historia fi lozofi i XX wieku nurty
tadeusz gadacz historia fi lozofi i XX wieku nurty tom 2 neokantyzm fi lozofi a egzystencji fi lozofi a dialogu wydawnictwo znak kraków 2009
Projekt okładki i opracowanie typograficzne Witold Siemaszkiewicz Recenzenci tomu Neokantyzm prof. dr hab. Aleksander Bobko, dr hab. Andrzej Przyłębski, prof. dr hab. Marek Szulakiewicz, prof. dr hab. Andrzej L. Zachariasz Filozofia egzystencji dr hab. Małgorzata Kowalska, dr hab. Sławomir Mazurek, dr hab. Jacek Migasiński Filozofia dialogu dr hab. Bogusław Milerski, prof. dr hab. Barbara Skarga Redaktor prowadzący Julita Cisowska Dominika Kozłowska Redakcja Filozofii egzystencji i Filozofii dialogu Michał Bardel Redakcja bibliografii Dorota Lipińska Adiustacja Beata Trebel Korekta Barbara Gąsiorowska Anastazja Oleśkiewicz Indeks nazwisk Julita Cisowska Indeks rzeczowy Dobrosław Kot Łamanie Irena Jagocha Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Copyright by Tadeusz Gadacz ISBN 978-83-240-0965-7 Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (012) 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl
Spis tre ci 1. Neokantyzm Wprowadzenie... 9 Szkoła marburska Hermann Cohen (1842 1918)... 28 Paul Natorp (1854 1924)... 73 Ernst Cassirer (1874 1945)... 131 Szkoła badeńska Wilhelm Windelband (1848 1915)... 205 Heinrich Rickert (1863 1936)... 239 Emil Lask (1875 1915)... 283 Szkoła neofriesowska Leonard Nelson (1882 1927)... 319 2. Filozofia egzystencji Wprowadzenie... 363 Miguel de Unamuno (1864 1936)... 376 Lew Szestow (1866 1938)... 388 Nikołaj Bierdiajew (1874 1948)... 403 Karl Jaspers (1883 1969)... 420 Gabriel Marcel (1889 1973)... 436 Nicola Abbagnano (1901 1990)... 450 Jean Paul Sartre(1905 1980)... 459 Albert Camus (1913 1960)... 484 3. Filozofia dialogu Wprowadzenie... 503 Hermann Cohen (1842 1918)... 514 Ferdinad Ebner (1882 1931)... 522 Franz Rosenzweig (1886 1929)... 538 Martin Buber (1878 1965)... 552 Emmanuel Lévinas (1906 1995)... 575 Dietrich Bonhoeffer (1906 1945)... 600 Abraham Joshua Heschel (1907 1972)... 610 Józef Tischner (1931 2000)... 620 Bibliografi a podmiotowa... 639 Neokantyzm... 639 Filozofia egzystencji... 647 Filozofia dialogu... 656 Indeks nazwisk... 663 Indeks rzeczowy... 675 5
1. Neokantyzm
Wprowadzenie Termin neokantyzm ( n e o k r y t y c y z m ) został spopularyzowany na przełomie XIX i XX wieku jako nazwa dwóch szkół, m a r b u r s k i e j i b ad e ń s k i e j. Obok nich istniała także mniej znana, ale ważna, n e o- f r i e s o w s k a 1 szkoła neokantyzmu. Za swojego prekursora sami neokantyści uważali Hermanna von Helmholtza 2, który w roku 1855 w wykładzie Über das Sehen des Menschen powołał się na filozofię Immanuela Kanta w celu wykazania niezbywalnego związku refl eksji fi lozofi cznej z doświadczeniem, jakiego dostarczają nauki szczegółowe. Pisał Helmholtz: Filozofi a Kantowska nie zamierza powiększać liczby naszych poznań za pomocą czystego myślenia, ponieważ jej najwyższą zasadą jest to, że wszelkie poznanie rzeczywistości musi zostać wytworzone na podstawie doświadczenia. Ona zamierza tylko badać źródła naszej wiedzy i ich stopień uprawomocnienia; zadanie to zawsze pozostaje fi lozofi i i żadna epoka nie jest w stanie bezkarnie go uniknąć 3. Ważną rolę odegrała też książka O t t o L i e b m a n n a Kant und die Epigonen (1865), w której pojawiło się słynne hasło p o w r o t u d o K a n t a. Liebmann zebrał jednak tylko to, co już dokonało się za sprawą pracy Kuno Fischera i Eduarda Zellera. Powrót ten miał na celu ponowne odkrycie głównych idei filozofi i Kanta, jak przewrót kopernikański, odrzucenie idealistycznej metafi zyki neokrytycyzm szkoły: marburska badeńska neofriesowska Liebmann powrót do Kanta 1 Nazwa szkoły neofriesowskiej pochodzi od ucznia Kanta, J.F. Friesa. Błędna jest zatem w moim przekonaniu nazwa szkoła neofryzyjska. Nazwa ta zdaje się pochodzić z angielskiego przekładu Neofriesian School. Prawidłową nazwę szkoła neofriesowska podaje M. Szyszkowska, Neokantyzm. Filozofia społeczna wraz z filozofią prawa natury o zmiennej treści, Warszawa 1970, s. 26. Czasami neokantyzm neofriesowski bywa nazywany także getyngeńskim. Informacje wprowadzające do neokantyzmu można znaleźć w artykule W. Hanuszkiewicza Neokantowski powrót do Kanta próba charakterystyki zjawiska ( Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej 2008, nr 56), w książce M. Szyszkowskiej Neokantyzm oraz Neokantyzm pod redakcją B. Trochimskiej-Kubackiej, tłum. J. Gajda-Krynicka, B. Trochimska-Kubacka, Wrocław 1997. Rozdział ten bardzo dużo zawdzięcza współpracy mojego doktoranta W. Hanuszkiewicza. 2 Zob. A. Görland, Über zwei durch die neuere Wissenschaftsgeschichte notwendig gewordene Wandlungen in der Philosophischen Systematik, [w:] Festschrift für Paul Natorp, Berlin Leipzig 1924, szczególnie s. 78 109; E. Cassirer, Das Erkenntnisproblem in der Philosophie und Wissenschaft der neueren Zeit, t. 4: Von Hegels Tod bis zur Gegenwart (1832 1932), Berlin 1957, s. 13. 3 H. Helmholtz, Über das Sehen des Menschen, [w:] tenże, Philosophische Vorträge und Aufsätze, red. H. Hörz, S. Wollgast, Berlin 1971, s. 47. 9
1. NEOK ANTYZM Lange Vaihinger neokantysta systemów pokantowskich na rzecz badań teoriopoznawczych, aprioryczny charakter wszelkiego poznania. Helmut Holzhey zwraca uwagę, iż swoją samoświadomość ruch uzyskał około roku 1875 4. Poświadczają to między innymi wzmianki A l b e r t a L a n g e g o w drugim wydaniu jego książki Historia filozofii materialistycznej i jej znaczenie w teraźniejszości 5 oraz uwagi H a n s a Va i h i n g e r a zamieszczone w pracy Hartmann, Dühring und Lange 6. Określenia n e o k a n t y s t a użył jako pierwszy w roku 1862 Karl Ludwig Michelet, nazywając w ten sposób Eduarda Zellera. Pierwotnie słowo to miało zabarwienie pejoratywne. W oczach Micheleta Zeller (obaj autorzy związani byli z tybingeńską szkołą lewicy heglowskiej) zasłużył na miano neokantysty po wygłoszeniu i opublikowaniu wykładu Über Bedeutung und Aufgabe der Erkenntnistheorie, w którym stwierdził: osądzać, jak mamy postępować, by uzyskać poprawne przedstawienia, będziemy mogli tylko według miary warunków, z którymi poprzez naturę naszego ducha związane jest tworzenie naszych przedstawień; te warunki jednak powinna właśnie badać teoria poznania, a następnie określać, czy i przy jakich założeniach ludzki duch jest uprawniony do poznania prawdy 7. Powstaje pytanie: na ile sprecyzowane przez Zellera zadania badań teoriopoznawczych mogą uchodzić za Kantowskie, a więc na ile będący hasłem wywoławczym neokantyzmu powrót do Kanta był w rzeczywistości realizowany. Dziś nie tylko mamy pisał Lange młodą szkołę kantystów w ściślejszym i rozleglejszym znaczeniu, lecz ci nawet, którzy chcą próbować innych torów, widzą się zmuszonymi przede wszystkim obliczyć się niejako z Kantem i odstąpienie od jego dróg szczególniej uzasadnić. Nawet sztucznie powiększony ruch w imię fi lozofii Schopenhauera po części wyniknął ze znamienia pokrewnego, po części dla umysłów gruntowniejszych stanowił on przejście do Kanta. Ale szczególnie należy tu podkreślić wystąpienie badaczy natury, którzy w miarę jak im nie wystarczał materializm, przeważnie przychylili się ku takiemu poglądowi na świat, jaki właśnie w zasadniczych rysach zgadza się z Kantowskim 8. W tym stwierdzeniu Lange porusza przynajmniej trzy bardzo istotne kwestie. Po pierwsze obok szkoły kantystów w ściślejszym znaczeniu wspomi- 4 Zob. H. Holzhey, Neukantianismus, [w:] Historisches Wörterbuch der Philosophie, t. 6, Basel Stuttgart 1983 s. 747 754. 5 T. 1, tłum. A. Świętochowski, t. 2, tłum. F. Jezierski, Warszawa 1881. 6 Iserlohn 1876. 7 E. Zeller, Über Bedeutung und Aufgabe der Erkenntnistheorie, [w:] tenże, Vorträge und Abhandlungen. Zweite Sammlung, Leipzig 1877, s. 483. 8 F.A. Lange, Historia filozofii materialistycznej i jej znaczenie w teraźniejszości, tłum. F. Jezierski, t. 2, Warszawa 1881, s. 9 10 (przekład nieznacznie zmodyfikowany). 10
WPROWADZENIE na o nawiązującej do Kanta grupie zwolenników Schopenhauera. Powrót do Kanta nie był więc, albo przynajmniej nie musiał być, powrotem tylko i wyłącznie do Kanta. Po drugie nawet te orientacje, które usytuowały się zdecydowanie poza neokantyzmem musiały także wykazać, iż potrafi ą być na sposób kantowski krytyczne i potrafi ą uzasadnić własne stanowisko. Musiały zatem określić swoje stanowisko wobec filozofi i Kanta. Po trzecie do Kanta zaczęli powracać nie tylko fi lozofowie, lecz także przyrodoznawcy, którzy co prawda nawiązywali do niego, lecz trudno uznać ich, zdaniem Langego, za prawowiernych reprezentantów szkoły kantystów, co jest o tyle istotne, że Lange samego siebie również zaliczył do tej ostatniej grupy. Stwierdził bowiem na temat swych analiz: Rzeczywiście, nie na prawowierny kantyzm stanowczy nacisk kłaść tu nam wypadnie 9. Przedstawiając zaś skład osobowy grupy właściwych młodych kantystów, napisał: Na najbliższą wzmiankę zasługuje tu Otto Liebmann, który w piśmie swoim Kant und die Epigonen (1865) jako swoje przekonanie wypowiada tę myśl:»nieodzownym jest powrót do Kanta«10. J ü r g e n B o n a M e y e r, który już w roku 1856 do zaciętego wówczas sporu o ciele i duszy podał najlepsze objaśnienie o stanowisku Kanta, w swojej Kants Psychologie (1870) wyraża się w takimże duchu o filozofi i Kanta 11. Stanowczo znacząca jest jednak, zdaniem Langego, Kants Theorie der Erfahrung H e r m a n n a C o h e n a (Berlin 1871): Tu bowiem po raz pierwszy całą siłę skoncentrowanej pracy skierowano na doskonałe owładnięcie terminologii Kanta i wniknięcie tym sposobem głębiej w myśl fi lozofa za pomocą najdokładniejszego określenia jest to procedura, której niezbędna potrzeba wykazała się jawnie dla każdego w świeżo zaszłym osobliwym sporze pomiędzy Trendelenburgiem a Kuno Fischerem 12. Wspominając narodziny ruchu neokantowskiego, Lange wskazał, że jednym z podstawowych zagadnień, wokół których krystalizował się program neokantystów, była walka z tezami wulgarnego materializmu, objawiająca się, jak to określił, w zaciętym sporze o duszę i ciało. W sporze tym chodziło o rozstrzygnięcie kwestii wzajemnej relacji pomiędzy tym, co psychiczne, a tym, co fizyczne. Karl Vogt jeden z przedstawicieli wulgarnego materializmu w polemice z fi zjologiem Rudolfem Wagnerem, zamieszczonej w pracy Köhlerglabue und Wissenschaft. Eine Streitschrift gegen Hofrath Rudolph Wagner in Göttingen, stwierdził: Myśli pozostają w takim stosunku do mózgu jak żółć do wątroby czy mocz do nerek 13. W p o l e m i c e z m a t e r i a l i z m e m w u l g a r n y m zarówno Meyer Cohen polemika z materializmem wulgarnym 19 Tamże, s. 10. 10 Tamże, s. 215. 11 Zob. tamże, s. 1 3. 12 Tamże. 13 Na temat wulgarnego materializmu zob. K. Bakradze, Z dziejów filozofii współczesnej, tłum. H. Zelnikowa, Warszawa 1994, s. 22 43, szczególnie s. 24 25. 11
1. NEOK ANTYZM klasyfikacja Österreicha sam Lange, jak i wskazany przez niego Jürgen Bona Meyer odegrali niepoślednią rolę. Z drugiej strony był to spór wewnątrz różnych stanowisk filozofi cznych w taki czy inny sposób nawiązujących do Kanta. Spór ten dotyczył właściwej interpretacji doktryny Kantowskiej, a swoje apogeum osiągnął w debacie toczącej się pomiędzy Kuno Fischerem i Adolfem Trendelenburgiem w latach 1865 1871. Neokantowski powrót do Kanta w Kants Theorie der Erfahrung Cohena widać to zdecydowanie najsilniej był więc w swej pierwotnej intencji próbą ustalenia właściwej postaci Kantowskiego transcendentalizmu. Stanowi on w dużej mierze reakcję na sposób odczytywania fi lozofi i Kanta we współczesnej neokantystom tradycji fi lozofi cznej nie jest więc ani powrotem pierwszym, ani jedynym. Szkołę młodych kantystów wyróżnia bowiem to, że próbuje ona ustalić faktyczne brzmienie literę fi lozofi i Kantowskiej. Jedna z możliwych prób nie tyle k l a s y f i k a c j i, ile typologii neokantyzmu, ukazującej jego różnorodność, została zaproponowana przez współczesnego ruchowi historyka filozofii Tr a u g o t t a Ko n s t a n t i n a Ö s t e r r e i c h a. Traktując ruch neokantowski bardzo szeroko (jako krytycyzm czy też neokrytycyzm), wyróżnił on siedem jego głównych kierunków 14 : 1) kierunek fizjologiczny (Hermann von Helmholtz, Albert Lange), 2) krytycyzm psychologiczny (Jakob Friedrich Fries, szkoła neofriesowska), 3) kierunek metafizyczny (Otto Liebmann, Friedrich Paulsen), 4) krytycyzm relatywistyczny (Georg Simmel), 5) kierunek realistyczny (Alois Riehl), 6) kierunek logistyczny szkoła marburska (Hermann Cohen, Paul Natorp, Ernst Cassirer), 7) krytycyzm teoretycznoaksjologiczny szkoła badeńska (Wilhelm Windelband, Heinrich Rickert, Hugo Münsterberg). Jest to najbardziej rozpowszechniona klasyfi kacja, jaką przyjmuje się w niemieckojęzycznej literaturze poświęconej neokantyzmowi. Pojawia się ona zresztą także i to już bardzo wcześnie w polskiej literaturze przedmiotu 15. Ten podział może budzić zastrzeżenia z tego chociażby względu, iż poszczególnych reprezentantów ruchu więcej czasem dzieli, niż łączy. Nie pojawiają się w nim również wszystkie nazwiska, które mogłyby się tu pojawić. Nie do utrzymania jest także występujące w nim rozdzielenie na kierunek logistyczny i metafi zyczny, gdyż niektórzy neokantyści łączyli logikę z metafi zyką (Natorp, Lask). 14 Zob. T.K. Österreich, Überwegs Grundriss der Geschichte der Philosophie, t. 4, Berlin 1923, s. 417. Inne typologie przedstawia M. Szyszkowska, Neokantyzm, dz. cyt., s. 18 20. 15 Zob. J. Suchorzewska-Kiersnowska, Metafizyka Kanta w świetle polemiki neokantystów, Przegląd Filozoficzny 1937, nr 40, s. 367 398. Artykuł ten wart jest odnotowania chociażby z tego względu, iż jest on jednym z nielicznych polskich tekstów na temat neokantyzmu powstałych w okresie międzywojennym. 12
WPROWADZENIE S z k o ł a m a r b u r s k a. Twórcą szkoły był H e r m a n n C o h e n (1842 1918), a należeli do niej Pa u l N a t o r p (1854 1924), Rudolf Stammler (1856 1938), Karl Vorländer (1860 1928), Albert Görland (1869 1952), E r n s t C a s s i r e r (1874 1945), w pierwszym okresie działalności Nicolai Hartmann (1882 1950). Związani ze szkołą byli José Ortega y Gasset (1883 1955), Heinz Heimsoeth (1886 1975), Władysław Tatarkiewicz (1886 1980), Boris Pasternak (1890 1960). Warto wspomnieć także o marksistowskim wątku szkoły. Max Adler (1873 1937) i Karl Vorländer łączyli marksizm i socjalistyczne poglądy społeczne z neokantyzmem w duchu Cohena i Natorpa. Cohen stał się sławny dzięki swym trudnym pracom o Kancie. Jego najważniejszy uczeń, Natorp, stał się znany dzięki książce o Platonie (Platos Ideenlehre, 1903). Jego Philosophie. Ihr Problem und ihre Probleme (1911) jest obok Rickerta Der Gegenstandt der Erkenntnis (1892) najlepszym wprowadzeniem w neokantyzm. Inny znaczący marburczyk to Arthur Liebert (1878 1946), wraz z Cassirerem najbardziej spośród marburczyków znany za granicą. Vorländer dokonał syntezy etyki Kantowskiej i socjalistycznej, a Stammler był wśród neokantystów najwybitniejszym fi lozofem prawa. Przedstawiciele marburskiej szkoły logicystycznej byli zorientowani na ścisłe nauki przyrodnicze. Jeśli nawet zajmowali się etyką czy fi lozofi ą religii, to w centrum ich zainteresowania pozostawał rozum teoretyczny. Interesowała ich przede wszystkim Krytyka czystego rozumu Kanta, a szczególnie jego dedukcja transcendentalna. Kantyzm i fi lozofi a są dla nich logiką poznania naukowego. Idealizm został przez nich rozwinięty do radykalnej postaci: wszystko bez wyjątku sprowadza się, według nich, do immanentnych praw logicznych. Wraz ze wszystkimi neokantystami odrzucali wrażenia jako samoistny czynnik poznania. Wrażenie nie przeciwstawia się myśleniu, lecz jest raczej niewiadomą poznania, domagającą się określenia i porównywalną z matematyczną wielkością x. Nie jest dane, lecz myśleniu zadane. Rozum jest postępującym rozwojem sądów, a przedmiot wytworem. Ta aktywność poznawcza nie może być jednak rozumiana jako aktywność psychologiczna, gdyż chodzi tu o czysto logiczną strukturę pojęć. Same te pojęcia są logicznymi relacjami. W wyniku tego wszelki byt, cała rzeczywistość zostaje zredukowana do splotu tychże relacji, a każdy irracjonalny element odrzucony. Tej teorii można nadać określenie i d e a l i z m l o g i c z n y lub p a n l o g i z m. Marburczycy odrzucali tym samym fi zjologiczną i psychologiczną interpretację Kantowskiego a priori, zgodnie z którymi formy poznania były przejawem gatunkowej konstytucji człowieka. Tę interpretację zastąpili interpretacją logiczną: formy poznawcze nie są właściwościami naszego umysłu, lecz granicami poznania, poza które nie może wyjść żaden podmiot. W takiej interpretacji Kanta szukali wsparcia u Platona. Idee Platona ujmowali nie jako byty transcendentne, lecz jako zasady poznania, zasady logiczne i źródło rzeczywistości. szkoła marburska: Cohen Natorp Cassirer idealizm logiczny (panlogizm) 13
1. NEOK ANTYZM szkoła badeńska: Windelband Rickert Lask Przejawem ich idealizmu było także zakwestionowanie Kantowskiej rzeczy w sobie. Według Cohena, jest to pojęcie charakterystyczne dla przedkrytycznego okresu fi lozofi i Kanta. Początkowo pojmowali je jako pojęcie graniczne. Z czasem całkowicie je zarzucili, jako wprowadzające dualizm zjawisk i rzeczy. Logicystyczna teoria poznania rozpatruje poznanie z punktu widzenia logiki, struktury samego poznania. Nie ma zatem przedmiotu bez poznającego podmiotu. Przedmiot nie sprowadza się jednak do myśli. Zarówno przedmiot, jak i podmiot podlegają logicznym zasadom rozumu. Także w zakresie moralności istnieją dla nich normy w konieczny sposób a priori, a zatem nie pochodzące z doświadczenia. Etyka jest w swej podstawie logiką powinności. Jest ona, jak u Kanta, czysto formalna, to znaczy pozbawiona empirycznej treści. Lecz marburczyków wyróżniało to, że podkreślali społeczny charakter swej doktryny, przeciwstawiając się w ten sposób indywidualizmowi Kanta. Usiłowali nawet dokonać syntezy kantyzmu z socjalizmem. Ważne znaczenie miała dla marburczyków religia, szczególnie dla Cohena i Natorpa. Cassirer rozpatrywał ją jedynie w związku z analizą mitu. S z k o ł a b a d e ń s k a (inne nazwy to szkoła południowo-zachodnio-niemiecka bądź południowoniemiecka, a jej ośrodki to uniwersytety w Heidelbergu, Freiburgu i Strasburgu). Twórcą szkoły był W i l h e l m W i n d e l b a n d (1848 1915), a jej przedstawicielami H e i n r i c h R i c- k e r t (1863 1936), E m i l L a s k (1875 1915), Richard Kroner (1884 1974), Hugo Münsterberg (1863 1916), Bruno Bauch (1877 1942). Związani ze szkołą w różnym stopniu byli: Karl Jaspers (1883 1969), György Lukács (1885 1971), Martin Heidegger (1889 1976), Helmuth Plessner (1892 1985), teolog i filozof Ernst Troeltsch (1865 1923), socjolog Max Weber (1864 1920). Została założona przez Windelbanda, jednego z najbardziej znaczących historyków fi lozofi i, ucznia Hermanna Lotzego. Jego następcą został Rickert. Lask uchodził wśród neokantystów za myśliciela, który najbardziej zbliżył się do pozycji fenomenologicznych. Z kolei Münsterberg rozwijał w szerokim zakresie badania psychologiczne. Akcentowanie przez Windelbanda wagi wartości etycznych i estetycznych było powodem ogromnego zainteresowania szkołą badeńską, dużo większego niż szkołą marburską. Heidelberg stał się wówczas najbogatszym ośrodkiem myśli, gdzie spotykali się historycy i artyści, naukowcy i ekonomiści, filozofowie i poeci, prawnicy i teolodzy, gdzie studiowało się Nietzschego i Kierkegaarda, Schopenhauera i Schellinga, gdzie obok Windelbanda i Maksa Webera spotykali się Georg Simmel, Ernst Bloch, Karl Jaspers i György Lukács 16. 16 Zob. na ten temat M. Szulakiewicz, Filozofia w Heidelbergu. Problem transcendentalizmu w heidelberskiej tradycji filozoficznej, Rzeszów 1995. 14
WPROWADZENIE Badeńczycy nie byli nastawieni na nauki przyrodnicze, lecz wychodzili od całości kultury, a swe zainteresowanie kierowali na jej rozwój, czyli na historię. Wpływ niemieckiego historyzmu okazał się tu szczególnie widoczny. Także bardziej rozstrzygającym punktem kantyzmu stała się dla nich krytyka praktycznego niż czystego rozumu. Ich idealizm był równie radykalny jak marburczyków, nie byli oni jednak radykalnymi racjonalistami i przypisywali egzystencji element irracjonalny. Podstawę obiektywnego bytu tworzą, według nich, nie prawa logiczne, lecz aksjologiczne, oparte na wartościach. Ich teoria była więc pluralistyczna i wykazywała głębsze zrozumienie dla wartości religii. W odniesieniu do świadomości w ogóle nie ma transcendentnej rzeczywistości. Jeśli sądy oparte na rzeczywistości immanentnej pomimo to mają roszczenie do prawdy i obiektywności, to zawdzięczają to istnieniu transcendentalnych wartości, które zawierają powinność: sąd jest prawdziwy, jeśli jest on zgodny z transcendentalną powinnością. Koncepcja ta przyjmuje, że podstawę bytu tworzą wartości, które są niezależne od rozumu, a nawet od świadomości w ogóle. Wartości, o których traktuje nauka, logika, moralność, estetyka, nie są relatywne. Mają absolutną ważność (gelten). Są immanentnymi, idealnymi prawami, istnieją w niezmiennym i wiecznym królestwie. A właściwie nie istnieją, lecz jedynie obowiązują. Tworzą trzy klasy: wartości tego, co prawdziwe, tego, co dobre, i tego, co piękne. Ponad nimi znajdują się, według Windelbada, wartości tego, co religijne. Poza teorią wartości zajmowali się także badeńczycy fi lozofi ą nauk humanistycznych. S z k o ł a n e o f r i e s o w s k a. Założył ją L e o n a r d N e l s o n (1882 1927) w Getyndze. Jej nazwa pochodzi od nazwiska Jakoba Friedricha Friesa, ucznia Kanta, którego Nelson chciał być kontynuatorem. Nelson z jednej strony inspirował się metodą sokratyczną, z drugiej głosił program fi lozofi i bliski fi lozofi i analitycznej. Interesowała go głównie praktyczna fi lozofi a Kanta, którą konsekwentnie wprowadził w swój system etyki, pedagogiki, prawa i polityki. O jego słynnych wykładach pisali Edith Stein i Roman Ingarden. Wszystkim neokantystom bliski był p l a t o n i z m. Wielu z nich było autorami wybitnych książek o Platonie. Tak Heidegger określił neoplatonizm neokantowski: Dzisiejszy platonizm został zmodyfikowany w porównaniu z pierwotnym dzięki recepcji fi lozofi i Kanta. Z jej perspektywy również neokantyzm (szkoła Cohena i szkoła Windelbanda) podejmuje próbę nowej interpretacji Platona. Platonizm uzyskuje»transcendentalną«, świadomościową orientację, pomiędzy światem czasowym (historycznym) i światem ponadczasowym (światem idei) jako trzecie królestwo pojawia się pośredniczące królestwo sensu (szkoła marburska, Rickert). W jakim sensie subiektywność stanowi pośredniczące ogniwo? Akty świadomości, jej zdolności i czynności dzieją się, toczą, mają przebieg»psychiczny«; ale prócz tego mają również sens. Poprzez sens odnoszą się do przedmiotów, szkoła neofriesowska: Nelson platonizm 15
1. NEOK ANTYZM filozofia Plotyna Kant metoda transcendentalna a odniesienie to jest determinowane przez normy. Trudności platonizmu powracają tu jednak w bardziej wyrafinowanej formie 17. Platon był dla neokantystów poprzednikiem Kantowskiego krytycyzmu. Poprzez Kanta odczytali na nowo Platona. Filozofia Platona była szczególnie ważna dla marburczyków. Wolfgang Marx 18 dopatrywał się wręcz jedności neokantyzmu marburskiego w jednolitej interpretacji Platona. Treść idei pojmowali marburczycy transcendentalnologicznie, jako warunek istnienia wszelkich określonych pojęć. Idea jest dla nich prawodawcą. Dla wielu neokantystów bardzo ważną rolę odegrała także f i l o z o f i a P l o t y n a, szczególnie jej mistycyzm i idea jedności. Można zatem nazwać neokantyzm współczesną odmianą neoplatonizmu. Właśnie w platonizmie i neoplatonizmie tych szkół należy dopatrywać się ich absolutnego idealizmu. Już po tych uwagach na temat stosunku neokantyzmu do dziedzictwa fi lozofi i Platona i Plotyna można dojść do przekonania, że interpretacja filozofi i K a n t a nie była główną troską neokantystów. Tym, którego w najpełniejszym sensie można by określić mianem neokantysty, był Cohen. W pierwszym okresie swej fi lozofi i usiłował on zrekonstruować Kanta historycznego. Jednak już w drugim okresie zmienił nastawienie, zgodnie z tezą Windelbanda, że rozumieć Kanta to go przekroczyć. Dlatego neokantyści nie obawiali się pogrzebać ciała jego filozofi i, aby mógł żyć jej duch (Natorp). Przekroczyli Kanta (marburczycy i badeńczycy) między innymi w tym, że ich idealizm był bardziej radykalny niż Kantowski, odrzucili bowiem istnienie rzeczy w sobie. Odrzucili także wrażenia jako pierwotne źródło poznania. Przesunęli a priori z podmiotu na naukę: aprioryczne formy nie są zawarte w poznającym podmiocie, lecz w prawach nauki (marburczycy) i na wartości: aprioryczne są wartości, które choć nie istnieją, to obowiązują (badeńczycy). Byli więc bardziej radykalnymi racjonalistami niż Kant. Marburczykom wspólna była m e t o d a t r a n s c e n d e n t a l n a. Zgodnie z nią, filozofi a polega na analizie logicznych warunków poznania i woli. Natomiast badeńczycy rozszerzyli pole Kantowskich badań na filozofi ę kultury. Tego przesunięcia i poszerzenia dokonali nie bez inspiracji platońskich. Relacja między neokantyzmem a tradycją wielkich idealistyczmych systemów pokantowskich jest bardzo złożona. Gdy w roku 1900 Bertrand Russell obwieszczał bunt przeciw neokantyzmowi, utożsamił go z całą tradycją niemieckiego idealizmu 19. Trzeba wszakże pamiętać, iż począt- 17 M. Heidegger, Fenomenologia życia religijnego, tłum. G. Sowinski, 16 Kraków 2002, s. 47. 18 Zob. W. Marx, Die philosophische Entwicklung Paul Natorps in hinblick auf das System Hermann Cohens, [w:] Materialien zur Neukantianismus-Disskussion, red. H.-L. Ollig, Darmstadt 1987, s. 86. 19 Zob. K. Schuhmann, B. Smith, Dwa oblicza idealizmu: Lask a Husserl, [w:] Między kantyzmem a neokantyzmem, red. A.J. Noras, współpr. D. Kubok, Katowice 2002, s. 130.
WPROWADZENIE kowo neokantyści określali swoją filozoficzną pozycję, negując całą tradycję idealistyczną. Johann Gottlieb Fichte, Friedrich Wilhelm Josef Schelling i G e o r g W i l h e l m F r i e d r i c h H e g e l byli dla nich jak to powtarzał Liebmann epigonami. Niemniej pozytywny wpływ Hegla na neokantyzm jest silnie zauważalny. Widać go w trzytomowym dziele Cohena System der Philosophie i w późnych pracach Natorpa. Programowy tekst o powrocie neoheglizmu napisał Windelband. W jeszcze większym stopniu niż Windelband heglistą był Rickert. Większość neokantystów nie odwoływała się jednak wprost do określonych idei Hegla. Dlatego stosunek Natorpa, ale także pozostałych neokantystów do Hegla Helmut Holzhey nazwał maskaradą. Natorp w pierwszym kroku stwierdzał, iż zgadza się z Heglem, by w następnym poddać rozwiązania Heglowskie dość nieraz ostrej krytyce 20. Możliwe jest także to, że neokantystom bliskie były te idee Hegla, które on sam czerpał z neoplatonizmu 21. F i c h t e największy wpływ wywarł na Windelbanda, Rickerta i Laska. Lask poświęcił mu pracę doktorską, dzięki której fi chteanizm, a ściśle, późna fi lozofi a Fichtego, zaczął budzić zainteresowanie neokantystów. Windelband natomiast podkreślał aktualność idei systemu w filozofii Fichtego. Także Natorpowi, w późnym okresie jego filozofii, bliski stał się Fichte. Jedynie Cohen i Cassirer byli krytyczni wobec Fichtego, choć i oni nie byli całkowicie wolni od wpływu jego fi lozofi i. Natomiast Nelson krytykował zarówno marburczyków, jak i badeńczyków za to, że ich fi lozofia nie była wierna Kantowi. Dlatego określał ich jako neofi chteanistów, a nie neokantystów. Schuhmann i Smith pisali, że neokantyzm ma charakter tak skrajnie abstrakcyjny, iż w pracach neokantystów jak to raz powiedział Husserl w odniesieniu do jednego z dzieł Rickerta»nie znajdzie się ani jednego przykładu, ani też ani jeden przykład nie jest pominięty«. Taki tytuł jak Das Eine, die Einheit und die Eins Rickerta prawie nieprzetłumaczalny ze względu na swoją abstrakcyjność najlepiej charakteryzuje neokantowski sposób myślenia 22. Także Władysław Tatarkiewicz przedstawiał neokantyzm jako abstrakcyjny i miniony kierunek fi lozofi i. Tymczasem neokantyzm obecny był na wszystkich ówczesnych frontach sporów fi lozofi cznych i naukowych. Obecny był w filozofi i życia i fenomenologii. Był też prekursorski dla fi lozofi i dialogu, filozofi i egzystencji i hermeneutyki. Hegel Fichte 20 Zob. H. Holzhey, Hegel im Neu-Kantianismus. Maskerade und Diskurs, Il cannocchiale 1998, nr 1 2, s. 9 28. 21 Zob. E. von Aster, Neukantianismus und Hegelianismus. Eine philosophische Parallele, [w:] Münchener Philosophische Abhandlungen. Theodor Lipps zu seinem 60. Geburtstag gewidmet von früheren Schülern, Leipzig 1911, s. 1 nn. 22 K. Schuhmann, B. Smith, Dwa oblicza idealizmu: Lask a Husserl, dz. cyt. s. 131. 17
1. NEOK ANTYZM neokantyzm a filozofia Ŝycia neokantyzm a filozofia egzystencji neokantyzm a filozofia ducha neokantyzm a pragmatyzm Neokantyzm był silnie związany z f i l o z o f i ą ż y c i a. Z neokantystów marburskich najsilniej związany był z nią Natorp. O wiele silniejsze związki miał z nią jednak neokantyzm badeński (Windelband, Rickert, Lask). Interesujące i jednocześnie tajemnicze było to, że neokantyści odwoływali się do Henriego Bergsona czy Georga Simmla, nigdy natomiast do Wilhelma Diltheya. Byli wobec niego krytyczni. Rickert był autorem klasycznej już książki Die Philosophie des Lebens, w której polemizował z Diltheyem i Bergsonem. Sama książka jest jednak wyrazem jego własnego zainteresowania fi lozofi ą życia, opartą na niezmiennych i obowiązujących wartościach. Pomimo polemiki Rickerta z Diltheyem na temat podziału nauk ich poglądy na ducha, historię i rozumienie wydają się bardzo zbieżne. Aksjologia Windelbanda była reakcją na przewartościowanie wszelkich wartości u Nietzschego. Windelband pozostawał w sporze z Diltheyem, inspirował się natomiast poglądami Simmla. Najbliższy filozofi i życia z badeńczyków był Lask. Z neokantyzmu do fi lozofi i życia przeszedł Georg Simmel. Natomiast Martin Heidegger, związany początkowo z neokantystami badeńskimi, w pierwszej fazie swej fi lozofii, zanim zaczął używać pojęcia bycie (Sein), używał pojęcia życie (Leben). W swej późnej filozofi i Natorp kilkakrotnie użył pojęcia egzystencja na określenie skończonego bycia. W ten sposób stał się drugim, po Karlu Jaspersie, prekursorem niemieckiej f i l o z o f i i e g z y s t e n c j i. Natomiast Rickert wdał się w ostrą polemikę z Jaspersem. Francuską f i l o z o f i ę d uc h a wielu autorów uważa za odmianę neokantyzmu. Nie była ona jednak neokantyzmem, choć wielu jej przedstawicieli pozostawało pod wpływem fi lozofi i Kanta 23. Z filozofi ą ducha, głównie z Bergsonem, związany był Natorp. Istnieją też pewne podobieństwa między Laskiem a Le Senne em i między Natorpem a Lavelle em. Cassirer krytykował p r a g m a t y z m: Przy tym jest wątpliwe, czy może być tu w ogóle mowa o jednolitej i określonej»teorii«, czy też może już samo wymaganie takiej jednoznaczności i określoności ukaże prawdziwy pragmatyzm jako jeden z owych filozoficznych przesądów, które zwalczał on jako dziedziczne zło filozofi i. [...] Jeśli uzna się, że już stwierdzenie samego pojedynczego faktu zawiera w sobie całe określone ukształtowanie i»zorganizowanie«, to przez to zostanie co prawda przezwyciężona naiwna teoria odbicia, jednakże do zadziwiających historycznych błędów pragmatyzmu należy to, iż niektórzy z jego przedstawicieli w tej teorii odbicia widzieli najbardziej rzucający się w oczy znak rozpoznawczy»racjonalistycznej«nauki o prawdzie, co do której wierzyli, że już tutaj utrafili ją w jej istocie 24. Pragmatyzm krytykował także Rickert. Jedynie Münsterberg, 23 Zob. B. Skarga, Trzy wersje neokantyzmu we Francji, [w:] Dziedzictwo Kanta. Materiały z sesji kantowskiej, red. J. Garewicz, Warszawa 1976. 24 E. Cassirer, Erkenntnistheorie nebst den Grenzfragen der Logik und Denktpsychologie, Jahrbücher der Philosophie 1927, s. 35 36. 18
WPROWADZENIE który był psychologiem, związany był z Williamem Jamesem. Istniały natomiast pewne związki pragmatyzmu z fi lozofi ą Kanta i neokantyzmem. Filozofi a Kanta miała szczególnie istotne znaczenie dla Charlesa Sandersa Peirce a, który pojęcie pragmatyzmu wyprowadził z Kantowskiego rozróżnienia praktyczne pragmatyczne. Poglądy pragmatyczne łączył z neokantyzmem Hans Vaihinger. W jeszcze silniejszym stopniu niż z filozofi ą życia neokantyzm związany był z f e n o m e n o l o g i ą. Według Ákosa von Paulera, badania zarówno Windelbanda, jak i Rickerta mają fundamentalnie fenomenologiczny charakter, gdyż zakorzenione są w deskryptywnej determinacji specyficznych właściwości rzeczy 25. Pod wpływem fenomenologii pozostawał, jego zdaniem, Lask. Tak sądzili też Scheler 26 i Heidegger 27. Najbliższy fenomenologii był jednak Natorp, który korespondował z Edmundem Husserlem przez dwadzieścia siedem lat. Rozwijał on własną wersję fenomenologii pod nazwą psychologii ogólnej. Bliski fenomenologii był także Cassirer, który wykorzystał ją jako metodę do ejdetycznego opisu mitu. Z Husserlem polemizował natomiast Nelson. Od neokantyzmu do fenomenologii przeszli Nicolai Hartmann i Martin Heidegger. Z drugiej strony także Husserl podlegał coraz głębszemu wpływowi filozofii Kanta. Iso Kern nazwał Kryzys nauk europejskich Husserla medytacjami kantowskimi 28. Według Fritza Kaufmanna, neokantyzm odróżnia się od fenomenologii po pierwsze różnymi funkcjami, które przypisywane są f o r m i e, po drugie odmiennym pojęciem subiektywności i po trzecie większą różnorodnością doświadczeń, które uwzględnia fenomenologia 29. Wydaje się jednak, że podstawowym problemem spornym był tutaj problem bezpośredniej naoczności poznania. Neokantyzm z m a r k s i z m e m łączyli między innymi Adler, Vorländer i Edurad Bernstein (1850 1932). O ich poglądach pisali w Polsce Leszek Kołakowski 30 i Roman Rudziński 31. Związek Windelbanda i Rickerta z fi lozofi ą życia pokrywał się z ich związkiem z h e r m e n e u t yk ą. Szczególnie Windelband uwzględniał neokantyzm a fenomenologia neokantyzm a marksizm neokantyzm a hermeneutyka 25 Á. von Pauler, Grundlagen der Philosophie, Berlin Leipzig 1925, s. 283, [cyt za:] K. Schuhmann, B. Smith, Dwa oblicza idealizmu: Lask a Husserl, dz. cyt., s. 132. 26 Zob. M. Scheler, Wesen und Formen der Sympathie, Bern Bonn 1973, s. 329. 27 Zob. M. Heidegger, Bycie i czas, tłum. B. Baran, Warszawa 1994, s. 308. 28 Zob. I. Kern, Husserl und Kant, Den Haag 1964, s. 50. 29 F. Kaufmann, Das Verhältnis der Philosophie Cassirers zum Neukantianismus und zur Phänomenologie, [w:] Ernst Cassirer, red. P.A. Schlipp, Stuttgart 1966, s. 569. 30 Zob. L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu, cz. 2, Londyn 1988. 31 Zob. R. Rudziński, Ideał moralny a proces dziejowy w marksizmie i neokantyzmie, Warszawa 1975. 19
1. NEOK ANTYZM neokantyzm a filozofia dialogu neokantyzm a neopozytywizm historyczny wymiar rozumienia. Hermeneutyczne było jego podejście do historii filozofii. Rickert, czyniąc podstawą historycznej narracji odniesienie do wartości, wyprzedził pojęcie klasyczności i efektywności dziejowej u Hansa-Georga Gadamera. Hermeneutycznego zwrotu od fenomenologii do faktycznego życia dokonał Natorp, który był także promotorem doktoratu Gadamera. Gadamer, choć oceniał neokantyzm bardzo wysoko, dostrzegał jego idealizm i dystans do życia. Pisał: Neokantyzm zginął w boju wojny pozycyjnej, jako dumna świadomosć kultury epoki liberalnej 32. Neokantysta Cohen stał się współtwórcą f i l o z o f i i d i a l o g u. Ja i Ty Bubera interesował się Natorp i twórczo je zinterpretował. Natomiast Rickert poszukiwał początków relacji dialogicznej w późnej fi lozofi i Fichtego. Jego późny pluralizm ontologiczny, rozróżnienie odmiennych sposobów bycia człowieka, świata i Boga, podobny jest do analiz Rosenzweiga z jego pierwszej części Gwiazdy Zbawienia. Trudno także nie wspomnieć o wpływie neokantyzmu na n e o p o z y- t y w i z m 33. Neokantyzm wpłynął przede wszystkim na Koło Wiedeńskie. Uczniem neokantysty Bruno Baucha był Rudolf Carnap. Pisał Stanisław Wszołek: Jest rzeczą ogromnie interesującą, że poglądy Carnapa z Physikalische Begriffsbildung są niemal identyczne z poglądami naukowo zorientowanych neokantystów 34. A w innym miejscu: Zamierzenia Carnapa okazały się chybione. Okazały się takimi nie tylko dlatego, że postulat neutralności jest utopijny, ale także dlatego, że Carnap, zwalczając metafi zykę, między innymi Kanta, ciągle pracuje w ramach kantowskiego programu. Inaczej mówiąc, w Carnapowskim rozumieniu konstruowania lub konstytuowania, jak również w jego formalnym podejściu do kwestii fi lozofi cznych nie ma żadnej neutralności, gdyż logika kantyzmu przenika wszystkie projekty Carnapa 35. Z Moritzem Schlickiem spierał się Ernst Cassirer co do interpretacji teorii względności Einsteina. Ten spór wywarł także pewien wpływ na Schlicka. Natomiast na członka Koła Berlińskiego Hansa Reichenbacha wywarł wpływ Cassirer. Pisał Hilary Putnam: W istocie rzeczy wspaniała książka Reichenbacha The Theory of Relativity and a Priori Knowledge 36, chociaż zawiera 32 H.-G. Gadamer, Selbstdarstellung, [w:] tenże, Gesammelte Werke, t. 2, 20 Tübingen 1986, s. 479. 33 Na temat relacji między neokantyzmem a Kołem Wiedeńskim pisał m.in. W. Sauer, Carnaps Aufbau in Kantianischer Sicht, Grazer Philosophische Studien 1985, nr 23, oraz tenże, On the Kantian Background of Neopositivism, Topoi 1989, t. 8. 34 S. Wszołek, Nieusuwalność metafizyki. Logiczno-lingwistyczne aspekty debaty Rudolfa Carnapa z Ludwigiem Wittgensteinem i Karlem R. Popperem, Tarnów 1997, s. 335. 35 Tamże, s. 370 371. 36 Berkeley 1965. Jest to angielski przekład Relativitätstheorie und Erkenntnis a priori, Berlin 1920.
WPROWADZENIE krytykę Kantowskiej tezy o aprioryczności geometrii, jest pod wieloma względami dziełem neokantowskim 37. Należy wreszcie wspomnieć o sporach neokantystów z poglądami Fregego i Russella, a zatem z twórcami f i l o z o f i i a n a l i t y c z n e j. Najbardziej przez fi lozofów analitycznych ceniony był Nelson. Reichenbach wywarł pewien wpływ na Hilary ego Putnama, który był jego amerykańskim uczniem. Natomiast Cassirer, który wykładał w Ameryce, nie wywarł znaczącego wpływu. Tak wspominał go Alfred Jules Ayer: Był on wzorem ogłady. Przez wzgląd na jego renomę i ze współczucia dla jego nieszczęść niektórzy z nas uczęszczali na jego cotygodniowe zajęcia dotyczące Leibniza. Był on historykiem fi lozofi i o dużej erudycji i dobrze mówił po angielsku, lecz niezbyt pociągała go dyskusja. Kiedy ktoś z nas sformułował jakąś trudność, odpowiadał:»to bardzo interesujące pytanie. Sprawiłoby ono kłopot samemu Leibnizowi«, i ze spokojem przechodził do innej sprawy 38. Problematyka podejmowana przez neokantystów była bardzo rozleg ła i obejmowała nie tylko rozmaite, lecz także różne dziedziny wiedzy. Zajmowali się oni psychologią (między innymi Natorp, Münsterberg), pedagogiką społeczną (Natorp, Nelson), socjalizmem (Cohen, Vorländer), fi - lozofią nauki (Cohen, Cassirer), metodologią nauk (Windelband, Rickert), fi lozofi ą prawa (między innymi Stammler, Radbruch, Nelson), aksjologią i filozofi ą kultury (Windelband, Rickert, Cassirer), etyką i estetyką (Cohen, Natorp), metafizyką (Lask, Natorp), religią (Cohen, Natorp, Lask, Windelband, Cassirer). Ta różnorodność problemów badawczych, rozpiętość stanowisk fi lozofi cznych od idealizmu po realizm, oraz silne wpływy Platona, Plotyna, Fichtego, Hegla i Lotzego stawiają nas przed problemem jedności neokantyzmu. Ernst W. Orth, który elementy neokantyzmu występujące po drugiej wojnie światowej nazwał neoneokantyzmem, stwierdził w Die Einheit des Neukantianismus 39, iż o jedności neokantyzmu można mówić w trzech perspektywach: po pierwsze problem jedności sam już jest tematem neokantyzmu neokantyści stawiają pytanie o jedność poznania, czy też jedność świadomości (sam autor stwierdza jednak, iż nie jest to wyznacznik wystarczający, dotyczy on bowiem wielu kierunków i sposobów uprawiania fi lozofi i); po drugie można jedność neokantyzmu wskazać w perspektywie historyczno-socjologicznej; po trzecie można ją, zdaniem Ortha, określić jako jedność pewnego typu kultury fi lozoficznej, w której obszarze krzyżują się wszystkie zainteresowania neokantyzm a filozofia analityczna 37 H. Putnam, Reichenbach s Metaphysical Picture, [w:] tenże, Words and Life, Cambridge 1994, s. 110 111. 38 A.J. Ayer, Part of My Life, Oxford 1977, s. 152. 39 Zob. E.W. Orth, Die Einheit des Neukantianismus, [w:] Neukantianismus. Perspektiven und Probleme, red. E.W. Orth, H. Holzhey, Würzburg 1994, s. 13. 21
1. NEOK ANTYZM epoki. Pierwszą i trzecią z wymienionych przez Ortha perspektyw można sprowadzić do pytania o charakter ewolucji teorii poznania. Problematyczna jest także sama nazwa kierunku. Być może ma rację Władysław Tatarkiewicz, że po 1900 roku dwie najważniejsze szkoły neokantowskie odeszły znacznie od pierwszego neokantyzmu 40. Przyjmując samo określenie Tatarkiewicza, a nie sens, który on weń wkłada, można by dokonać podziału neokantyzmu na pierwszy i drugi, przed rokiem 1900 i po nim. I tylko pierwszy z nich byłby właściwym, choć twórczym i krytycznym, powrotem do fi lozofi i Kanta. Drugi natomiast włączyłby się w różne rozwijające się na początku XX wieku nurty, takie jak: fi lozofi a życia, fenomenologia, pragmatyzm, filozofi a dialogu, hermeneutyka. Badania nad filozofi ą Kanta i neokantyzmem podjęło powstałe w 1896 roku z inicjatywy Vaihingera czasopismo Kant-Studien. W celu instytucjonalnego wspierania czasopisma w 1904 roku zostało założone Towarzystwo Kantowskie (Kant-Gesellschaft). W szczytowym okresie rozwoju liczyło ono trzy tysiące członków, co świadczy o dużym zainteresowaniu filozofi ą Kanta. Według Schuhmanna i Smitha, którzy powołali się na wypowiedź Bertranda Russella ze Sceptical Essays, schyłek neokantyzmu związany był z buntem przeciwko idealizmowi, którego przejawem miało być powstanie filozofi i Brentana i Meinonga, przede wszystkim jednak Badań logicznych Husserla. Faktycznie los samych podstaw neokantyzmu został przesądony pisali Schuhmann i Smith kiedy w 1916 roku Husserl przejął katedrę we Fryburgu po Heinrichu Rickercie. Rok później Husserl podczas swojego inauguracyjnego wykładu w tymże mieście nadmienił o schyłku neokantyzmu 41. Nie jest to prawda, gdyż wówczas Natorp zaczął dopiero rozwijać własną wersję fenomenologii. Z tej samej racji trudno zgodzić się z Aleksandrem Bobko, że neokantyzm wyparła fenomenologia. Można by powiedzieć, że tym, czym w fi lozofi i transcendentalnej było konstruowanie źródłowych założeń, tym w fenomenologii jest poszukiwanie źródłowych doświadczeń 42 pisze Bobko. Ta uwaga może dotyczyć tylko początkowej fazy rozwoju fenomenologii fenomenologii ejdetycznej. Natomiast fenomenologia transcendentalna w coraz większym stopniu opierała się na fi lozofi i Kanta i zmierzała w podobnym kierunku co neokantyzm. Dostrzegł to między innymi i stwierdził w debacie z Cassirerem Martin Heidegger. 40 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 3, Warszawa 1978, s. 97. 41 K. Schuhmann, B. Smith, Dwa oblicza idealizmu: Lask a Husserl, 22 dz. cyt. s. 130 131. 42 A. Bobko, Założenia, zadania i granice neokantyzmu na przykładzie koncepcji filozofii Heinricha Rickerta i Emila Laska, Logos i Ethos 1993, nr 2, s. 103.
WPROWADZENIE Koniec neokantyzmu wyznaczany jest mniej lub bardziej umownie. Raz wskazuje się na 1915 rok śmierć Windelbanda (i Laska), innym razem na rok 1918 śmierć Cohena. O tym właśnie roku pisze Helmut Holzhey. Data ta jest o tyle istotna, że wyznacza koniec pewnego okresu w całej kulturze niemieckiej okresu, dla którego neokantyzm stanowił jedną z najżywotniejszych fi lozofi cznych tradycji. Po roku 1918 przestał on odgrywać rolę dominującą. Działalność neokantystów w okresie między pierwszą a drugą wojną światową jednak nie zanikła. Można wymienić chociażby Cassirera, Natorpa, Nelsona czy Rickerta. Neokantyzm, pomimo sukcesywnego spychania na margines samego neokantowskiego sposobu uprawiania fi lozofi i, pozostał bardzo znaczący przynajmniej do roku 1933 roku dojścia Hitlera do władzy 43. W tych ramach całą epokę neokantyzmu ujmował również Cassirer 44. Nie oznacza to wszakże, iż po 1933 roku zupełnie przestały się ukazywać książki napisane z pozycji neokantowskich. Publikowali je również marburczycy (na przykład Albert Görland, Ästhetik. Kritische Philosophie des Stils, Hamburg 1937). W latach czterdziestych już poza granicami Niemiec publikował także Cassirer (na przykład Logik der Kulturwissenschaften. Fünf Studien, Göteborg 1941; An Essay on Man. An Introduction to the Human Culture, New Haven 1944). O końcu neokantyzmu pisał także Tatarkiewicz w Rozstaniu z kantyzmem 45, trudno jednak zgodzić się z jego diagnozą. Nie sposób w rozdziale poświęconym neokantyzmowi nie zwrócić też uwagi na szerszą recepcję fi lozofi i Kanta w XX wieku. Można ten wiek bez wahania nazwać wiekiem Kanta, gdyż inspiracja jego fi lozofi ą, jej interpretacja, ale i krytyka całkowicie go zdominowały. Z ducha fi lozofi i Kanta wyrósł pragmatyzm (głównie Peirce a, choć Kant miał wpływ także na Jamesa i Meada) i transcendentalny tomizm. Duży wpływ wywarł Kant na fi lozofi ę życia Wilhelma Diltheya, fi lozofi ę ducha i fenomenologię. Etyka Kanta stała się podstawą etyki odpowiedzialności Lévinasa. Natomiast Jean François Lyotard opierał się na Kantowskiej Krytyce władzy sądzenia. Józef Tischner badał Kantowskie idee zła radykalnego i dobrej woli. To tylko niektóre z istotnych kantowskich wątków w fi - lozofi i XX wieku. Neokantyzm (głównie Lange) wywarł wpływ w Polsce między innymi na Adama Mahrburga (1855 1913), Mariana Massoniusa (1862 1945), autora między innymi Racjonalizmu w teorii poznania Kanta (1898), 43 Zob. H. Schnädelbach, Filozofia w Niemczech 1831 1933, tłum. K. Krzemieniowa, Warszawa 1992, s. 13 17. 44 Zob. E. Cassirer, Das Erkenntnisproblem in der Philosophie und Wissenschaft der neueren Zeit, t. 4, dz. cyt. 45 Zob. W. Tatarkiewicz, Rozstanie z kantyzmem, [w:] tenże, Droga do filozofii i inne rozprawy filozoficzne, Warszawa 1972. 23
1. NEOK ANTYZM Riehl Józefę Fabiannę Kodisową (1865 1940), Władysława Heinricha (1869 1957) 46. Współcześnie o neokantyzmie pisali w Polsce: Aleksander Bobko, Mirosława Czarnawska, Wojciech Hanuszkiewicz, Andrzej Noras, Jan Ożarowski, Andrzej Przyłębski, Maria Szyszkowska, Beata Trochimska-Kubacka. Mniej znanymi, lecz interesującymi neokantystami byli: Alois Riehl, Hugo Münsterberg i Bruno Bauch. A l o i s R i e h l, fi lozof austriacki, urodził się 27 kwietnia 1844 roku w Bozen (południowy Tyrol). Studiował fi lozofi ę, geografi ę i historię na uniwersytetach w Wiedniu, Monachium, Innsbrucku i Grazu. Doktorat uzyskał w 1868 roku na uniwersytecie w Innsbrucku. Habilitował się w roku 1870 na uniwersytecie w Grazu. Przez trzy lata pracował tam jako docent prywatny, a od 1873 roku jako profesor nadzwyczajny fi lozofii. Jeszcze w Grazu opublikował pierwszy tom jednej z najważniejszych swoich rozpraw, Der philosophische Kritizismus und seine Bedeutung für die positive Wissenschaft, zatytułowany Geschichte und Methode des philosophischen Kritizismus (1876). Tom drugi, część pierwszą opublikował w 1879 roku pod tytułem Die sinnlichen und logischen Grundlagen der Erkenntnis, natomiast tom drugi, część drugą, Zur Wissenschaftslehre und Metaphysik, w 1887 roku. Profesorem zwyczajnym został w roku 1878. W tym samym roku opublikował Begriff und Form der Philosophie. W 1882 roku objął katedrę po Wilhelmie Windelbandzie na uniwersytecie we Fryburgu. W roku 1896 został powołany na katedrę fi lozofi i uniwersytetu w Kilonii, a w 1898 roku w Halle. W roku 1905 został następcą Wilhelma Diltheya na katedrze filozofi i Uniwersytetu Berlińskiego. W 1913 roku otrzymał doktorat honorowy uniwersytetu w Princeton. Zmarł 21 listopada 1924 roku w Berlinie. Riehl chciał być konsekwentnym uczniem Kanta. Bliski był mu przede wszystkim realizm Kantowskiej filozofi i. Filozofia może, według niego, zachować swą tożsamość jedynie wówczas, gdy przeciwstawi się metafi zyce. Metafi zyka musi zatem zostać zastąpiona naukami pozytywnymi, jest bowiem zbyteczna dla krytycyzmu. Bieg filozofi i nowożytnej, począwszy od renesansu, ukazuje, według Riehla, związek mechaniki i uniwersalnych dążeń poznania. Filozofia powinna być wiedzą uniwersalną. Takie zadanie postawił sobie, jego zdaniem, dopiero John Locke. Filozofi a nie była już dla niego wiedzą o całości rzeczywistości (metafizyką), jak była nią w starożytności, lecz krytyczną wiedzą uniwersalną. Dlatego Kant tak wysoko cenił Locke a i Hume a. Szczególnie dzięki Hume owi mógł 46 Zob. A. Hochfeldowa, Neokantyzm okresu pozytywizmu, [w:] Z historii filozofii pozytywistycznej w Polsce. Ciągłość i przemiany, red. A. Hochfeldowa, B. Skarga, Wrocław 1972; M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm i jego recepcja w Polsce na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Filozofia Kanta i jej recepcja, red. R. Kozłowski, Poznań 2000. 24
WPROWADZENIE skutecznie wystąpić przeciwko metafi zycznym ułudom i osiągnąć pozycję realistyczną. Wyraża się ona, według Riehla, w Kantowskiej rzeczy samej w sobie. Kto nie chce przyznać, że poznanie jest realistyczne, ten nie myśli rzeczywiście. Myślenie jest podporządkowane wrażeniom. Dlatego pierwszej części drugiego tomu swego dzieła nadał tytuł Die sinnlichen und logischen Grundlagen der Erkenntnis. Choć centralną dziedziną filozofi i była dla Riehla teoria poznania, nie unikał on także problematyki fi lozofi i praktycznej. W zakresie wrażeń istnieją również komponenty społeczne. Jednym z nich jest uczucie altruizmu. Podobnie jak badeńczycy zajmował się wartościami, nie pojmował ich jednak jako podstawy badań teoriopoznawczych. Wartości służą jedynie orientacji życia. W przeciwieństwie do Windelbanda i Rickerta teorię poznania i filozofi ę wartości uznawał za niesprowadzalne do siebie. Riehl był popularnym myślicielem. Jego główne dzieło zostało przetłumaczone na język angielski, rosyjski, holenderski, japoński (dzięki Riehlowi neokantyzm stał się popularny w Japonii) i węgierski 47. H u g o M ü n s t e r b e r g, fi lozof i psycholog niemiecki, urodził się 1 czerwca 1863 roku w Gdańsku. Dzięki matce Annie Münsterberg, która była artystką, wyniósł z domu miłość do sztuki. Grał na wiolonczeli i pisał wiersze. Pasja do muzyki i sztuki wpłynęła na rozwój jego psychologicznych teorii. Ukończył gimnazjum w Gdańsku. Miał szerokie zainteresowania. Studiował między innymi język arabski i sanskryt. W 1882 roku rozpoczął studia z zakresu języka francuskiego i literatury na uniwersytecie w Genewie. Po semestrze przeniósł się jednak na uniwersytet w Lipsku, gdzie początkowo studiował psychologię społeczną, a następnie medycynę. W 1883 roku pod wpływem wykładów Wilhelma Wundta zainteresował się psychologią. Studiował także fi lozofi ę pod kierunkiem Heinricha Rickerta. W 1855 roku obronił doktorat z psychologii na uniwersytecie w Lipsku. Kontynuował studia medyczne na uniwersytecie w Heidelbergu. W 1887 roku uzyskał habilitację i rozpoczął pracę naukową jako docent prywatny na uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim. W 1888 roku opublikował Willenshandlung, a rok później Beiträge zur Expe rimentellen Psychologie. W 1891 roku na Międzynarodowym Kongresie Psychologii w Paryżu spotkał Williama Jamesa, który zaprosił go na Uniwersytet Harvarda do Cambridge. W latach 1892 1895 i 1897 1916 pracował naukowo w harwardzkim laboratorium psychologicznym. W 1898 roku został przewodniczącym Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego. W roku 1900 opublikował Grundzüge der Psycho logie, w 1905 The Principles of Art Education, a w 1909 The Eternal Values. W 1910 roku powrócił na pewien czas do Berlina w ramach wymiany z Uniwersytetem Harvarda. Założył wówczas w Berlinie Instytut Amerykański. Münsterberg 47 Na temat Riehla zob. K. Wieczorek, Spory o przedmiot poznania, Katowice 2004. 25