsce prawdziwa rewolucja. Na zawsze zmieniła ona dotychczasową równowagę pomiędzy produkcją i zapotrzebowaniem na surowiec drzewny. Zmiany te dotknęły również polski rynek, odciskając na nim głębokie piętno. W Polsce w tym samym okresie miał miejsce bardzo dynamiczny rozwój mechanizacji prac leśnych. Rozwój ten podyktowany koniecznością wzrostu wydajności pracy i bezpieczeństwem pracowników był nieunikniony, ale w odróżnieniu. Od krajów, na których zmiany te zaszły wcześniej, w Polsce za wzrostem automatyzacji nie podążyły zmiany w standaryzacji surowca i metodach jego pomiaru. W wyniku zaledwie dwóch wymienionych zmian powstały nowe sortymenty drewna, z konieczności akceptowane przez przemysł, z trudem próbujący nawiązać rywalizację z nowym konkurentem. Również proces podnoszenia jakości ubocznych produktów mechanicznego przerobu drewna został gwałtownie zahamowany. Dla odgrywającego ważną rolę w sektorze leśno-drzewnym przemysłu bazującego na drewnie średniowymiarowym (przemysły płyt drewnopochodnych i celulozowo papierniczy), taki rozwój rynku stanowi nie lada problem. Doświadczamy bowiem wraz ze stałym wzrostem cen surowca istotnego spadku jego jakości, ale również, a może przede wszystkim wydajności. Głębokie zmiany w gospodarce, których ukoronowaniem było wejście Polski do Unii Europejskiej sprawiły, że niskie koszty powoli przestają być atutem naszej gospodarki. Przy porównywalnej cenie surowca coraz trudniej rekompensować kosztami wytwarzania różnice w jakości i wydajności surowca, aby zachować konkurencyjność produkcji. Tak jak kiedyś Polska stała się zapleczem produkcyjnym europejskiej branży meblowej, pozwalając na dynamiczny rozwój sektora leśno-drzewnego oferującego setki tysięcy miejsc pracy, tak dziś grozi nam powolne przesuwanie tej produkcji w rejony o bardziej sprzyjających dla branży warunkach. 12 Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna

WNIOSKI: Za dynamicznymi zmianami jakie zaszły w sektorze leśno-drzewnym w zakresie technologii, ekonomii, i logistyki muszą pójść zmiany w standaryzacji sortymentów drzewnych i metodach pomiarowych. To pozwoli polskim producentom przewidywać koszty produkcji i podejmować decyzje inwestycyjne, a producentom surowca optymalizować procesy pozyskania i sprzedaży. Struktura polskiego przemysłu drzewnego będzie zmierzała do konsolidacji i obniżania jednostkowych kosztów wytworzenia. Taki trend obserwujemy na wszystkich światowych rynkach. Nie kłóci się to z istnieniem mniejszych wytwórców, oferujących dużą elastyczność i produkty niestandardowe. Do stworzenia konkurencyjnej struktury przemysłu niezbędne są mechanizmy dające producentom względną stabilizację dostępu do surowca. Mamy w tym zakresie kilka dobrych rozwiązań zawartych w systemach sprzedaży surowca przez PGL LP, ale dalszy rozwój w tym zakresie jest jak najbardziej pożądany. Widzimy potrzebę zbudowania solidnej platformy wymiany informacji i wspólnego konstruktywnego tworzenia standardów w obrocie drewnem. W interesie polskiego sektora leśno-drzewnego jest również optymalizacja wielkości pozyskania. W naszym przekonaniu istnieją w tym obszarze rezerwy, ale w żadnym wypadku przemysł drzewny nie będzie nakłaniał do naruszenia zasady trwałości gospodarki leśnej. Wszak kolebką bardzo modnego dziś pojęcia zrównoważonej gospodarki jest właśnie leśnictwo. Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna 13

Władysław Strykowski Instytut Technologii Drewna Dokąd zmierza polski sektor leśno-drzewny w warunkach rozwoju gospodarki W nowym systemie społeczno-gospodarczym, tj. od ponad dwudziestu pięciu lat, polski sektor leśno-drzewny nabiera coraz większego znaczenia gospodarczego i społecznego, co przejawia się na wielu płaszczyznach. Przede wszystkim sektor ten zajmuje wysoką pozycję w Unii Europejskiej ze względu na wielkość i zasobność lasów oraz poziom rozwoju przemysłów opartych na drewnie, duży eksport drewna w postaci przetworzonej, wysoka jakość produkcji i nowoczesność wyrobów. W ważnych grupach produktowych i kierunkach eksportu Polska znajduje się w czołówce państw wiodących w UE. Ponadto, o wyraźnej przewadze sektora leśno-drzewnego w odniesieniu do konkurujących z nim dziedzin gospodarki decyduje odnawialność drewna surowca, na którym bazuje jego funkcjonowanie. Ważnym atutem tego sektora jest też pełnienie przez lasy funkcji pozaprodukcyjnych, co w dużym stopniu decyduje o tworzeniu niezbędnych warunków życia na naszej planecie (klimat, woda, powietrze itp.). Rozwój przemysłu opartego na drewnie w ostatnich latach powoduje w wielu krajach deficyt drewna, do którego przyczynia się także gwałtowny wzrost popytu drewna na cele energetyczne, chemiczne i inne nowe zastosowania. Problem deficytu surowca drzewnego dotyka także w pewnym stopniu polską gospodarkę. W rozwoju sektora drzewnego jako ważnego dla Polski występują oczywiście określone bariery, w tym między innymi hamujące wzrost podaży drewna na rynek. Dotychczas, zarówno w Europie jak i w Polsce, największym potencjałem w zakresie dodatkowej podaży drewna dysponują lasy, co stawia je w wyjątkowo korzystnej sytuacji na rynku tego surowca. Z kolei po stronie odbiorców coraz częściej pojawiają się pytania: ile możemy mieć drewna z krajowych zasobów?, jaka jest skala deficytu? Jest to problem szczególnie istotny w kontekście potrzeb rozwoju energetyki odnawialnej i międzynarodowych zobowiązań Polski. Generalnie zakłada się, że wielkość ta powinna być ustalana na poziomie bezpiecznym z punktu widzenia wielofunkcyjności lasów i ich zrównoważonego rozwoju. Już obecnie, ale i w dalszej perspektywie czasu, należy się liczyć z koniecznością większego niż dotychczas uwzględniania kwestii społecznych 14 Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna

w kreowaniu rozwoju sektora leśno-drzewnego. Chodzi między innymi o zmianę wizerunku pozyskiwania drewna w społeczeństwie (postrzeganego niekiedy jako niszczenie lasów), o zaspokajanie różnorodnego popytu na zasoby lasów i zrównoważonego zarządzania nimi, o uwzględnianie rodzącego się powoli popytu na ekologiczne produkty drzewne (np. zielone budownictwo), czy zmiany w popycie w kontekście gospodarki elektronicznej (np. spadek znaczenia papierowych nośników informacji). Ważne jest również urzeczywistnianie idei zrównoważonego rozwoju w drzewnictwie poprzez holistyczne podejście do rozwoju, tj. łączenie celów ekonomicznych, społecznych i środowiskowych, dla ochrony zasobów. Możliwe to będzie dzięki takim działaniom, jak: zrównoważony rozwój leśnej bazy surowcowej, wielokrotny recykling, wykorzystywanie drewna poużytkowego oraz surowco- i energooszczędne technologie powstające w procesach innowacyjnych w kraju bądź importowane z państw rozwiniętych gospodarczo, głównie Skandynawii i Niemiec. Opracowanie ma na celu określenie przewidywanych zmian w polskim sektorze leśno-drzewnym w najbliższych latach pod wpływem czynników egzogenicznych i endogenicznych. Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna 15

Peter Schwarzbauer Frederike Ettwein Uniwersytet Przyrodniczy i Zasobów Naturalnych Tobias Stern Kompetenzzentrum Holz Gmbh (Wood K plus) Materiałowe i energetyczne zużycie drewna na przykładzie Niemiec i Austrii Celem niniejszego opracowania jest ocena potencjalnych przyszłych trendów w popycie na produkty drzewne i biomasę drzewną na cele energetyczne. Sektory leśno-drzewne w Austrii i Niemczech są pod wieloma względami podobne do sektorów leśno-drzewnych w innych krajach europejskich, a jednocześnie mają cechy, które odróżniają je od reszty Europy. Pomimo, że oba kraje leżą w Europie Środkowej, to struktury ich sektorów leśno-drzewnych znacznie się różnią, co znajduje odzwierciedlenie w ich wkładzie do PKB: w Austrii stanowi on 1,9%, a w Niemczech 0,8% (2011). Zarówno w Austrii, jak i w Niemczech zapas drewna na pniu i roczny przyrost na hektar są około dwa razy większe niż średnia dla krajów należących do UE-27. Tak więc, oba kraje dysponują znacznym potencjałem zasobowym, co umożliwia prowadzenie gospodarki leśnej, która jest bardzo intensywna, realizowana na małą skalę, uzasadniona ekonomicznie, a jednocześnie zrównoważona. W przeciwieństwie do sytuacji w Europie rozważanej jako całość, na przestrzeni dekad wzrost produkcji trzech głównych półproduktów (tarcicy, płyt drewnopochodnych oraz papieru i tektury) ogólnie rzecz biorąc przewyższał wzrost PKB. W Austrii i Niemczech od 1990 roku eksport produktów leśnych wzrasta szybciej niż krajowa konsumpcja. Jednakże, trendy w produkcji stały się bardziej zróżnicowane od ostatniego kryzysu ekonomicznego. Jak się wydaje w przypadku tarcicy oraz niegraficznego papieru i tektury kryzys ekonomiczny odcisnął tylko swoje piętno, jednak wiele wskazuje na to, że w przypadku płyt drewnopochodnych i papierów graficznych ma miejsce bardziej konkretna zmiana strukturalna. Natomiast największy wzrost odnotowano w przypadku biomasy drzewnej na cele energetyczne znacznie przewyższył on wzrost PKB. W celu udzielenia odpowiedzi na pytanie o przyszły rozwój wypadków, pod uwagę wzięto aktualne opracowania prognostyczne. W większości z nich przewiduje się niedobór drewna okrągłego. W Austrii i Niemczech przewiduje się, że wzrost zużycia drewna na cele energetyczne będzie znacznie wyższy niż na cele materiałowe. Prowadziłoby to do poważnego rozdźwięku 16 Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna

pomiędzy potencjałem podażowym a konsumpcją. Po stronie podażowej deficyt jest spowodowany głównie: (a) zmieniającymi się strukturami własnościowymi w małych prywatnych lasach (rosnący udział właścicieli lasów niezainteresowanych produkcją drewna), (b) rosnącym zainteresowaniem ochroną przyrody (redukcja powierzchni lasów, z których można pozyskiwać drewno) oraz (c) potencjalnie spadającym importem drewna okrągłego (wzrost mocy przerobowych przemysłu drzewnego oraz zużycia drewna do wywarzania bioenergii w krajach eksportujących). Z kolei po stronie popytowej rozwój wypadków może być inny niż prognozowany. Prognozy mogą przeceniać przyszły popyt na tradycyjne produkty drzewne. W ujęciu materiałowym może to wynikać z już obserwowanego efektu zanikania sprzężenia pomiędzy PKB a popytem na określone produkty drzewne, a w ujęciu energetycznym może okazać się, że siły rynkowe mogą wymusić inne rozwiązania niż przewidują to przyjęte polityki. Niższy niż oczekiwany popyt oznaczałby, że niedobór surowca drzewnego może w ogóle nie wystąpić albo, że będzie mniej drastyczny niż się przewiduje. Z drugiej strony, ze względu na możliwość magazynowania węgla w produktach drzewnych mogą być one bardziej preferowane ze względów politycznych niż produkty oparte na nieodnawialnych surowcach, a ich zwiększona konsumpcja może być nawet subsydiowana. Z kolei zwiększony popyt krajowy na drewno okrągłe może prowadzić do niewielkiego spadku zapasów drewna na pniu w długim okresie. Pojawienie się nowych innowacyjnych produktów drzewnych może mieć dwojaki wpływ na popyt na drewno. W przypadku, gdy przedsiębiorstwa wykorzystują głównie produkty uboczne do opracowywania nowych wysokoprzetworzonych produktów (np. celulozownie biorafinerie), to całkowity popyt na surowiec niekoniecznie wzrośnie a może nawet spaść. Tylko w przypadku, gdy nowe produkty opracowywane są poza istniejącymi łańcuchami wartości, popyt na surowiec może wzrosnąć. Kluczowe czynniki, które zapewnią międzynarodową konkurencyjność sektora leśno-drzewnego w Europie Środkowej to: (a) zrównoważone i wydajne korzystanie z zasobów w zakresie istniejących i nowych produktów drzewnych, (b) orientacja rynkowa przy opracowywaniu produktów oraz (c) w świetle globalizacji, jako najważniejszego wyzwania utrzymywanie wiodącej roli B+R w Europie, włączając w to opracowywanie koncepcji nowych produktów, modeli biznesowych i partnerstwa w celu wytwarzania innowacyjnych produktów drzewnych. Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna 17

Piotr S. Mederski Mariusz Bembenek Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Wydział Leśny, Katedra Użytkowania Lasu Pozyskiwanie drewna z punktu widzenia przedstawicieli ruchów ekologicznych Ekonomiczne konsekwencje potrzeb ochrony przyrody w Polsce ABSTRAKT Od początku lat dziewięćdziesiątych wielkość pozyskiwania drewna w Polsce zwiększyła się ponad dwukrotnie. W tym samym czasie miały miejsce zmiany podejścia do realizacji zadań związanych z pozyskiwaniem drewna oraz funkcjami ochronnymi lasów. Celem niniejszego opracowania była ocena kosztów utraconych na skutek ograniczeń w pozyskiwaniu drewna spowodowanych realizacją celów związanych z ochroną przyrody w lasach. Jednocześnie wskazano, w jaki sposób kompensować te koszty, szczególnie w przypadku wprowadzania dalszych zaleceń ochronnych wpływających na ograniczenia w pozyskiwaniu drewna. Początek zmian prowadzących do zwiększonych działań na rzecz ochrony przyrody w lasach zaznaczył się w Ustawie z 28 września 1991 roku o lasach, w której art. 8 zakładał: Art. 8. Gospodarkę leśną prowadzi się według następujących zasad: 1) powszechnej ochrony lasów, 2) trwałości utrzymania lasów, 3) ciągłości i zrównoważonego wykorzystania wszystkich funkcji lasów, 4) powiększania zasobów leśnych. Jednocześnie w latach 1995 i 1999 wprowadzono zarządzenia 11 i 11A, które zakładały, iż działalność gospodarcza w Lasach Państwowych powinna być prowadzona z uwzględnieniem międzynarodowych kryteriów i wskaźników zrównoważonego rozwoju lasów i leśnictwa zmierzających do: 1) zachowania biologicznej różnorodności lasów, 2) utrzymania produkcyjnej zasobności lasów, 3) utrzymania zdrowia i żywotności ekosystemów leśnych, 4) ochrony zasobów glebowych i wodnych w lasach, 5) zachowania i wzmagania udziału lasów w globalnym bilansie węgla, 6) utrzymania i wzmacniania długofalowych i wielostronnych korzyści społeczno-ekonomicznych płynących z lasów, 7) istnienia prawnych, politycznych i instytucjonalnych rozwiązań 18 Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna

wspomagających trwały rozwój gospodarki leśnej. W roku 2012 Zarządzeniem nr 31 DG LP z dnia 17 kwietnia 2012 r. w sprawie obowiązujących uregulowań wewnętrznych Naczelnego Dyrektora LP i DG LP utraciło moc Zarządzenie 11A. Jednocześnie w Zasadach hodowli lasu umieszczono zapisy o pozostawianiu fragmentów starodrzewu do naturalnego rozpadu o łącznej powierzchni nie większej niż 5% powierzchni manipulacyjnej zrębu zupełnego. Ograniczenie pozyskiwania drewna wynika również z potrzeby spełniania wskaźników FSC dla uzyskania certyfikatu odpowiedzialnej gospodarki leśnej. Poszerzeniem zapisów w Zasadach hodowli lasu jest wskaźnik 6.3.11., który nakłada obowiązek pozostawiania biogrup do naturalnej śmierci i rozkładu drewna na powierzchniach użytkowanych wszystkimi rodzajami rębni. Obszary, na których nie prowadzi się pozyskiwania drewna wymagane są również na podstawie wskaźnika 6.4.1.: Zarządzający lasami o dużych powierzchniach wyznacza, zachowuje i zaznacza na mapach przykłady istniejących w krajobrazie ekosystemów (tzw. ekosystemy referencyjne, Representative Sample Areas). W pierwszej kolejności, jako ekosystemy referencyjne wyznaczane są powierzchnie w stanie naturalnym lub maksymalnie zbliżonym do naturalnego. Takie obszary, stosownie do ich planów są pozostawione bez ingerencji w naturalnym stanie. Jednocześnie wskaźnik 6.5.6. wprowadza ograniczenia w stosowaniu rębni zupełnych: Pozostawia się strefy ochronne o szerokości przynajmniej dwóch wysokości drzewostanu wzdłuż zbiorników i cieków ora terenów otwartych, bagien, torfowisk, źródlisk i źródeł (także śródleśnych). Użytkowanie takich stref zrębami zupełnymi jest zabronione. Dalsze ograniczenia w pozyskiwaniu drewna wynikają z wypełniania zaleceń ochrony ptaków podczas okresów lęgowych. Opisane przykłady realizacji zadań ochronnych w lasach wymagają zaakceptowania utraconych kosztów w gospodarce leśnej. Z punktu widzenia ekonomicznego, koszty te powinny być dodane do ceny drewna udostępnianego do sprzedaży dla sektora drzewnego. Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna 19

Jędrzej Kasprzak Kronopol Sp. z o.o., Żary Nowe technologie odbioru drewna stosowego Sprzedaż drewna stosowego z Lasów Państwowych to ponad 17 mln m 3 rocznie, co stanowi prawie połowę sprzedaży grubizny. Zastosowanie nowych rozwiązań organizacyjnych oraz coraz większa dostępność zaawansowanych rozwiązań technologicznych stwarza możliwość usprawnienie odbioru drewna stosowego. Ich wprowadzenie powinno przełożyć się na zmniejszenie pracochłonności osób zaangażowanych w odbiór drewna oraz uczynić same pomiary bardziej precyzyjnymi. Metody wagowe są powszechnie przyjętymi na świecie metodami rozliczania dostaw surowca drzewnego na cele przemysłowe. Dla potrzeb przemysłu celulozowego oraz produkcji płyt drewnopochodnych najbardziej przydatną jest metoda ATRO, w której określa się ciężar absolutnie suchego drewna w partii dostarczonego surowca. Jest to szczególnie istotne w przypadku technologii opartych o przerób włókna drzewnego. Wyniki atro zależą od gęstości drewna, a ta z kolei uzależniona jest od wielu czynników m.in. takich jak: siedlisko, wiek drzewostanu, genotyp. Atro jest rozwiązaniem w przypadku trudnozbywalnego drewna iglastego gorszej jakości, w przypadku którego np. ze względu na duże krzywizny lub złe okrzesanie pomiar objętościowy nie odzwierciedla jego rzeczywistej miąższości. Wdrożenie całego systemu sprzedaży drewna przemysłowego metodą atro mogłoby zmniejszyć nakład pracy związany z pomiarem surowca stosowego w lesie. Jako duże usprawnianie w przekazywaniu drewna średniowymiarowego należy uznać wdrożone w ostatnich latach przez Lasy Państwowe z udziałem naszej firmy przekazywanie odbiorcy dużych partii drewna za pomocą protokołów przekazania (PP). Po niespełna dwóch latach obowiązywania, to rozwiązanie organizacyjne jest bardzo dobrze oceniane przez nadleśnictwa stosujące ten sposób rozchodu drewna. Metody pomiaru drewna stosowego w tym także drewna kłodowanego przy pomocy metod opartych na fotografii stają się coraz bardziej doskonałe i coraz więcej firm oferuje rozwiązania w tym zakresie. Po dokonaniu zdjęć, program oblicza powierzchnię czoła stosu, która pomnożona przez długość wałków daje objętość drewna. Oferowane są różnorodne rozwiązania techniczne w tym zakresie. 20 Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna

Od stereoskopowych kamer umieszczanych na dachach samochodów, które przejeżdżają wzdłuż stosów po aplikacje na smartfony. Niektóre z tych rozwiązań stosowane są już do pomiaru drewna np. w niektórych lanadach w Niemczech czy w Danii. Oprócz pomiaru stosów, zazwyczaj podawana są również ich współrzędne geograficzne. Należy się spodziewać, że pomiar drewna szczególnie przy pomocy smartfonów wyposażonych w odpowiednie aplikacje, które są już powszechnymi urządzeniami może być w przyszłości alternatywą dla tradycyjnych pomiarów za pomocą taśmy. Rozwiązania tego typu mają pewne ograniczenia, jak choćby brak możliwości dokonania zdjęć drugiej strony stosów, orazdość spore koszty użytkowania. Kolejną metodą zautomatyzowanego pomiaru drewna jest laserowy pomiar surowca na środku transportu. Metoda ta może służyć zarówno do określania objętości drewna okrągłego, jak i towarów sypkich np. trocin umieszczonych w naczepach lub kontenerach. Głowice laserowe umieszczone na bramownicy skanują ładunek załadowany na samochód ciężarowy znajdujący się w ruchu. Prędkość pojazdu może wynosić do 10 km/h. Następnie program komputerowy z uzyskanej chmury punktów oblicza objętość ładunku. Dostawcy tej technologii zapewniają dokładność na poziomie +/- 2%. Wprowadzenie nowych rozwiązań organizacyjnych i technologicznych w zakresie pomiarów drewna stosowego daje szansę poczynienia znaczących oszczędności zarówno po stronie dostawców, jak i odbiorców. Omówione metody w większości już funkcjonują w innych krajach lub nawet w Polsce, ale w niewielkiej skali. Z pewnością wymagają dalszego dopracowania i przystosowania do krajowych uwarunkowań. W celu wdrożenia nowych sposobów pomiaru i przekazywania drewna niezbędne jest przede wszystkim zbudowanie wzajemnego zaufania pomiędzy dostawcami i odbiorcami. Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna 21

N O T A T K I 22 Sektor leśno-drzewny w zrównoważonej gospodarce - Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna

Patronat honorowy Patronat medialny