ny zostaje na wydatki. Te trzy kategorie - wartość produkcji. dochody czynników wytwórczych i wydatki - stanowią alternatywne mierniki produkcji

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego Oglądając pod mikroskopem poszczególne fragmenty ciała jakiegoś stworzenia, na przykład nóżki lub oczy konika polnego, lepiej poznamy szczegóły jego budowy anatomicznej, ale nie wyrobimy sobie poglądu na to, jak on wygląda w całości. Podobnie rzecz się ma z gospodarką: badając zachowanie poszczególnych rynków i podmiotów gospodarczych, możemy się wiele o nich dowiedzieć. Jeśli jednak chcemy poznać działanie gospodarki jako całości, to konieczne się staje spojrzenie na nią z pewnego dystansu. To szerokie spojrzenie na gospodarkę jest domeną makroekonomii. Co określa wielkość produkcji społecznej, tj. łączną ilość dóbr i usług wytwarzanych w gospodarce? Jakie czynniki determinują tempo wzrostu produkcji? Co to jest bezrobocie i jakie są jego przyczyny? Co wpływa na zmiany ogólnego poziomu cen i jakie ma to znaczenie? Czy rząd powinien oddziaływać na te podstawowe zmienne makroekonomiczne? To tylko wybrane problemy, których rozwiązywaniem zajmuje się makroekonomia. Najnowsza historia dowodzi wagi tych problemów: w wielu krajach Europy Zachodniej ceny rosną szybko, tempo wzrostu produkcji zmniejszyło się, a bezrobocie znacznie wzrosło. Inne kraje odczuwają podobne problemy. Zjawiskom tym towarzyszy tendencja do ograniczania skali interwencjonizmu państwowego w gospodarce. Zanim wyjaśnimy, w jaki sposób funkcjonuje gospodarka, musimy nauczyć się, jak sporządzić jej opis. Służy temu przede wszystkim system rachunków dochodu narodowego, który pozwala zmierzyć wielkość produkcji społecznej i jej części składowych oraz badać istniejące między nimi współzależności. Kluczem do zrozumienia rachunku dochodu narodowego jest pojęcie ruchu okrężnego produkcji dóbr i usług oraz dochodów i wydatków. Istnieją trzy sposoby pomiaru produkcji społecznej. Można je przedstawić na przykładzie prostego modelu gospodarki zamkniętej (tj. nie prowadzącej wymiany z zagranicą), bez udziału państwa. Efektem połączenia nakładów czynników wytwórczych jest określona wartość produkcji. Czynniki wytwórcze otrzymują dochód (wynagrodzenie), który przeznaczo- 1

ny zostaje na wydatki. Te trzy kategorie - wartość produkcji. dochody czynników wytwórczych i wydatki - stanowią alternatywne mierniki produkcji krajowej. Produkt krajowy brutto (PKB, ang. GDP) w gospodarce zamkniętej bez udziału państwa obliczamy sumując wartość dodaną wytworzoną w po szczególnych gałęziach gospodarki. Ten sam wynik otrzymamy dodając wszystkie wydatki na dobra finalne i usługi lub sumując dochody wypłacone czynnikom produkcji. Zapasy można traktować jak kapitał obrotowy, w związku z czym zmiany poziomu zapasów należy ujmować jako część inwestycji. Część dochodu nie wydana przez gospodarstwa domowe stanowi oszczędności Chodzi tu o strumień bieżących oszczędności, nie zaś o skumulowany zasób oszczędności nagromadzonych w okresach wcześniejszych (przyp. Z.M.).. W tym prostym modelu gospodarki wydatki gospodarstw domowych są przeznaczane na zakup dóbr konsumpcyjnych, a wydatki przedsiębiorstw - na inwestycje. Dochody gospodarstw domowych są przeznaczane na konsumpcję lub na oszczędności. W efekcie zawsze zachodzi równość między faktycznymi oszczędnościami i faktycznymi inwestycjami. Przedsiębiorstwa zaciągają pożyczki na sfinansowanie inwestycji dokładnie w takiej wysokości, jaka odpowiada nie wydanej przez gospodarstwa domowe (i udostępnionej przedsiębiorstwom w postaci pożyczek) części dochodu. Powyższa równość odnosi się tylko do sytuacji ex post, ponieważ nie zawsze zamierzone (planowane) inwestycje i oszczędności są sobie równe. Może się na przykład zdarzyć, że przedsiębiorstwo nie osiągnie planowanej wielkości sprzedaży i w rezultacie będzie zmuszone poczynić przymusowe inwestycje w postaci nie planowanego przyrostu zapasów. Wprowadzenie budżetu państwa do modelu oznacza zmianę niektórych założeń. Państwo ingeruje w działalność gospodarczą, osiągając dochody przez nakładanie podatków bezpośrednich i pośrednich, dokonując wydatków na 2

dobra i usługi oraz płatności transferowych. Wydatki państwa na dobra i usługi włącza się do rachunku globalnych wydatków. Wydatki transferowe budżetu państwa oraz obciążające dochody ludności podatki bezpośrednie wpływają na poziom dochodów rozporządzalnych ludności, czyli tych dochodów, które gospodarstwa domowe przeznaczają na konsumpcję i oszczędności. Istnienie podatków pośrednich sprawia, że PKB można ujmować dwojako: w cenach rynkowych (zawierających podatki pośrednie) albo w cenach czynników produkcji (po odjęciu podatków pośrednich netto, czyli sumy podatków pośrednich pomniejszonej o subsydia państwowe wypłacone przedsiębiorstwom). Jeżeli rozpatrujemy gospodarkę otwartą i do modelu wprowadzimy handel zagraniczny, to musimy wziąć pod uwagę transakcje zawierane między danym krajem i zagranicą. Występują one w postaci eksportu i importu dóbr i usług oraz transferów dochodów z własności za granicą. Nadwyżka eksportu nad importem jest elementem składowym PKB. Jeżeli do produktu krajowego brutto dodamy wartość dochodów netto z własności za granicą, otrzymamy produkt narodowy brutto - PNB (ang. GNP), tj. całkowity dochód uzyskany przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca powstania tego dochodu. Końcowym uzupełnieniem modelu jest uwzględnienie faktu zużywania się dóbr kapitałowych (środków trwałych) w czasie. Pomniejszając PNB o wielkość ich amortyzacji, otrzymujemy dochód narodowy (lub inaczej - produkt narodowy netto. Tożsamość ta jest prawdziwa tylko w przypadku produktu narodowego netto liczonego w cenach czynników produkcji tzn. ilość pieniędzy, jaką społeczeństwo przeznacza ostatecznie na zakup dóbr i usług po odłożeniu odpowiednich środków finansowych niezbędnych do utrzymania stałej wartości majątku (zasobu kapitału). Jest to definicja nieścisła. Po pierwsze, dochód narodowy wyraża przede wszystkim wartość produkcji dóbr i usług wytworzonych przez społeczeństwo w jednostce czasu (np. w określonym roku), a nie ilość posiadanych przez społeczeństwo pieniędzy. Po drugie, ujmowany od strony wydatków na wykupienie tej produkcji musi uwzględnić eksport netto, tzn. część krajowej produkcji nabywaną przez odbiorców zagranicznych 3

Po co właściwie liczymy dochód narodowy? Przede wszystkim jest to miernik całkowitej produkcji dóbr i usług w gospodarce. Dochód narodowy przypadający na 1 mieszkańca daje jednocześnie pogląd o poziomie życia mieszkańców kraju i pozwala dokonywać porównań międzynarodowych. Amortyzację liczy się w różnych krajach w różny sposób, dlatego lepszą podstawą do porównań międzynarodowych jest produkt narodowy brutto; nie zachodzi tu bowiem potrzeba odliczania amortyzacji. Różny jest także poziom i zakres podatków pośrednich, odliczanych od PNB przy szacunku dochodu narodowego netto w cenach czynników produkcji. Konieczne jest rozróżnienie nominalnego i realnego produktu narodowego brutto. PNB w ujęciu nominalnym mierzy się w cenach bieżących, co powoduje, że zawiera on w sobie efekty zmian poziomu cen, wywołane inflacją. PNB w ujęciu realnym mierzy się w cenach stałych wybranego okresu, nazywanego rokiem bazowym. Realny PNB wyraża fizyczne rozmiary produkcji społecznej, eliminując wpływ zmian cen. Podstawowym miernikiem poziomu rozwoju gospodarczego i poziomu życia stosowanym w porównaniach międzynarodowych jest PNB per capita (PNB podzielony przez liczbę mieszkańców kraju, czyli PNB na 1 mieszkańca). Przy ocenie rozmiarów realnej produkcji społecznej pożądany byłby miernik o możliwie najszerszym zakresie. Biorąc za punkt wyjścia PNB, należałoby odliczyć wartość produktów uznawanych za społecznie niepożądane oraz odjąć szkodliwe efekty uboczne działalności gospodarczej, np. zanieczyszczenie środowiska, a jednocześnie dodać efekty pominiętych, trudnych do zmierzenia rodzajów działalności, np. pracę gospodyń domowych. Miernik ten powinien też uwzględniać przynajmniej szacunkową wartość dóbr i usług nie rejestrowanych w oficjalnej statystyce, a wytwarzanych i sprzedawanych w ramach tzw. gospodarki nieoficjalnej ( szara strefa"). Skala tego zjawiska jest bardzo zróżnicowana w poszczególnych krajach, co wiąże się głównie z wysokością podatków i poziomem dyscypliny podatkowej. Przykładem kompleksowego miernika produkcji społecznej jest wskaźnik dobrobytu ekonomicznego netto - DEN (ang. NEW), skonstruowany przez W. Nordhausa i J. Tobina. Jednak 4

wysokie koszty liczenia tą metodą i jej zawodność sprawiają, iż (a) zapasy (b) eksport PNB pozostanie prawdopodobnie najszerzej stosowaną, stan-(cdardową miarą aktywności gospodarczej. (d) PNB per capita dobra finalne (e) makroekonomia Pojęcia i określenia. Każdemu z pojęć oznaczonych literami przyporządkuj odpowiednie określe-(g) amortyzacja (f) oszczędności nie oznaczone liczbą: (h) PKB w cenach czynników produkcji 1. Objaśnia działanie gospodarki jako całości. 2. Dobra wytwarzane za granicą i nabywane do wyko-(irzystania w kraju. (j) dobra pośrednie ceny bieżące 3. Całkowity dochód osiągany przez mieszkańców kra-(kju niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług ceny stałe (1) gospodarka otwarta (m) gospodarka zamknięta przez czynniki wytwórcze. (n) produkt narodowy brutto(pnb) 4. Produkt narodowy netto liczony w cenach czynni-(oków produkcji. ści dochody rozporządzalne ludno- 5. Miernik produkcji wytworzonej przez czynniki wy-(ptwórcze zlokalizowane w danym kraju, niezależnie od nego netto wskaźnik dobrobytu ekonomicz- tego, kto jest ich właścicielem. (q) wartość dodana 6. Sposób mierzenia wartości produkcji krajowej z (r) deflator PNB (s) inwestycje uwzględnieniem podatków pośrednich od dóbr i (t) import usług. (u) produkt krajowy brutto (PKB) (v) dochód narodowy (w) ceny rynkowe (x) dochody netto z własności za granicą 5

7. Nadwyżka dochodów z własności czynników produkcji zatrudnionych za granicą nad dochodami majątkowymi uzyskanymi przez cudzoziemców w danym kraju. 8. Zakupy dóbr kapitałowych. 9. Wyrażenie wydatków lub wartości produkcji za pomocą cen wybranego roku bazowego. 10. Wyrażenie wydatków lub wartości produkcji za pomocą cen istniejących w momencie pomiaru. 11. Miernik produkcji społecznej korygujący PNB o wartość produkcji pozarynkowej i czasu wolnego, opracowany przez W. Nordhausa i J. Tobina. 12. Dobra wykorzystywane jako nakłady w procesie produkcji i całkowicie zużywane (surowce i materiały). 13. Dobra wytwarzane w kraju i sprzedawane za granicę. 14. Ta część dochodu, która nie jest wydawana na zakup dóbr i usług. 15. Przyrost wartości dóbr w trakcie procesu produkcji. 16. PNB podzielony przez liczbę ludności. 17. Przybliżona miara ubytku wartości istniejącego zasobu kapitału w danym okresie wskutek fizycznego lub ekonomicznego zużycia. 18. Miara wartości produkcji krajowej z pominięciem podatków pośrednich od dóbr i usług. 19. Dochody gospodarstw domowych z uwzględnieniem świadczeń budżetowych (płatności transferowych z budżetu państwa), pomniejszone o podatki bezpośrednie; suma, jaka pozostaje gospodarstwom domowym na wydatki i oszczędności. 6

20. Gospodarka nie prowadząca wymiany z zagranicą. 21. Dobra nabywane przez ostatecznego użytkownika: dobra konsumpcyjne zakupywane przez gospodarstwa domowe albo dobra kapitałowe, czyli inwestycyjne (np. maszyny), nabywane przez przedsiębiorstwa 5. 5 W szerszym ujęciu kategoria ta obejmuje: dobra konsumpcyjne nabywane przez ludność, dobra kapitałowe (inwestycyjne) nabywane przez przedsiębiorstwa, dobra nabywane przez państwo, przyrost zapasów i eksport netto (przyp. Z.M.). 22. Dobra trzymane przez przedsiębiorstwa na potrzeby przyszłej produkcji lub sprzedaży. 23. Gospodarka prowadząca wymianę z innymi krajami. 24. Stosunek nominalnego PNB do realnego PNB wyrażony w postaci wskaźnika. Zadania 1 Tablica 19.1 zawiera wskaźniki cen konsumpcyjnych dla Wielkiej Brytanii, Japonii i Włoch. (Wskaźnik cen konsumpcyjnych to inaczej deflator wydatków konsumentów, obliczony podobnie jak deflator PNB w podrozdziale 19.5 podręcznika). a Oblicz roczne stopy inflacji dla każdego kraju. b Przedstaw na wykresie trzy szeregi i czasowe stóp inflacji. c O ile procent wzrosły ceny w poszczególnych krajach w całym okresie, tj. w latach 1979-1989? d Który kraj cechowała największa stabilność cen? e W którym kraju wystąpił największy spadek stopy inflacji po 1980 r.? 7

Tablica 19.1. Inflacja w latach 1979-1989 w... Wielkiej Brytanii Japonii we Włoszech Lata WCK Stopa WCK Stopa inflacjiwck Stopa inflacji (1985=100) inflacji(%) (1985=100) (%) (1985=100) (%) 1979 59,9 80,9 43,4 1980 70,7 87,4 52,5 1981 79,1 91,7 61,9 1982 85,9 94,1 72,1 1983 89,8 95,9 82,7 1984 94,3 98,0 91,6 19s5 l00,0 l00,0 l00,0 1986 103,4 100,6 105,8 1987 107,7 100,7 110,9 1988 113,0 101,4 116,5 1989 121,8 103,7 123,8 Źródło: Department of Employment, Employmenr Gazette. W tablicy 19.2 przedstawiono wybrane dane o dynamice produkcji w tych krajach w tym samym okresie; dane wyrażone są w postaci wskaźników. 8

Tablica 19.2. Dynamika produktu społecznego w Wielkiej Brytanii, Japonii i we Włoszech w latach 1979-1988 Wielka Brytania Japonia Włochy Lata PKB Stopa wzrostu(%) PNB Stopa PKB Stopa (1985= 100) 1979 92,7 78,8 89,0 1980 90,6 82,2 92,5 1981 89,5 85,2 93,5 1982 91,1 87,9 93,7 1983 94,5 90,7 94,7 1984 96,6 95,3 97,5 1985100,0 100,0 100,0 1986103,4 102,5 102,5 1987108,4 107,0 105,6 1988112,8 113,2 109,7 (1985= 100) wzrostu(%) (1985= 100) wzrostu(%) Zródło: Main Economic lndicators, OECD. f Oblicz roczne stopy wzrostu PKB (lub PNB) dla każdego kraju. g Przedstaw na wykresie wyniki obliczeń w postaci szeregów czasowych. h O ile procent wzrosła produkcja w poszczególnych krajach w analizowanym okresie? 9

_2 W hipotetycznej gospodarce zamkniętej (bez udziału państwa) planowana konsumpcja jest równa 150, planowane inwestycje : 50, a produkcja : 210. a Jaka jest wielkość planowanych wydatków? b O ile zmieni się poziom zapasów? c Jaka będzie w tej sytuacji wielkość oszczędności? d Na jakim poziomie ukształtują się faktyczne inwestycje? e Jak na tę sytuację zareagują w następnym okresie producenci? 3 Tablica 19.3 zawiera składniki produktu narodowego brutto Wielkiej Brytanii w 1988 r., ujętego od strony dochodów i wydatków. Wszystkie wielkości są wyrażone w milionach funtów w cenach bieżących. Podchodząc do rachunku od strony wydatków, oblicz: a) produkt krajowy brutto w cenach rynkowych, b) produkt narodowy brutto w cenach rynkowych, c) produkt krajowy brutto w cenach czynników produkcji, d) dochód narodowy. Podchodząc do rachunku od strony dochodowej: e) oblicz produkt krajowy brutto w cenach czynników produkcji, f) wyjaśnij, dlaczego odpowiedzi na pytania c) i e) nie są identyczne. 10

Tablica 19.3. Składniki produktu narodowego brutto Wielkiej Brytanii w 1988 r. (w mln ) Wydatki konsumentów.... 293 569 Subsydia państwowe..... 5 883 Czynsze......... 27 464 Dochody netto z własności za granicą 5 619 Wydatki konsumpcyjne państwa 91847 Podatki od towarów i usług.. 75 029 Zyski.. :....... 77458 Amortyzacja....... 45 918 Zmiany stanu zapasów.... 4 371 Inwestycje w kapitale trwałym. 88 751 Eksport......... 108533 Płace.......... 292392 Wynagrodzenia pozostałych czynników produkcji - 2 708 Import......... 125194 11

4 W gospodarce zamkniętej działa pięć przedsiębiorstw wytwarzających: stal, gumę, obrabiarki, opony i rowery. Producent rowerów sprzedaje rowery finalnym nabywcom za 8000. W procesie wytwarzania rowerów wykorzystuje opony, które kupuje za 1000, stal (2500 ) i obrabiarki (1800 ). Producent opon nabywa gumę (600 ), a producent obrabiarek zużywa stal za 1000. a Jaki jest wkład przemysłu rowerowego w tworzenie PKB? b Jaka jest całkowita wielkość wydatków finalnych? 5 Poniższe zestawienie zawiera składniki dochodów osobistych i podatków w Wielkiej Brytanii w 1988 r. Oraz pewne dane nie mające związku z treścią pytań, wprowadzone jedynie dla utrudnienia zadania. Tablica 19.4. Dochody ludności Wielkiej Brytanii w 1988 r. (w mln ) Dochody z pracy najemnej lub prowadzenia własnej firmy 292 392 Dochody z kapitału..... 40 878 Podatki dochodowe, składki na fundusz ubezpieczeń społecznych itd. 82 657 Podatki od wydatków konsumentów...... 51696 Oszczędności....... 13 601 Wydatki transferowe z budżetu państwa........ 56 557 Źródło: jak w tablicy 19.3. a Oblicz całkowite dochody ludności. b Oblicz wielkość dochodów rozporządzalnych ludności. 12

6 Produkt krajowy brutto Wielkiej Brytanii, liczony w cenach rynkowych z 1985 r., wyniósł 384 996 mln w 1987 r. i 400 999 mln w 1988 r. Liczony w bieżących cenach rynkowych wyniósł 355 329 mln w 1985 r., 380 623 mln w 1986 r. i 463 933 mln w 1988 r. Deflator PKB wyniósł 103,5 w 1986 r. i 108,5 w 1987 r. Oblicz roczne stopy wzrostu realnego i nominalnego PKB oraz wskaźniki cen dla lat 1985-1988. 7 Która z wymienionych pozycji nie jest składnikiem dochodu narodowego? a Wynagrodzenia policji. b Wypłaty dla więźniów za zlecone im prace. c Zasiłki chorobowe. d Płace organizatorów działalności dobroczynnej. e Dywidendy wypłacane akcjonariuszom. 8 Wymienione pozycje, z jednym wyjątkiem, to dochody czynników produkcji. Wyjątkiem jest: a) opłata komisowa pobierana przez dealera sprzedającego używane samochody, b) uposażenie inspektora służby skarbowej, c) napiwek wypłacony złotej rączce" za wymianę obluzowanej dachówki na dachu naszego domu, d) emerytura byłego oficera policji, zatrudnionego obecnie w firmie ochrony mienia, e) dywidenda otrzymywana przez właściciela akcji. 13

_9 Które z następujących pozycji są uwzględniane w obliczeniach PNB, a które nie są brane pod uwagę? a Wynagrodzenia nauczycieli. b Napiwki otrzymywane przez taksówkarzy. c Zasiłki z opieki społecznej. d Dochód osiągany przez handlarza używanych samochodów. e Praca wykonywana w domu przez gospodynie domowe. f Praca wykonywana w domu przez płatną pomoc domową. g Wartość przyjemności czerpanej z czasu wolnego. h Dochód ze sprzedaży jaj na rynku. i Maliny zbierane na działce. 10 Przyjmijmy, że powierzchnia koła przedstawia produkt narodowy brutto, a I, X i G oznaczają odpowiednio: I - dobra i usługi inwestycyjne, X - dobra i usługi eksportowe, G - dobra i usługi nabywane przez państwo. Co przedstawia nie oznaczona część koła? Wybierz właściwą odpowiedź: a) spożycie prywatne dóbr i usług, b) spożycie prywatne minus import, c) spożycie prywatne minus amortyzacja. Rysunek 19.1. Podział produktu narodowego brutto 14

11 Poniższe zestawienie zawiera dane o wydatkach krajowych i dochodzie narodowym pewnego kraju (w mln ) w trzech kolejnych latach: Pozycje Rok IRok 2Rok 3 Dochód narodowy 500 600 700 Wydatki państwa 200 250 200 Wydatki prywatne na spożycie 300 300 250 Inwestycje 50 200 200 W pewnym okresie w gospodarce wystąpił deficyt handlowy. W którym? Wskaż prawidłową odpowiedź: a) w roku 1, 2 i 3, b) w roku 1 i 2, c) w roku 2 i 3, d) tylko w roku 1. 12 Poniższe zestawienie zawiera dane ilustrujące sytuację gospodarczą pewnego kraju w dwóch kolejnych latach: Rok Ludność Dochód narodowy Wskaźnik cen 1 10,0 mln 500 mln 100 2 10,5 mln 550 mln 110 Które stwierdzenie prawidłowo wyraża zmiany przedstawione w zestawieniu? a Realny dochód narodowy obniżył się. b Realny dochód narodowy wzrósł. c Realny dochód narodowy na 1 mieszkańca obniżył się. d Realny dochód narodowy na 1 mieszkańca pozostał nie zmieniony. e Realny dochód narodowy na 1 mieszkańca wzrósł. 15

13 Poniższe zestawienie zawiera dane ilustrujące sytuację gospodarczą pewnego kraju w dwóch kolejnych latach. Dane wskazują, że: a) realny dochód narodowy zwiększył się, b) stopa życiowa mieszkańców wzrosła, RokWskaźnik produktuwskaźnik cenwskaźnik liczbyprzeciętna długość tygodnia narodowego brutto detalicznych ludności roboczego 1 105 102 103 44 godz. 2 110 106 103 44 godz. 102,94 103,77 c) liczba ludności zawodowo czynnej zwiększyła się. Wybierz właściwy wariant odpowiedzi: I) a, b i c, II) a i b, III) b i c, IV - a. 14 Uważa się, że produkt narodowy brutto jest niedokładnym wskaźnikiem dobrobytu społecznego, ponieważ: a) nie uwzględnia amortyzacji, b) dobrobyt społeczny obejmuje także dobra i usługi nie będące przedmiotem transakcji rynkowych, c) nie uwzględnia zasiłków socjalnych, d) płace pracowników opieki społecznej i służby zdrowia są finansowane z pieniędzy podatników. Która odpowiedź jest prawidłowa? 16

15 Poniżej przedstawiono wybrane dane z rachunków dochodu narodowego Wielkiej Brytanii w 1988 r. Oblicz: a) produkt krajowy brutto w cenach rynkowych, b) produkt narodowy netto w cenach rynkowych, c) produkt narodowy netto w cenach czynników produkcji, Tablica 19.5. Wybrane dane z rachunków dochodu narodowego Wielkiej Brytanii w 1988 r. Pozycje mld Produkt narodowy brutto w cenach rynkowych 469,6 Podatki od wydatków 75,0 Amortyzacja 54,8 Dochody netto z własności za granicą 5,6 Subsydia państwowe 5,9 d) produkt krajowy brutto w cenach czynników produkcji, e) dochód narodowy. Tak/Nie 1. Wzrostem gospodarczym nazywamy zwiększenie ilości dóbr i usług, na których zakup może sobie pozwolić społeczeństwo. 17

2. W latach 1973-1984 wzrost gospodarczy w Brazylii, Korei i Japonii był znacznie szybszy niż w krajach Europy Zachodniej, takich jak Wielka Brytania, Szwajcaria czy RFN. 3. Dysponując dokładną i kompletną metodą pomiaru powinniśmy otrzymać te same wyniki dotyczące rozmiarów działalności gospodarczej, niezależnie od tego, czy mierzymy wartość wytworzonej produkcji, sumę wynagrodzeń (dochodów) czynników wytwórczych, czy też wielkość wydatków na zakup dóbr i usług. 4. Gospodarka zamknięta to taka, w której istnieje nadmierne bezrobocie. 5. Obliczanie wartości dodanej jest metodą pomiaru wielkości produkcji pozwalającą uniknąć podwójnego liczenia. 6. W gospodarce zamkniętej, bez udziału państwa, oszczędności są zawsze równe inwestycjom. 7. Produkt krajowy brutto w cenach czynników produkcji jest równy produktowi krajowemu brutto w cenach rynkowych plus podatki pośrednie netto. 8. Amortyzacja jest kosztem ekonomicznym, ponieważ odzwierciedla zużycie środków trwałych w procesie produkcji. 9. Produkt narodowy brutto liczony w cenach bieżących jest miarą realnej działalności gospodarczej. 10. Produkt narodowy brutto w cenach stałych jest bezużyteczny jako miernik dobrobytu ekonomicznego, gdyż nie uwzględnia wielu istotnych jego składników. 18

Problemy do przemyślenia 1 Przyjrzyj się ponownie pozycjom wymienionym w zadaniu 9. Które z nich powinno się uwzględnić przy konstruowaniu miernika dobrobytu ekonomicznego? Jakie inne elementy (ze znakiem plus lub minus) powinno się dodatkowo wziąć pod uwagę? 2 W wielu krajach słabo rozwiniętych duża część działalności gospodarczej skupiona jest w małych gospodarstwach rolnych, produkujących głównie na potrzeby własne rolnika i jego rodziny. W jaki sposób wpływa to na porównania poziomu życia oparte na mierniku PNB? Jakie jeszcze inne trudności występują w międzynarodowych porównaniach stopy życiowej w różnych krajach? 3_ Dlaczego tak istotne jest rozróżnienie między nominalnym i realnym ujęciem dochodu narodowego? Odpowiedzi i komentarze Pojęcia i określenia 1 (e) 7 (x) 13(b) 19 (o) 2 (t) 8 (s) 14(f) 20 (m) 3 (n) 9 (k) 15(q) 21 (c) 4 (v) 10(i) 16(d) 22 (a) 5 (u) 11(p)17(g) 23 (1) 6 (w)12(j) 18(h) 24 (r) 19

Zadania _1 Tablica A 19.1. Inflacja w Wielkiej Brytanii, Japonii i we Włoszech w latach 1979-1989 Wielka Brytania Japonia Włochy Lata WCK 1985=100Stopa inflacjiwck (1985=100)Inflacja (%)WCK (1985=100)Inflacja (%) 1979 59,9 80,9 43,4 1980 70,7 18,0 87,4 8,0 52,5 21,0 1981 79,1 11,9 91,7 4,9 61,9 17,9 1982 85,9 8,6 94,1 2,6 72,1 16,5 1983 89,8 4,5 95,9 1,9 82,7 14,7 1984 94,3 5,0 98,0 2,2 91,6 10,8 1985 100,0 6,0 100,0 2,0 100,0 9,2 1986 103,4 3,4 100,6 0,6 105,8 5,8 1987 107,7 4,2 100,7 0,1 110,9 4,8 1988 113,0 4,9 101,4 0,7 116,5 5,0 1989 121,8 7,8 103,7 2,3 123,8 6,3 a Roczną stopę inflacji obliczamy na podstawie wskaźnika cen konsumpcyjnych, wykorzystując metodę opisaną w podrozdziale 19.2 podręcznika. Na przykład, stopę inflacji w Wielkiej Brytanii w 1980 r. (w stosunku do 1979 r.) obliczono następująco: (70,7-59,9)/59,9 100% = 18% (70,7 / 59,9) 1 = 0,18 = (70,7 / 59,9 100%) - 100% = 18,0%. 20

b Rysunek A 19.1. c W Wielkiej Brytanii o 103,3%, w Japonii o 28,2%, we Włoszech 0 185,3%. d Japonię. e We Włoszech. Inflację udało się także zahamować w Wielkiej Brytanii, ale pod koniec lat osiemdziesiątych nastąpiło ponowne przyspieszenie wzrostu cen. f Stopy wzrostu produkcji oblicza się w ten sam sposób, jak stopy inflacji (zob. tablica A 19.2). g Rysunek A 19.2. h W Wielkiej Brytanii o 21,7%, w Japonii o 43,7%, we Włoszech o 23,3%. 2 a Planowane wydatki wynoszą: 150 + 50 = 200. b Poziom zapasów zmieni się o: 210-200 = 10. c Oszczędności wyniosą: 210-150 = 60. d Faktyczne inwestycje ukształtują się na poziomie: 50 + 10 = 60. Tak więc faktyczne inwestycje = faktyczne oszczędności. 21

e Producenci sprzedali mniej produktów, niż się spodziewali i dlatego wzrósł poziom zapasów. W tej sytuacji można oczekiwać jednej z dwóch reakcji dostosowawczych: ograniczenia rozmiarów produkcji lub obniżki cen. Jeżeli założymy, że ceny są stałe, rezultatem nie planowanego wzrostu zapasów będzie ograniczenie wielkości produkcji. Tablica A 19.2. Dynamika produktu społecznego w Wielkiej Brytanii, Japonii i we Włoszech w latach 1979-1988 Wielka Brytania Japonia Włochy Lata PKB (1985=100)Stopa wzrostupnb 1985= 100Stopa wzrostu(%)pkb 1985=100Stopa wzrostu % 1979 92,7 78,8 89,0 1980 90,6-2,3 82,2 4,3 92,5 3,9 1981 89,5-1,2 85,2 3,6 93,5 1,1 1982 91,1 1,8 87,9 3,2 93,7 0,2 1983 94,5 3,7 90,7 3,2 94,7 1,1 1984 96,6 2,2 95,3 5,1 97,5 3,0 1985 100,0 3,5 100,0 4,9 100,0 2,6 1986 103,4 3,4 102,5 2,5 102,5 2,5 1987 108,4 4,8 107,0 4,4 105,6 3,0 1988 112,8 4,1 113,2 5,8 109,7 3,9 22

3 Do rozwiązania zadania pomocne będzie zastąpienie występujących w tablicy pojęć oznaczeniami przyjętymi w podręczniku: a) PKB w cenach rynkowych jest równy C + I + G + ( X - Z) = 461 877 mln. b) PNB w cenach rynkowych to inaczej PKB w cenach rynkowych plus dochody netto z własności za granicą = 467 496 mln. e) PKB w cenach czynników produkcji to PKB w cenach rynkowych minus Te = 392 731 mln. d) Dochód narodowy, czyli PNN w cenach czynników produkcji, równa się PNB w cenach czynników produkcji minus amortyzacja = PNB w cenach rynkowych minus Te minus amortyzacja = 352 432 mln. e) Ujmowany od strony dochodów PKB w cenach czynników produkcji = płace plus zyski plus czynsze plus wynagrodzenia pozostałych czynników produkcji = 394 606 mln. Przy zastosowaniu idealnie dokładnych danych te dwie metody powinny dać identyczny wynik. W praktyce jednak występują pewne rozbieżności wynikające z niedokładności danych. Wartość PKB podawana w rocznikach statystycznych powstaje jako średnia z wyników zastosowania trzech metod pomiaru: dochodów, wydatków i produkcji. Tablica A 19.3. Obliczanie wartości dodanej 23

(1)Dobro (2)Sprzedawca (3)Nabywca (4)Wartość transakcji( ) (5)Wartość dodana ( ) Stal Producent stali Producent obrabiarek 1000 1000 Stal Producent stali Producent rowerów 2500 2500 Guma Producent gumy Producent opon 600 600 ObrabiarkiProducent obrabiarekproducent rowerów 1800 800 Opony Producent opon Producent rowerów 1000 400 Rowery Producent rowerów Użytkownicy finalni 8000 4500 4 Najlepiej będzie zestawić wszystkie transakcje w formie tabeli (tablica A 19.3), a następnie obliczyć wartość dodaną występującą w każdej transakcji. Sposób ten został pokazany w podrozdziale 19.4 podręcznika. Sprawdź, czy rozumiesz, w jaki sposób powstaje kolumna (5). Na przykład, wartość dodana przez producenta rowerów jest równa wartości sprzedanych rowerów (8000 ) minus wartość dóbr zużytych w procesie produkcji - opon (1000 ) i stali (2500 ); wartość dodana wynosi więc: 8000-1000-2500 = 4500. Dla uproszczenia pomijamy zużycie maszyny (obrabiarki), która nie zużywa się" całkowicie, lecz będzie dalej wykorzystywana w procesie produkcji. a Wkład ten jest równy sumie wartości dodanej z kolumny (5) i wynosi 9800. b Na całkowite wydatki finalne składają się dwa elementy - wydatki konsumentów na zakup rowerów (8000 ) i wydatki producenta rowerów na zakup obrabiarek (1800 ), czyli 9800. 24

5 a Całkowite dochody ludności to suma dochodów z pracy, czynszów, dywidend i wypłaconych świadczeń (transferów) z budżetu państwa. Wynoszą one 389 827 mln. b Dochody rozporządzalne (suma dochodów, jakimi dysponują gospodarstwa domowe, przeznaczona na wydatki lub oszczędności) są równe całkowitym dochodom ludności pomniejszonym o płatności z tytułu podatku dochodowego, składek na fundusz ubezpieczeń społecznych itd. W podanym przykładzie wielkość ta wyniosła: 389 827-82 657 = 307 170 mln. Kategoria rozporządzalnych dochodów osobistych jest omawiana w podrozdziale 19.4 podręcznika. 6 Podstawowa zależność, którą należy zapamiętać, jest następująca: deflator PKB to stosunek nominalnego PKB do realnego PKB, wyrażony w postaci wskaźnika: wskaźnik cen = (nominalny PKB X 100) / realny PKB Jeżeli znamy dwie z tych wielkości w jakimś roku, to możemy obliczyć trzecią. Na przykład w zadaniu mamy podane dwie miary PKB dla 1988 r. i na tej podstawie możemy obliczyć wskaźnik cen. Mając już kompletne szeregi czasowe, możemy wyliczyć stopy wzrostu. Zauważmy, że rok 1985 jest rokiem bazowym, co oznacza, iż nominalny PKB jest równy realnemu PKB, a wskaźnik cen wynosi 100. Wyniki obliczeń zostały zestawione w tablicy A 19.4. 25

Tablica A 19.4. Wyniki obliczeń nominalnego i realnego PKB Lata PKB w cenach z 1985 r.(mln ) Stopa wzrostu PKB w cenach stałych (w % PKB w cenach bieżących Stopa wzrostu PKB w cenach bieżących w % Deflator PKB Stopa zmian deflatora PKB w % rocznie rocznie) (mln ) rocznie 1985 355 239 355 329 100,0 1986 367 752 3,5 380 623 7,1 103,5 3,5 1987 384996 4,7 417721 9,7 108,5 4,8 1988 400999 4,2 463933 11,1 115,7 6,6 7 c. 8 d). 9 Generalną zasadą jest uwzględnianie w rachunku PNB wszystkich pozycji (działalności), które mogą być wycenione i są notowane w statystyce gopodarczej. Za składniki PNB można zatem uznać a, b, d, f i h, choć nie zawsze dysponujemy pełną informacją o tych pozycjach. Pozycja c dotyczy płatności transferowych i z definicji nie jest częścią PNB. Pozycja e jest niemierzalna. Pozycję g trudno dokładnie zmierzyć, choć do PNB włącza się opłaty za usługi związane z wykorzystaniem czasu wolnego. Owoców z działki nie da się wycenić, a ich zbiór nie podlega rejestracji statystycznej, chyba że chodziłoby o gospodarstwo ogrodnicze prowadzące plantację malin na zasadach komercyjnych. 10 b). _11 b). 12 c. 13 Wariant IV. 14 b). 26

15 Oznaczmy subskryptami mp i fc odpowiednio mierniki produktu społecznego wyrażone w cenach rynkowych (market price) oraz w cenach czynników produkcji (factor cost). Możemy wówczas zapisać: a) PKBmp to PNBmp minus dochody netto z własności za granicą, czyli: 469,6-5,6 = 464,0. b) PNNmp jest równy PNBmp pomniejszonemu o amortyzację: 469,6-54,8 = 414,8. c) PNN fc jest równy PNNmp minus podatki netto od wydatków: 414,8-(75,0-5,9) = 345,7. d) PKB fc to PKBmp minus podatki netto od wydatków, czyli: 464,0-(75,0-5,9) = 394,9. e) Dochód narodowy jest równy (z definicji) PNN fc. Tak/ Nie 1. Tak (zob. podrozdział 19.1 podręcznika). Ta definicja nie jest właściwa dla gospodarki otwartej. Dotyczy bowiem tzw. dochodu narodowego podzielonego, a nie wytworzonego (składnikiem dochodu podzielonego jest import netto, a składnikiem dochodu wytworzonego - eksport netto). Powszechnie przyjętym kryterium wzrostu gospodarczego jest wielkość produkcji społecznej, a podstawowym miernikiem - stopa wzrostu PNB lub PKB. Obydwa te mierniki dotyczą dochodu narodowego wytworzonego, a nie podzielo- 27

nego. Prawidłowa definicja jest następująca: wzrostem gospodarczym nazywamy zwiększenie ilości dóbr i usług wytwarzanych w danej gospodarce (przyp. Z.M.). Pod warunkiem, że sumę krajowych wydatków na zakup dóbr i usług skorygujemy o wartość eksportu netto (dodając tę wartość); por. przypis 3 (przyp. Z.M.). 2. Tak (zob. podrozdział 19.2 podręcznika). 3. Tak (zob. podrozdział 19.3 podręcznika)'. 4. Nie! Gospodarką zamkniętą nazywamy gospodarkę nie prowadzącą wymiany z zagranicą. Nie ma to nic wspólnego z poziomem bezrobocia. 5. Tak. 6. Tak. Faktyczne oszczędności są zawsze równe faktycznym inwestycjom (z uwzględnieniem zmian stanu zapasów - przyp. Z.M.); równość ta jest pochodną przyjętych przez nas definicji tych zmiennych. Nie oznacza to jednak, że planowane oszczędności i inwestycje są zawsze sobie równe. 7. Nie. Aby otrzymać PKB w cenach czynników produkcji, trzeba od PKB w cenach rynkowych odjąć podatki pośrednie. 8. Tak. Amortyzacja nie jest jednak dokładną miarą faktycznego zużycia środków trwałych. 9. Nie. Miarą realnej produkcji społecznej jest PNB w cenach stałych. 10. Nie. Realny PNB nie jest idealnym miernikiem dobrobytu, ale jest tc najlepszy standardowy miernik, jakim dysponujemy. 28

Problemy do przemyślenia 1 Krótkie omówienie mierników dobrobytu zawiera podrozdział 19.5 podręcznika. 2. Istnienie nie ewidencjonowanej działalności gospodarczej powoduje niedoszacowanie PNB. Przy porównaniach międzynarodowych problemy stwarzają także różnice w podziale dochodu narodowego oraz trudności z przeliczaniem walut. 3. Można wykorzystać tu przykład liczbowy z zadania 6. Determinanty dochodu narodowego W poprzednim rozdziale dowiedzieliśmy się, jak mierzy się dochód narodowy. W tym rozdziale zajmiemy się wyjaśnieniem, od czego zależy poziom dochodu narodowego. W tym celu zbudujemy model, który ułatwi zbadanie wzajemnych związków między rynkami poszczególnych dóbr w skali całej gospodarki. Maksymalną wielkość produkcji, jaką gospodarka może wytworzyć w danym okresie, nazywamy produkcją potencjalną lub - potencjałem wytwórczym. Zauważmy, że nawet w przypadku osiągnięcia maksymalnego poziomu produkcji może utrzymać się pewna wielkość bezrobocia. Rozmiary potencjału wytwórczego zwiększają się wraz ze wzrostem zasobów siły roboczej, akumulacją kapitału oraz postępem technicznym. Do tego wątku wrócimy w dalszych rozdziałach. Obecnie zastanowimy się natomiast, dlaczego w określonym momencie gospodarka osiąga poziom produkcji niższy od potencjalnego, czyli znajduje się w sytuacji niepełnego zatrudnienia. Budując model zakładamy, że ceny i płace są stałe, a w gospodarce występują nie wykorzystane zasoby. Pozwala to pominąć na razie podażową stronę gospodarki i skoncentrować się na krótkookresowym popytowym modelu keynesowskim. Zakładamy ponadto brak interwencji państwa oraz handlu zagranicznego. W gospodarce występują zatem jedynie dwie grupy podmiotów: gospodarstwa domowe, które dostarczają siły roboczej i nabywają dobra konsumpcyjne, oraz przedsiębiorstwa, które wytwarzają różne produkty, wypłacają dochody gospodarstwom domowym oraz nabywają dobra inwestycyjne (szerzej -dobra produkcyjne). Znaczenie popytu jest wyraźnie widoczne w schemacie ruchu okrężnego. Gdyby gospodarstwa domowe 29

wydawały mniejszą część swojego dochodu na zakup dóbr, to zmniejszyłby się popyt globalny, a w konsekwencji i produkcja. Wielkość indywidualnego spożycia zależy przede wszystkim od rozmiarów dochodu narodowego, ale częściowo ma charakter autonomiczny (później okaże się, że ważne są również inne czynniki). Makroekonomiczna funkcja konsumpcji opisuje, jak zmienia się ogólny poziom spożycia pod wpływem zmian dochodu narodowego. Wzrost dochodu powoduje, że konsumpcja także wzrasta, ale nie w takim samym stopniu; część przyrostu dochodu zostaje zaoszczędzona. Krańcowa skłonność do konsumpcji pokazuje, jak duża część przyrostu dochodu zostaje przeznaczona na konsumpcję'. Dokładniej, krańcowa stopa konsumpcji to relacja między przyrostem konsumpcji a przyrostem dochodu W uproszczonym modelu gospodarki określenie funkcji konsumpcji jest równoznaczne z określeniem funkcji oszczędności, ponieważ nie wydany dochód będzie zaoszczędzony. Kolejnym składnikiem popytu globalnego są inwestycje. Zakładamy, że są one niezależne od bieżącego dochodu. W rzeczywistości rozmiary inwestycji zależą od przewidywanych przez przedsiębiorstwa przyszłych zmian popytu oraz od stopy procentowej. My zakładamy, że inwestycje mają charakter autonomiczny. Funkcja popytu globalnego, powstająca z połączenia funkcji konsumpcji z funkcją autonomicznego popytu inwestycyjnego, pokazuje wielkość popytu globalnego przy różnych poziomach dochodu narodowego. Równowaga krótkookresowa występuje wtedy, kiedy planowany popyt globalny (suma zamierzonych wydatków konsumentów i inwestorów) jest równy faktycznej podaży. Na rysunku przedstawiającym zależność między dochodem a wydatkami wykreślamy prostą pod kątem 45 ; każdy punkt na prostej oznacza równość popytu i podaży. Przecięcie prostej z krzywą popytu globalnego wyznacza poziom dochodu narodowego zapewniający równowagę. Jeżeli planowany popyt globalny okaże się mniejszy od bieżącej podaży, to w przedsiębiorstwach wystąpi nie planowany wzrost zapasów. Należy przypuszczać, że zareagują one ograniczeniem produkcji w następnym okresie, przywracając w ten sposób równowagę. Podobne dostosowania następują wówczas, gdy produkcja jest mniejsza od popytu globalnego. Procesy dostosowawcze nie muszą prowadzić do przywrócenia równowagi na poziomie produkcji potencjalnej. Równowagę krótkookresową możemy również traktować jak stan, w którym planowane oszczędności są równe planowanym inwestycjom. W stanie równowagi przedsiębiorstwa będą zaciągać pożyczki na inwestycje odpowiadające dokładnie zamierzonym oszczędnościom gospodarstw domowych. Równości planowanych, czyli zamierzonych, oszczędności i inwe- 30

stycji nie należy mylić z równością faktycznych oszczędności i inwestycji, przedstawioną w rozdziale 19. Tamta równość miała charakter tożsamościowy i wynikała ze sposobu zdefiniowania zmiennych (szczególnie inwestycji). Położenie krzywej popytu globalnego zależy od rozmiarów wydatków autonomicznych - inwestycji i konsumpcji autonomicznej. Keynes przewidywał, że inwestycje autonomiczne będą podlegać szczególnie silnym wahaniom, ponieważ zależą od nastrojów inwestorów, odzwierciedlających ich optymistyczną lub pesymistyczną ocenę przyszłego popytu. Zmiana poziomu wydatków autonomicznych, przesuwająca krzywą popytu globalnego, popycha gospodarkę do nowego punktu równowagi. Zmiana wielkości produkcji zapewniającej równowagę jest większa od wyjściowej zmiany wydatków autonomicznych. Dzieje się tak dlatego, że zmiana rozmiarów dochodu narodowego pociąga za sobą dalsze zmiany wydatków wskutek działania mechanizmu mnożnika. Trzeba zauważyć, że wielkość efektu mnożnikowego w naszym uproszczonym modelu jest mocno zawyżona 2. Wielkość mnożnika obniży się po wprowadzeniu do modelu budżetu państwa (podatki) i wymiany zagranicznej (import) (przyp. Z.M.). Czy decyzja gospodarstw domowych o zmniejszeniu oszczędności oznacza ograniczenie inwestycji i spadek produkcji? Nie. Jeśli gospodarstwa domowe mniej oszczędzają przy każdym poziomie dochodu, to więcej wydają. Rośnie zatem produkcja, zwiększają się dochody gospodarstw domowych, a także ich oszczędności. Proces ten trwa aż do ponownego zrównania planowanych oszczędności z planowanymi inwestyc jami (pamiętajmy, że założyliśmy autonomiczny charakter inwestycji). W teorii ekonomii zjawisko to znane jest pod nazwą paradoksu zapobiegliwości (paradox of thrift)3.' Tzw. paradoks zapobiegliwości polega na tym, że wzrost lub spadek skłonności do oszczędzania powoduje odpowiednią zmianę (zmniejszenie lub zwiększenie) globalnego popytu i produkcji, ale nie pociąga za sobą zmiany poziomu oszczędności, które w stanie równowagi muszą być równe planowanym inwestycjom (wielkość inwestycji przyjęliśmy za stałą). Zob. też objaśnienie podane w dziale Oczywiście żaden model ekonomiczny nie jest lepszy od założeń, na których jest oparty. Nasz model jest na razie bardzo prosty - dotyczy krótkookresowej analizy gospodarki zamkniętej, bez sektora państwowego, ze stałymi płacami i cenami oraz z rezerwami zasobów. Dlatego nie wszystkie wyprowadzone tu wnioski okażą się słuszne, gdy przejdziemy do analizy bardziej złożonych modeli gospodarki. 31

Pojęcia i określenia. (a). popyt inwestycyjny Każdemu z pojęć oznaczonych literami przy-(bporządkuj odpowiednie określenie oznaczone(c) konsumpcja autonomiczna nastroje inwestorów liczbą: (d) produkcja potencjalna (potencjał wytwórczy) 1. Część wydatków konsumpcyjnych, która nie (e) poziom produkcji zapewniający równowagę krótkookresową jest zależna od poziomu dochodów. 2. Nakłady na zwiększenie majątku trwałego(f) krańcowa skłonność do oszczędzania przedsiębiorstw (budynki i maszyny) oraz za-(gpasów. (h) funkcja konsumpcji prosta o nachyleniu 45 3. Nieprzewidziany wzrost lub nieprzewidziany(i) funkcja oszczędności (j) funkcja (krzywa) popytu globalnego spadek poziomu zapasów utrzymywanych (k) produkcja faktyczna przez przedsiębiorstwa. (I) krańcowa skłonność do konsumpcji 4. Funkcja pokazująca poziom zamierzonych(m) paradoks zapobiegliwości oszczędności przy każdym poziomie docho-(ndów rozporządzalnych ludności. (o) dochody rozporządzalne nie planowane zmiany zapasów (p) mnożnik 5. Dochody, którymi dysponują gospodarstwa domowe na wydatki i oszczędności. 6. Funkcja pokazująca ogólną wielkość planowanych wydatków przedsiębiorstw i gospodarstw domowych na dobra i usługi przy każdym poziomie dochodu. 7. Wielkość produkcji, którą gospodarka wytworzyłaby, gdyby wszystkie czynniki produkcji były w pełni wykorzystane. 32

8. Relacja zmiany wielkości produkcji zapewniającej równowagę do zmiany wydatków autonomicznych, powodującej zmianę globalnego popytu i produkcji. 9. Sytuacja, w której zmiana krańcowej stopy oszczędności prowadzi do zmiany poziomu dochodu narodowego zapewniającego równowagę, lecz nie zmienia poziomu oszczędności, które nadal muszą być równe planowanym inwestycjom. 10. Prosta na wykresie przedstawiająca związek między dochodem a wydatkami, łącząca wszystkie punkty, w których dochód jest równy wydatkom. 11. Część przyrostu rozporządzalnych dochodów, którą gospodarstwa domowe pragną przeznaczyć na oszczędności. 12. Wielkość produkcji wytwarzanej w gospodarce w danym okresie. 13. Część przyrostu rozporządzalnych dochodów, którą gospodarstwa domowe chcą przeznaczyć na zwiększenie konsumpcji. 14. Poziom produkcji w gospodarce odpowiadający wielkości popytu globalnego czyli sumie zamierzonych wydatków. 15. Pesymistyczne lub optymistyczne nastroje przedsiębiorców związane z oceną przyszłego popytu i zysków. 16. Funkcja pokazująca wielkość zamierzonej konsumpcji przy różnych poziomach dochodów rozporządzalnych. Zadania 33

1 Tablica 20.1 przedstawia dane dotyczące realnych wydatków konsumpcyjnych oraz dochodów rozporządzalnych ludności w Wielkiej Brytanii. a Oblicz wielkość realnych oszczędności w każdym roku i odsetek zaoszczędzonych dochodów. b Sporządź wykres punktowy ilustrujący zależność między realną wielkością konsumpcji (na osi pionowej) i realnymi dochodami rozporządzalnymi (na osi poziomej). c Narysuj linię prostą przechodzącą możliwie najbliżej punktów zaznaczonych na wykresie i zmierz w przybliżeniu jej nachylenie. d Pod jakimi warunkami można uznać nachylenie tej linii za zadowalającą miarę krańcowej skłonności do konsumpcji? e Sporządź wykres punktowy ilustrujący zależność realnych oszczędności od dochodów. f Narysuj prostą ilustrującą rozkład punktów na tym wykresie. Zmierz w przybliżeniu jej nachylenie. Jaki związek zachodzi między linią, którą narysowałeś w punkcie c, a tą prostą? g Przyjmując, że nachylenie tej prostej jest prawidłową miarą krańcowej skłonności do oszczędzania, oblicz wartość mnożnika. Tablica 20.1. Konsumpcja i dochody rozporządzalne ludności w Wielkiej Brytanii w latach 1977-1986 34

Rok Realne wydatki konsumpcyjne(mln ) Realne dochody rozporządzalne(mln ) 1977 124 868 140 930 1978 131 742 150 624 1979 137 612 158 743 1980 137 234 161 581 1981 137 211 158 507 1982 138 277 158 736 1983 143 603 162 507 1984 146 657 166 951 1985 151 986 171 540 1986 159 715 178 849 _2 Tablica 20.2 przedstawia dane na temat konsumpcji i dochodu (produktu) narodowego w Hipotecji. Planowane inwestycje są autonomiczne i wynoszą 60 mld dolarów. a Oblicz wielkość oszczędności i popytu globalnego przy każdym poziomie dochodu narodowego. b Dla każdego poziomu produkcji wylicz nie planowaną zmianę zapasów oraz wielkość faktycznych inwestycji, uwzględniając zmiany zapasów. c Gdyby w jakimś okresie dochód narodowy wyniósł 100 mld dolarów, to jak zareagowaliby producenci? Tablica 20.2. Dochód narodowy i jego składniki w Hipotecji (mld $ hipotetycznych) 35

Dochód Planowana Planowane Oszczę Popyt Nie planowana Faktyczne (produkcja) konsumpcja inwestycje dności globalny zmiana zapasówinwestycje 50 35 100 70 60 30 130-30 30 150 105 60 45165-15 45 200 140 60 60200 0 60 250 175 60 75 235 15 75 300 210 90 270 90 350 245 400 280 Biała czcionka d Gdyby w jakimś okresie dochód narodowy wyniósł 350 mld dolarów, to jak powinni zareagować producenci? e Jaki poziom dochodu narodowego zapewnia równowagę? f Ile wynosi krańcowa skłonność do konsumpcji? g Gdyby planowane inwestycje wzrosły o 15 mld dolarów, to o ile musiałby wzrosnąć dochód narodowy, aby nastąpiła równowaga? To zadanie sugeruje, że produkcja może sobie rosnąć przy inwestycjach ciągle wynoszących 60 i że to jest złe, bo nieplanowane zapasy ściągną gospodarkę w dół. Nieco wypacza to istotę rozumowania Keynesa i Kaleckiego. Jeśli krótkoterminowa równowaga (200) osiągana jest przy pełnym zatrudnieniu, to produkcja nie może rosnąć! 36

A jeśli może (do 400!), to, do licha, powinna rosnąć, bo lepiej jest mieć 2 x większe mieszkanie a w nim dwa razy więcej rzeczy użytecznych. Skoro więc są moce produkcyjne i bezrobotni, to rolą państwa jest nie dopuścić żeby inwestycje były za niskie i pojawiały się nie planowane zapasy! Brakuje tu zatem pytania h: h Jeśli produkcja (i dochód) może wzrosnąć do 400 a inwestycje wynoszą 75, to co powinien zrobić rząd? 3 a Wykorzystując dane z zadania 2, wykreśl funkcję konsumpcji i funkcję popytu globalnego. b Wprowadź prostą 45 i sprawdź, czy równowaga występuje w punkcie wskazanym w zadaniu 2e. c Jaki wpływ na równowagę wywiera wzrost inwestycji o 15 mld dolarów. 4 a Na podstawie danych z zadania 2 sporządź wykres pokazujący, jak zmieniają się oszczędności wraz ze wzrostem dochodu narodowego. b Wprowadź linię prostą przedstawiającą planowane inwestycje i sprawdź, czy równowaga występuje przy tym samym poziomie dochodu jak poprzednio. c Pokaż, jak zmieni się poziom dochodu narodowego zapewniający równowagę, jeśli inwestycje wzrosną o 15 mld dolarów. d Wyjaśnij, jak dochodzi do osiągnięcia nowego poziomu równowagi. 37

_5 Rysunek 20.1 przedstawia krzywą popytu globalnego w gospodarce oraz prostą 45. a Przyjmijmy, że produkcja wynosi OG. Odczytaj poziom popytu globalnego i stwierdź, czy występuje nadwyżka popytu, czy podaży. b Określ wielkość nie planowanej zmiany zapasów przy produkcji OG. e Jak zareagują przedsiębiorstwa na tę sytuację? d Określ poziom równowagi dochodu i wydatków. e Przyjmijmy, że produkcja wynosi OJ. Określ poziom łącznych planowanych wydatków i stwierdź, czy występuje nadwyżka popytu, czy podaży. f Określ wielkość nie planowanej zmiany zapasów przy produkcji OJ. Jak przedsiębiorstwa zareagują na tę sytuację? 6 Rysunek 20.2 przedstawia inwestycje autonomiczne w gospodarce oraz funkcję oszczędności pokazującą, jak zmieniają się oszczędności wraz ze zmianami dochodu narodowego. IB jest wyjściowym poziomem inwestycji. a Wskaż wyjściowy poziom równowagi dochodu i oszczędności. 38

b Jaki poziom inwestycji odzwierciedla wzrost optymizmu wśród przedsiębiorców? e Jaki nowy poziom dochodu zapewni równowagę? d Jaka jest wielkość mnożnika? e Jaki poziom inwestycji wskazuje na wzrost pesymizmu wśród przedsiębiorców? f Jaki poziom dochodu zapewniłby teraz równowagę? 7. W gospodarce zamkniętej, bez sektora państwowego, związek między konsumpcją (C) i dochodem narodowym przedstawia funkcja (w mln ): C = 400 + 0,75 Y. Oszczędności będą równe zeru, kiedy dochód narodowy wyniesie: a) 0, b) 100 mln, c) 300 mln, d) 700 mln, e) 1600 mln. 8. Wskaż właściwą odpowiedź. W gospodarce zamkniętej, bez budżetu państwa, wielkość krańcowej skłonności do konsumpcji wystarczy, aby obliczyć: a) rzeczywisty poziom dochodu narodowego, b) poziom dochodu narodowego odpowiadający równowadze, c) mnożnik inwestycyjny, d) rozmiary inwestycji, f) nie wystarczy do obliczenia żadnej z tych wielkości. 39

_9 Jeżeli krańcowa skłonność do konsumpcji wzrośnie, to: a) zmniejszy się suma oszczędności, b) obniży się poziom inwestycji, c) krańcowa skłonność do konsumpcji będzie większa od 1, d) zmniejszy się wartość mnożnika, e) zwiększy się wartość mnożnika. Wskaż właściwą odpowiedź. (Uniyersity of London, GCE A level Economics. 10 Krańcowa skłonność do oszczędzania to: a) stosunek przyrostu oszczędności do przyrostu dochodu, b) odwrotność krańcowej skłonności do konsumpcji, c) nie wydana część dochodu, d) kwota zaoszczędzona z przyrostu dochodu, e) zmniejszenie siły nabywczej. Wskaż właściwą odpowiedź. 11 Rysunek 20.3 przedstawia gospodarkę zamkniętą, bez sektora państwowego. Przy poziomie dochodu narodowego zapewniającym równowagę krańcową skłonność do konsumpcji oblicza się jako: a) VW:OW, b) YZ : ZX, c) YZ : OX, d) ZX : OX. Wskaż właściwą odpowiedź. 40

12 Rysunek 20.4 pokazuje zależność wydatków konsumpcyjnych od poziomu dochodu narodowego. Pod wpływem zmiany stopy oszczędności funkcja konsumpcji przesuwa się z położenia AB do AC. Oznacza to, że wartość mnożnika: a) wzrosła, ponieważ wzrosła krańcowa skłonność do konsumpcji, b) zmalała, ponieważ wzrosła krańcowa skłonność do konsumpcji, c) wzrosła, ponieważ zmalała krańcowa skłonność do konsumpcji, d) zmalała, ponieważ zmalała krańcowa skłonność do konsumpcji. Wskaż właściwą odpowiedź. 13 Rysunek 20.5 przedstawia gospodarkę, w której wyjściową funkcję popytu globalnego ilustruje prosta AK. a Jaki wyjściowy poziom dochodu narodowego odpowiada równowadze? b Załóżmy, że nastąpił wzrost krańcowej skłonności do oszczędzania: która linia pokazuje nową funkcję popytu globalnego? 41

c Jaki poziom dochodu narodowego zapewni teraz równowagę? d Załóżmy, że wzrosła krańcowa skłonność do konsumpcji: jakie położenie przyjmie funkcja popytu globalnego? e Jaki jest nowy poziom dochodu narodowego w stanie równowagi? 14 Gospodarka zamknięta, bez sektora państwowego, jest w stanie równowagi. Przeciętna i krańcowa skłonność do konsumpcji wynosi 0,85, a dochód narodowy - 30 mld. Wskaż właściwy poziom inwestycji: a) 3,0 mld, b) 4,5 mld, c) 5,0 mld, d) 6,0 mld, e) 7,5 mld. 15.Wydatki konsumpcyjne ludności w ostatnich kilku latach rosły, choć poziom realnych dochodów rozporządzalnych nie uległ zmianie. Wzrost wydatków mógł być spowodowany: a) obniżeniem przeciętnej skłonności do oszczędzania, b) wzrostem zadłużenia ludności, e) ogólnym wzrostem stopy życiowej ludności. 42