Monitorowanie realizacji podstawy programowej w przedszkolu i w klasach 1-3 szkoły podstawowej ogólny zarys koncepcji autorskiej Teresy Janickiej-Panek Zadnie monitorowania podstawy programowej wynika (formalnie) z nadzoru pedagogicznego, (praktycznie i etycznie) z optymalnego z punktu widzenia rozwoju dziecka/ucznia, skutecznego przygotowania pracy dydaktycznowychowawczo-opiekuńczej (z akcentem na dwa ostatnie w przedszkolu). Rozporządzenie MEN z dnia 7 października 2009 roku w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. Nr 168, poz. 1324) Załącznik Wymagania wobec szkół i placówek... zawiera zapisy dotyczące obowiązku sprawowania realizacji podstawy programowej. I. Wymagania wobec przedszkoli... 2.2. Oferta zajęć umożliwia realizację podstawy programowej wychowania przedszkolnego, 2.3. procesy wspomagania rozwoju i edukacji dzieci mają charakter zorganizowany, 2.5. prowadzone są działania służące wyrównaniu szans edukacyjnych. Do wyżej wymienionych wymagań podano zopreracjonalizowane kryteria na poziomie D i B, np. do 2.3: - procesy wspomagania rozwoju i edukacji dzieci są realizowane w przedszkolu z wykorzystaniem zalecanych warunków i sposobu realizacji podstawy programowej wychowania przedszkolnego. II. Wymagania wobec szkół podstawowych... 2.2.Oferta edukacyjna umożliwia realizacje podstawy programowej, 2.3.procesy edukacyjne maja charakter zorganizowany, 2.6. prowadzone są działania służące wyrównywaniu szans edukacyjnych. Do wyżej wymienionych wymagań podano niezbędne kryteria na poziomie D i B, np.: do 2.2.: - oferta edukacyjna wynika z podstawy programowej; - monitoruje się realizację podstawy programowej 1
do 2.3: - procesy edukacyjne są realizowane w szkole lub w placówce z wykorzystaniem zalecanych warunków i sposobu realizacji podstawy programowej; - w szkole lub w placówce monitoruje się osiągnięcia uczniów; do 2.6.: - uczniowie osiągają sukcesy edukacyjne na miarę możliwości (D); - w szkole lub w placówce są prowadzone działania zwiększające szanse edukacyjne uczniów, uwzględniające indywidualizację procesu edukacji. Monitorowanie realizacji podstawy programowej to zadnia nauczyciela i dyrektora. Działania te, ich jakość, sposób realizowania i dokumentowania są przedmiotem nadzoru wewnętrznego i zewnętrznego, autoewaluacji, ewaluacji wewnętrznej i zewnętrznej. Podstawa programowa kształcenia ogólnego określa obowiązujący w całej Polsce jednolity wykaz treści kształcenia (celów, tematyki, procedur osiągania wspomnianych celów, efektów edukacyjnych). W podstawie programowej, (Dz. U. Nr 4 z 2009 r., poz. 17) zapisanej tym razem językiem efektów, zamieszczono przewidywane osiągnięcia dzieci (w przedszkolu) i uczniów (w szkole). W wychowaniu przedszkolnym treści kształcenia/efekty umieszczono w 15 obszarach edukacyjnych, natomiast w klasach 1-3w blokach zwanych edukacjami, np. edukacja polonistyczna, matematyczna, plastyczna, itd. Wskazania praktyczne dla nauczycieli wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej zawarto w części końcowej podstawy programowej (zalecane warunki i sposób realizacji), których respektowanie w praktyce pedagogicznej również podlega monitorowaniu. Przedmiot monitoringu realizacji podstawy programowej Przedmiot monitorowania realizacji podstawy programowej można rozważyć w czterech zakresach 1. Monitorowanie realizacji treści z podstawy programowej (np. numeryczne odniesienie się do podstawy programowej np. 1.1, 13.2 przedszkolu lub 1.1.a w klasie I). 2
2. Monitorowanie efektów próba potwierdzenia, czy i w jakim zakresie dzieci/uczniowie osiągnęły/osiągnęli przewidywane efekty. 3. Monitorowanie gospodarowania czasem edukacyjnym Jeśli chodzi o ten aspekt monitoringu w przedszkolu to analizą i kontrolą (samooceną) należy objąć uwagi ujęte w Zalecanych warunkach u sposobach realizacji w podstawie programowej, np.: - co najmniej jedną piątą czasu przeznaczyć na zabawę (w tym czasie dzieci bawią się swobodnie, przy niewielkim udziale nauczyciela); - co najmniej jedna piątą czasu (w przypadku młodszych dzieci - jedną czwartą), dzieci spędzają w ogrodzie przedszkolnym, na boisku, itd.; Rozdzielenie czasu edukacyjnego na zajęcia w klasach I-III winno być zgodne z rozporządzeniem MEN w sprawie ramowych planów nauczania. I tak wymaga się, aby w cyklu kształcenia: - zaplanowano 60 godzin dla uczniów w klasach I-III; - języka obcego nowożytnego było 190godzin dydaktycznych; co oznacza średnio rzecz ujmując, że będą to dwie godziny lekcyjne w tygodniu; - edukacji plastycznej, muzycznej, zajęć komputerowych winno być po 95 godzin lekcyjnych; co oznacza jedna godzinę w tygodniu; - wychowania fizycznego zaplanowano w wymiarze trzech godzin lekcyjnych; - pozostałe godziny zostały przeznaczone na edukację realizowaną w tzw. bloku obejmującym edukację polonistyczną, społeczno-etyczną, matematyczną, przyrodniczą i techniczną, bez rygorów czasowych wewnętrznych. Należy jednak wziąć pod uwagę zmiany planowane jako obowiązujące od 1 września 2012 roku, tj. określenie 1.150 godzin na edukację polonistyczną, społeczną, przyrodniczą, matematyczną i zajęcia techniczne (podziału godzin na poszczególne zajęcia dokonuje nauczyciel prowadzący dane zajęcia). Propozycja podziału: (edukacja polonistyczna 5 h, edukacja matematyczna 4h, edukacja przyrodnicza 2h, zajęcia techniczne 1 h); treści z zakresu edukacji społecznej, etycznej i zdrowotnej zostaną skorelowane z w/w edukacjami. 3
4. Monitorowanie warunków i sposobu realizacji treści Podstawa programowa dla wychowania przedszkolnego i klas I-III została wzbogacona fragmentem, zwanym Zalecane warunki i sposoby realizacji. Oprócz opisanych w poprzednim punkcie dyspozycji dotyczących czasu, należy w pracy dydaktyczno-wychowawczej i opiekuńczej uwzględnić szereg innych ważnych uwarunkowań skuteczności procesu kształcenia i wychowania, np. wyposażenie sali lekcyjnej, wykorzystywanie celowo dobranych środków dydaktycznych, itd. Obszary monitoringu w przedszkolu i w szkole podstawowej w klasach I-III przedstawiają odpowiednio schematy 1 i 2. 4
Podstawa programowa wychowania przedszkolnego Program wychowania przedszkolnego Diagnoza Plan dydaktyczny (miesięczny) Indywidualizacja / Rozkład materiału nauczania Realizacja treści poprzez zajęcia Monitorowanie: Cel monitoringu: analiza i ocena warunków niezbędnych do wspierania dziecka w rozwoju Warunków Treści Efektów Czasu Inne: obserwacja, diagnoza Rozwój dziecka Schemat 1. Procedura planowania i monitorowania pracy w przedszkolu (T. Janicka-Panek, 2012) 5
Podstawa programowa edukacji wczesnoszkolnej Program edukacji wczesnoszkolnej Diagnoza Plan dydaktyczny /Rozkład materiału/ nauczania uwzględniający zindywidualizowane podejście wobec uczniów Realizacja treści poprzez zajęcia obowiązkowe i dodatkowe Monitorowanie Cel monitoringu: 1. analiza i ocena warunków niezbędnych do wspierania ucznia w rozwoju 2. stopień i zakres osiągnięcia efektów określonych w podstawie programowej Warunków Treści Efektów Czasu Inne: wyposażenie sali dydaktycznej... Rozwój ucznia Schemat 2. Procedura planowania i monitoprowania pracy w klasach I III szkoły podstawowej (T. Janicka-Panek) 6
Przykłady narzędzi monitorowania realizacji podstawy programowej w przedszkolu tabele od 1 do 5 7
Tabela 1. Monitorowanie podstawy programowej wychowania przedszkolnego w roku szkolnym... Grupa wiekowa:... Przykładowe tematy zajęć Cel/Cele Rodzaj zajęć (obszar) Data realizacji Uwagi edukacyjnych 8
Tabela 2. Monitorowanie podstawy programowej wychowania przedszkolnego w roku szkolnym... Grupa wiekowa:... Przykładowe tematy zajęć Obszar Efekty edukacyjne Data realizacji Uwagi edukacyjnych 9
Tabela 3. Monitorowanie podstawy programowej wychowania przedszkolnego w roku szkolnym... Grupa wiekowa:... Efekt/efekty edukacyjne Dzieci z grupy przedszkolnej Obszar (numeryczne odniesienie) 10
Tabela 4. Monitorowanie podstawy programowej wychowania przedszkolnego w roku szkolnym... Grupa wiekowa:... Okres monitoringu: tydzień od... do..., miesiąc... Kategoria poddana analizie Zagospodarowanie czasu przebywania w przedszkolu Zabawa 1/5 Zajęcia w ogrodzie, na boisku, w parku 1/5 lub 1/4 Zajęcia dydaktyczne 1/5 Czynności opiekuńcze, samoobsługowe, organizacyjne 2/5 11
Tabela 5. Monitorowanie podstawy programowej wychowania przedszkolnego w roku szkolnym... Grupa wiekowa:... Kategorie poddane analizie TAK NIE Przykłady, daty realizacji Prowadzenie obserwacji pedagogicznych Dokumentowanie obserwacji Analiza gotowości szkolnej * Zapoznanie rodziców z podstawą programową Informowanie rodziców o sukcesach i kłopotach dzieci Włączenie rodziców do wspierania osiągnięć rozwojowych dzieci i łagodzenia trudności Współdecydowanie rodziców w sprawach przedszkola * Z początkiem roku poprzedzającego rozpoczęcie przez dziecko nauki w klasie I szkoły podstawowej 12
Przykłady narzędzi monitorowania realizacji podstawy programowej w klasach I-III szkoły podstawowej tabele od 6 do 11 13
Tabela 6. Wybrane warunki organizacyjne niezbędne do realizacji podstawy programowej w klasach I III szkoły podstawowej Zalecane warunki i sposób realizacji (z podstawy programowej) Znajomość przez nauczycieli klas 1-3 podstawy programowej wychowania przedszkolnego Data Rezultat monitoringu Tak Nie Część Uwagi Funkcjonowanie okresu adapcyjnego w klasie 1 Analiza i wyposażenie sali dydaktycznej - sala składa się z dwóch części: edukacyjnej i rekreacyjnej (odpowiednio do tego przystosowanej) - sala wyposażona jest w pomoce dydaktyczne i przedmioty potrzebne do zajęć ( np. liczmany), sprzęt audiowizualny, komputery, gry i zabawki dydaktyczne, - uczniowie pozostawiają cześć swoich podręczników i przyborów szkolnych, Liczebność zespołu rówieśniczego (nie więcej niż 26 osób) Realizacja edukacji w klasach I III w formie kształcenia zintegrowanego Zajęcia z edukacji zdrowotnej są realizowane z udziałem specjalistów z zakresu zdrowia lub dietetyki, pielęgniarki lub higienistki szkolnej 14
Edukację polonistyczną charakteryzują: - w początkowym okresie nauki kontynuowany jest rozpoczęty w przedszkolu proces kształtowania dojrzałości dzieci do nauki czytania, - umiejętności te kształtuje się według wybranej metody, dbając o łączenie czytania z pisaniem, - w klasie I około połowy czasu przeznaczonego na edukację polonistyczną uczniowie mogą wykorzystać na rysowanie i pisanie siedząc przy stolikach, - rozwijanie umiejętności czytania i pisania w klasie II i III, - uczniowie kończący klasę III opanowali umiejętności określone w podstawie programowej, Rozwijane jest zamiłowanie dzieci do czytelnictwa poprzez wskazane w podstawie programowej sposoby (słuchanie pięknego czytania, rozmowa o przeczytanych utworach, korzystanie z biblioteki) Edukacje matematyczną charakteryzują: - wspomaganie w pierwszych miesiącach nauki rozwoju czynności umysłowych ważnych dla uczenia się matematyki, - dominującą formą zajęć w tym okresie są zabawy, gry i sytuacje zadaniowe, w których dzieci manipulują specjalnie dobranymi przedmiotami. np. liczmanami, - buduje się w umysłach dzieci pojęcia liczbowe i sprawności rachunkowe na sposób szkolny, - dzieci korzystają z zeszytów ćwiczeń najwyżej jedną czwartą czasu przeznaczonego na edukację matematyczną, - dzieci rozwiązują zadania matematyczne, manipulując przedmiotami lub obiektami zastępczymi, potem zapisują rozwiązanie, 15
Edukację przyrodniczą charakteryzuje: - realizacja zajęć w naturalnym środowisku (wycieczki), - w sali lekcyjnej są kąciki przyrody (hodowle roślin i zwierząt ) Zajęcia komputerowa charakteryzuje: - w sali lekcyjnej znajduje się kilka kompletnych zestawów komputerowych z oprogramowaniem odpowiednim do wieku, możliwości i potrzeb uczniów, - komputery są wykorzystywane jako narzędzia, które wzbogacają proces nauczania i uczenia się o teksty, rysunki i animacje tworzone przez uczniów, kształcenia zainteresowania, - uczniowie z klas I III winni mieć możliwość korzystania ze szkolnej pracowni komputerowej, - uczeń ma do swojej dyspozycji (podczas zajęć) osobny komputer z dostępem do Internetu, Język obcy nowożytny odbywa się również w formach zajęć pozalekcyjnych Edukacja muzyczna odbywa się w ramach zajęć typowych oraz codziennych zajęć szkolnych 16
Wychowanie fizyczne odbywa się: - w sali gimnastycznej - na boisku, - rozwijana jest sprawność fizyczna uczniów, Etyka - analizowane są zachowania postaci literackich (z baśni, bajek, opowiadań itp.). filmowych i telewizyjnych Treści z edukacji zdrowotnej umieszczono w wielu obszarach kształcenia, np. w obszarze wychowania fizycznego, edukacji przyrodniczej i edukacji społecznej uczniowie mają nawyk dbania o zdrowie innych, uczniowie wiedzą, do kogo się zwrócić w razie konieczności udzielenia pierwszej pomocy, Nauczyciele diagnozują uzdolnienia uczniów i stwarzają warunki do prezentowania osiągnięć Szkoła organizuje (stosownie do potrzeb) zajęcia opiekuńcze oraz zajęcia związane zwiększające szanse edukacyjne uczniów zdolnych oraz uczniów mających trudności w nauce 17
Tabela 7. Przykładowy wzór planu dydaktycznego nauczyciela z numerycznym odniesieniem do podstawy programowej * (w przedszkolu) NUMERYCZNE MIESIĄC PROPONOWANA LICZBA GODZIN TEMAT BLOKU TEMAT DNIA TREŚCI DZIAŁAŃ EDUKACYJNYCH ODNIESIENIE DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ * Zawartość kategorii planistycznych w tabeli ma charakter umowny, można je wzbogacać, uzupełniać dodając inne niezbędne w opinii dyrektora lub nauczyciela dane, np. przewidywane osiągnięcia dzieci, działania o charakterze indywidualizacji podejścia na zajęciach. 18
Tabela 8. Przykładowy wzór planu dydaktycznego nauczyciela w klasach I-III z numerycznym odniesieniem do podstawy programowej * NUMERYCZNE MIESIĄC PROPONOWANA LICZBA GODZIN TEMAT BLOKU TEMAT DNIA EDUKACJA TREŚCI DZIAŁAŃ EDUKACYJNYCH ODNIESIENIE DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ * Zawartość kategorii planistycznych w tabeli ma charakter umowny, można je wzbogacać, uzupełniać dodając inne niezbędne w opinii dyrektora lub nauczyciela dane, np. przewidywane osiągnięcia dzieci, działania o charakterze indywidualizacji podejścia na zajęciach. 19
Tabela 9. Monitorowanie realizacji podstawy programowej w klasie... w roku szkolnym... EDUKACJA ZAKRES (z podstawy programowej) DATA REALIZACJI DATA SPRAWDZENIA SPOSÓB SPRAWDZENIA (test, obserwacja...) UWAGI 20
Tabela 10 a. Monitorowanie czasu przeznaczonego na poszczególne zajęcia w klasie... w roku szkolnym... * EDUKACJA LICZBA GODZIN ZAPLANOWANYCH w roku w cyklu szkolnym LICZBA GODZIN ZREALIZOWANYCH LICZBA GODZIN NIEZREALIZOWANYCH PRZYCZYNA NIEZREALIZOWANIA PROPOZYCJA ROZWIĄZANIA Język obcy 190 h Edukacja muzyczna Edukacja plastyczna Zajęcia komputerowe Wychowanie fizyczne Edukacja wczesnoszkolna (blok: edukacja polonistyczna, matematyczna, przyrodnicza, społeczno-etyczna, techniczna) 95 h 95 h 95 h 290 h * Podstawa monitoringu Rozporządzenie MEN w sprawie ramowych planów nauczania z marca 2009 r. 21
Tabela 10 b. Monitorowanie czasu przeznaczonego na poszczególne zajęcia w klasie... w roku szkolnym... * EDUKACJA LICZBA GODZIN ZAPLANOWANYCH w roku w cyklu szkolnym LICZBA GODZIN ZREALIZOWANYCH LICZBA GODZIN NIEZREALIZOWANYCH PRZYCZYNA NIEZREALIZOWANIA PROPOZYCJA ROZWIĄZANIA Język obcy 190 h Edukacja muzyczna Edukacja plastyczna Zajęcia komputerowe Wychowanie fizyczne Edukacja polonistyczna, matematyczna, przyrodnicza, techniczna) 95 h 95 h 95 h 290 h 1150h * Podstawa monitoringu Rozporządzenie MEN w sprawie ramowych planów nauczania, zmiana od 1 września 2012 roku. 22
Tabela 11. Monitorowanie indywidualizacji procesu nauczania i uczenia się (organizowanie zajęć opiekuńczych i zajęć zwiększających szanse edukacyjne uczniów) w klasie... w roku szkolnym... ZALECANE W PODSTAWIE PROGRAMOWEJ ZAJĘCIA Opiekuńcze zapewniające dzieciom interesujące spędzanie czasu, przyjazną atmosferę, bezpieczeństwo (świetlica) Zajęcia zwiększające szanse edukacyjne uczniów zdolnych Zajęcia zwiększające szanse uczniów mających trudności w nauce (uczniowie ze SPE) ZAJĘCIA ORGANIZOWANE W TYM ZAKRESIE Dla uczniów z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego a). b). c). Dla uczniów z innymi orzeczeniami i opiniami a). b). c). Bez orzeczenia i opinii, dla uczniów wymagających wsparcia, wolniej pracujących a). b). c). LICZBA UCZNIÓW KORZYSTAJĄCYCH Z TYCH ZAJĘĆ 23
Monitorowanie podstawy programowej poprzez obserwację zajęć Istotnym elementem monitorowania realizacji podstawy programowej może stać się/jest sprawowanie nadzoru pedagogicznego. W systemowej koncepcji realizowania tej funkcji przez dyrektorów przedszkoli i szkół warto w sposób naturalny umieścić kategorie, które posłużą zebraniu niezbędnych danych w celu udzielenia odpowiedzi na pytanie: Czy i na ile zajęcia edukacyjne, ich przebieg, potwierdzają uwzględnienie podstawy programowej? Dla tych celów można wykorzystać zamieszczone dalej Arkusze obserwacji lub/i Arkusz autoewaluacji nauczyciela. 24
ARKUSZ OBSERWACJI ZAJĘĆ W PRZEDSZKOLU W ROKU SZKOLNYM... 1. Imię i nazwisko... 2. Data obserwacji... 3. Temat zajęć (treści działań edukacyjnych) 4. Grupa wiekowa...; Liczba dzieci... 5. Odniesienie do podstawy programowej kształcenia ogólnego (cele kształcenia i wychowania, wymagania ogólne) 6. Treści kształcenia wynikające z programu nauczania 7. Cele szczegółowe (operacyjne) założone do zajęć 25
6. Warunki i sposoby realizacji Podstawy programowej... a). Przestrzeganie zasad gospodarowania czasem b). Wykorzystanie środków dydaktycznych c). Przejawy indywidualizowania pracy z dzieckiem/dziećmi Przejawy osiągnięcia celów szczegółowych zajęć Inne uwagi o zajęciach i aktywności prowadzącego oraz dzieci Podpis Nauczyciela Data Podpis Dyrektora......... 26
ARKUSZ OBSERWACJI ZAJĘĆ W KLASACH I-III W ROKU SZKOLNYM... 1. Imię i nazwisko... 2. Data obserwacji... 3. Temat zajęć (treści działań edukacyjnych) 4. Klasa...; Liczba uczniów... 5. Odniesienie do podstawy programowej kształcenia ogólnego (cele kształcenia i wychowania; wymagania ogólne) 6. Treści kształcenia wynikające z programu nauczania 7. Cele szczegółowe (operacyjne) założone do zajęć 27
8. Warunki i sposoby realizacji Podstawy programowej... a). Przestrzeganie zasad gospodarowania czasem b). Wygląd sali lekcyjnej (część dydaktyczna i część rekreacyjna) c). Wykorzystanie środków dydaktycznych d). Przejawy indywidualizowania pracy z uczniem/uczniami 9. Przejawy osiągnięcia celów szczegółowych zajęć 10. Inne uwagi o zajęciach i aktywności prowadzącego oraz dzieci Podpis Nauczyciela Data Podpis Dyrektora......... 28
ARKUSZ AUTOEWALUACJI * NAUCZYCIELA WYCHOWANIA PRZEDSZKOLNEGO/NAUCZYCIELA KLAS I-III 1. Czy zapoznała/zapoznał się Pani/Pan z podstawą programową? TAK NIE NIE MAM ZDANIA 2. Czy zapoznała/zapoznał się Pani/Pan z podstawą programową niższego/wyższego etapu nauczania? TAK NIE NIE MAM ZDANIA 3. Czy zna Pani/Pan warunki i sposoby realizacji podstawy programowej określone w rozporządzeniu MEN dotyczącym podstawy programowej dla danego etapu edukacyjnego? TAK NIE NIE MAM ZDANIA 4. Czy stosuje Pani/Pan w praktyce pedagogicznej zasady dotyczące gospodarowania czasem przeznaczonym na poszczególne rodzaje zajęć? TAK NIE NIE MAM ZDANIA 5. W których z niżej wymienionych sytuacji korzysta Pani/Pan z obowiązującej podstawy programowej? wybierając program nauczania i porównując jego adekwatność z podstawą programowa; opracowując plan dydaktyczny/rozkład materiału nauczania; pisząc autorski program nauczania; przygotowując się do codziennych zajęć sprawdzam zgodność tematyki i treść z obowiązującą podstawą programową; informując rodziców dzieci o zawartości treściowej podstawy programowej; monitorując postępy edukacyjne dzieci; oceniając osiągnięcia edukacyjne; tworząc narzędzia diagnozy lub dokonując wyboru tych narzędzi, np. testów pedagogicznych. * Kwestionariusz ankiety dla nauczyciela; może mieć charakter anonimowy lub jawny 29
Bibliografia 1. Janicka-Panek T., Podstawy teoretyczne programu Równaj w górę, czyli jak praktycznie realizować indywidualizację procesu nauczania i wychowania uczniów klas 1-3 w szkole podstawowej. www.nowaera.pl, 2011. 2. Janicka-Panek T., Bieleń B., Małkowska, Zegadło H., Program nauczania dla I etapu edukacji wczesnoszkolnej Szkołą na miarę. Wyd. Nowa Era, Warszawa 2009. 3. Moje dziecko w przedszkolu i szkole. Poradnik dla rodziców uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. MEN, Warszawa 2011. 4. Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Materiały Szkoleniowe. Cz. I i II, MEN, Warszawa 2010. 5. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. Nr 4, poz. 17. 6. Rozporządzenie MEN z dnia 7 października 2009 roku w sprawie nadzoru pedagogicznego, Dz. U. Nr 168, poz. 1324. 7. Rozporządzenie MEN w sprawie ramowych planów nauczania..., załącznik 1. 30