PROBLEMATYKA SPÓŁEK ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ODPOWIEDZIALNOŚCI CYWILNEJ I KARNEJ Krystyna Sitkowska Tadeusz Stępień Warszawa 2011
Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wstęp / 13 Rozdział I Istota i rodzaje spółek / 17 1. Uwarunkowania efektywnej działalności spółek / 17 1.1. Spółki osobowe a spółki kapitałowe / 18 1.2. Rodzaje spółek / 19 2. Zbieg przepisów kodeksu karnego z przepisami kodeksu spółek handlowych / 30 3. Odpowiedzialność cywilna i karna w spółkach osobowych / 32 Rozdział II Odpowiedzialność cywilna w spółkach kapitałowych na gruncie kodeksu handlowego / 35 1. Odpowiedzialność cywilna w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością / 35 1.1. Posłużenie się fałszywymi danymi / 35 1.2. Szkoda wyrządzona przy tworzeniu spółki / 37 1.3. Szkoda wyrządzona przez działalność władz spółki oraz likwidatorów / 38 1.4. Roszczenie pozwanego w razie wniesienia niezasadnego powództwa / 40 1.5. Wyłączenie odpowiedzialności odszkodowawczej / 40 1.6. Przedawnienie wierzytelności / 42 1.7. Właściwość sądu / 43 1.8. Bezskuteczna egzekucja a odpowiedzialność członków zarządu spółki / 43
Spis treści 1.9. Dochodzenie szkody wyrządzonej bezpośrednio wspólnikom oraz osobom trzecim / 45 2. Odpowiedzialność cywilna w spółce akcyjnej / 45 2.1. Odpowiedzialność tworzących spółkę / 45 2.2. Świadczenia nadmiernie wygórowane / 48 2.3. Odpowiedzialność rewidentów / 49 2.4. Odpowiedzialność członków władz spółki oraz likwidatora / 50 2.5. Fałszywe dane lub zatajenie okoliczności i informacji przy wydawaniu akcji, obligacji lub innych tytułów / 50 Rozdział III Odpowiedzialność karna w spółkach kapitałowych na gruncie kodeksu handlowego / 52 1. Odpowiedzialność karna w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością / 52 1.1. Działanie na szkodę spółki / 53 1.2. Kto ponosi odpowiedzialność z art. 300 k.h. / 54 1.3. Sam art. 300 k.h. nie wystarcza / 55 1.4. Wymiar kary / 56 1.5. Niezgłoszenie upadłości spółki (art. 301 k.h.) / 57 1.6. Wymiar kary z art. 301 k.h. / 58 1.7. Ogłoszenie nieprawdziwych danych (art. 302 k.h.) / 59 1.8. Kto może być sprawcą przestępstwa / 60 1.9. Rodzaje winy w przypadkach określonych w art. 302 k.h. / 60 1.10. Zbieg przestępstw z art. 302 k.h. z innymi przestępstwami / 60 1.11. Wymiar kary z art. 302 k.h. / 61 1.12. Dopuszczenie do nabycia przez spółkę własnych udziałów lub brania ich w zastaw (art. 303 k.h.) / 61 1.13. Zakaz wydawania dokumentów na okaziciela lub na zlecenie (art. 304 k.h.) / 62 1.14. Karalne zaniechanie członków zarządu lub likwidatorów (art. 306 k.h.) / 63 2. Odpowiedzialność karna w spółce akcyjnej / 64 2.1. Nieprawne posługiwanie się akcjami (art. 485 k.h.) / 65 2.2. Bezprawne głosowanie na walnym zgromadzeniu / 66 2.3. Bezprawne wykonywanie praw mniejszości / 67
Spis treści 2.4. Podmiot przestępstwa z art. 485 k.h. / 68 2.5. Zbieg przepisu art. 485 k.h. z innymi przepisami / 68 2.6. Wymiar kary z art. 485 k.h. / 68 2.7. Bezprawne głosowanie (art. 486 k.h.) / 69 2.8. Wydawanie akcji sprzeczne z prawem (art. 488 k.h.) / 70 3. Unormowania kodeksu handlowego a inne przepisy o ochronie obrotu gospodarczego / 72 3.1. Zakres unormowań prawnych w obrocie gospodarczym / 72 3.2. Wzajemne relacje przepisów kodeksu handlowego oraz przepisów ustawy o ochronie obrotu gospodarczego / 74 Rozdział IV Odpowiedzialność cywilna i karna w spółkach handlowych na gruncie kodeksu spółek handlowych / 77 1. Odpowiedzialność cywilna i karna w spółkach handlowych / 77 2. Odpowiedzialność cywilna w spółce akcyjnej / 79 3. Odpowiedzialność karna w spółkach handlowych / 82 Rozdział V Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego i sądów powszechnych na gruncie kodeksu handlowego / 87 1. Orzecznictwo dotyczące spółek kapitałowych / 87 1.1. Odpowiedzialność członków zarządu spółki / 87 1.2. Zarząd komisaryczny spółki akcyjnej / 93 1.3. Nieważność umowy spółki, odpowiedzialność działających w jej imieniu, kapitał zakładowy, wpis do rejestru, uprawnienia akcjonariusza / 111 1.4. Wkłady i udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością / 115 1.5. Ważność uchwał walnego zgromadzenia oraz orzeczenia w innych sprawach / 156 2. Orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące spółek osobowych / 186
Spis treści Rozdział VI Orzecznictwo Sądu Najwyższego, sądów apelacyjnych, Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz wojewódzkich sądów administracyjnych na gruncie kodeksu spółek handlowych / 190 Wzory / 211 1. Umowa spółki cywilnej / 211 2. Umowa spółki jawnej / 215 3. Umowa spółki partnerskiej / 218 4. Umowa spółki komandytowej / 222 5. Umowa spółki komandytowo-akcyjnej / 225 6. Umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością / 232 7. Statut spółki akcyjnej / 235 Wykaz orzeczeń / 245
Wykaz skrótów Apel.-W-wa Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie Biul. SAKa Biuletyn Sądu Apelacyjnego w Katowicach Biul. SN Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego d.k.k. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) Dz. U. Dziennik Ustaw Jur. Podat. Jurysdykcja Podatkowa k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.h. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) KRS Krajowy Rejestr Sądowy k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) LEX System Informacji Prawnej LEX M. Pod. Monitor Podatkowy
Wykaz skrótów M. Prawn. Monitor Prawniczy NSA Naczelny Sąd Administracyjny ONSAiWSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i wojewódzkich sądów administracyjnych OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSAB Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej OSG Orzecznictwo Sądów Gospodarczych OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNC-ZD Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Zbiór Dodatkowy OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PKD Polska Klasyfikacja Działalności PPA Przegląd Prawa Administracyjnego PPH Przegląd Prawa Handlowego Pr. Bank. Prawo Bankowe przep. wprow. k.h. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Przepisy wprowadzające Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 503 z późn. zm.) PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego spółka z o.o. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością u.k.w.h. ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z późn. zm.) u.p.d.o.p. ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 z późn. zm.) 10
Wykaz skrótów Zb. Orz. Zbiór Orzecznictwa Zb. Urz. Zbiór Urzędowy ZNSA Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego
Wstęp Pierwsze wydanie niniejszej pracy opublikowane zostało w 1985 r. Praca poświęcona była głównie zasadom odpowiedzialności cywilnej i karnej w spółkach prawa handlowego na gruncie obowiązującego wówczas kodeksu handlowego z 1934 r. Mimo upływu 14 lat prezentowane w pierwszym wydaniu pracy poglądy nie utraciły aktualności. W międzyczasie doszło do uchwalenia ustawy z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.). Ustawa weszła w życie z dniem 1 stycznia 2001 r. Jednocześnie utraciły moc: rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.) oraz rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Przepisy wprowadzające Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 503 z późn. zm.). Kodeks handlowy z 1934 r. jest pierwowzorem kodeksu spółek handlowych z 2000 r. Był to wzorzec doskonały, stąd jego uregulowania stały się fundamentem rozwiązań prawnych przejętych w unormowaniach obowiązującego obecnie kodeksu. Z tych względów autorzy pozostawili w obecnym drugim wydaniu pracy pierwotną jej treść ze zmianami, uzupełnieniami oraz poszerzeniem zakresu przedmiotowego, stosownie do aktualnego stanu prawnego po wejściu w życie obecnie obowiązującego kodeksu spółek handlowych. Pierwotna konstrukcja pracy została zachowana. Zaktualizowany został jednak stan prawny. Wskazano na wprowadzone zmiany w poszczególnych przepisach regulujących odpowiedzialność cywilną i karną w spółkach handlowych. Porównanie obu aktów prawnych rangi kodeksowej prowadzi do wniosku, że nie uległy istotnym zmianom podstawowe instytucje i rozwiązania prawne. Dowodzi to ewolucyjnej zmiany, stosownie do potrzeb współczesności, omawianej dziedziny prawa, a nie rewolucyjnych i radykalnych jej przemian. 13
Wstęp Kodeks spółek handlowych poszerzył katalog spółek osobowych, przewidując dodatkowo spółkę partnerską oraz spółkę komandytowo-akcyjną. Charakterystyka spółek handlowych została poszerzona w porównaniu z pierwszym wydaniem pracy o problematykę spółek osobowych. Wzorem pierwszego wydania pracy zgromadzone zostało również orzecznictwo sądowe na gruncie obowiązującego kodeksu spółek handlowych. Autorzy starali się powiązać refleksje i spostrzeżenia teoretyczne z praktyką orzeczniczą sądów. Taki punkt widzenia jest im tym bliższy, że łączą od wielu lat rozważania teoretyczne z długoletnią praktyką w zawodach prawniczych (sędziego i prokuratora). Obszerniej potraktowano odpowiedzialność cywilną i karną w spółkach kapitałowych, tj. w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i w spółce akcyjnej. Odpowiedzialność w spółkach osobowych regulują głównie przepisy kodeksu cywilnego i kodeksu karnego. Nie ma zatem potrzeby szczegółowego omawiania tej problematyki, ponieważ każdy powszechnie dostępny komentarz do kodeksu cywilnego i kodeksu karnego zawiera niezbędną wiedzę w tym zakresie. W części I omówiona została problematyka istoty i rodzaju wszelkich spółek tworzonych na gruncie obowiązującego prawa. Chodzi bowiem o to, aby Czytelnik, niekoniecznie prawnik, uzyskał elementarne informacje dotyczące tworzenia i funkcjonowania poszczególnych spółek, co ułatwi mu lekturę bardziej skomplikowanych, a niekiedy zawiłych problemów prawnych związanych z zasadami odpowiedzialności cywilnej i karnej. Duże znaczenie dla praktyki będzie mieć zapewne część opracowania dotycząca orzecznictwa. Część orzeczeń przytoczono wraz z uzasadnieniem, co pozwoli na bliższe zapoznanie się i zrozumienie treści tez zawartych na wstępie. W końcowej części pracy znajdują się również wzory umów i aktów założycielskich spółek oraz statut spółki akcyjnej. Wiele prac poświęconych problematyce prawnej zawiera bądź komentarze, bądź zbiory orzecznictwa sądowego, bądź też same wzory umów, statutów spółek i pism procesowych. Praca niniejsza natomiast jest syntetycznym zbiorem zawierającym wszystkie te elementy w częściach komentarzowych oraz w zbiorze orzecznictwa sądowego i we wzorach umów, aktów założycielskich, statucie spółki akcyjnej. Dzięki temu Czytelnik nie musi poszukiwać sygnalizowanych informacji w różnych opracowaniach o charakterze fragmentarycznym, a znajdzie je w zwięzłym 14
Wstęp i jednolitym opracowaniu, wyrażającym poglądy poparte orzecznictwem sądowym. Kto jednak niechętnie sięga do komentarza i wykładni prawa, ten może skorzystać co najmniej z praktycznych wzorów znajdujących się w końcowej części pracy albo prześledzić różnice i podobieństwa pomiędzy różnego rodzaju spółkami, poznać zasady ich tworzenia i funkcjonowania. Interesujące mogą być też poszczególne orzeczenia sądowe oparte na konkretnych przykładach wziętych z życia. Części książki poświęcone zasadom odpowiedzialności cywilnej i karnej w spółkach kapitałowych adresowane są głównie do prawników, chociaż powinny one także zainteresować przeciętnego Czytelnika, zwłaszcza zajmującego się prowadzeniem działalności gospodarczej w spółkach.
Rozdział I Istota i rodzaje spółek 1. Uwarunkowania efektywnej działalności spółek Uwarunkowania prawne działalności spółek determinują wysoką efektywność tej formy aktywności ludzkiej. Zwykle działalność spółek utożsamia się z organizowaniem gospodarki, chociaż spółki mogą zajmować się również realizowaniem innych zadań (np. naukowych, charytatywnych, społecznych). Wszystkie spółki, niezależnie od ich rodzajów, posiadają wspólny cel działalności, określone ramy organizacyjne wyznaczone przez wspólników, jak też większe lub mniejsze wyodrębnienia majątkowe. W niektórych rodzajach spółek (spółki kapitałowe) wyodrębnienie spółki od wspólników osiąga najwyższy stopień, bowiem spółki te posiadają osobowość prawną. Osoba prawna jest organizacją stanowiącą podmiot praw i obowiązków w obrocie prawnym. Na pojęcie osoby prawnej składa się wiele elementów, w tym: cel utworzenia tej osoby, struktura organizacyjna zapewniająca realizację obranego celu, wyodrębnienie majątkowe, zdolność samodzielnego występowania przed sądami w charakterze strony procesowej, zdolność do nabywania praw i obowiązków, samodzielna odpowiedzialność własnym majątkiem za zobowiązania. Na gruncie unormowań ustawowych osobami prawnymi są spółka akcyjna i spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Nie posiadają osobowości prawnej: spółka prawa cywilnego oraz spółki prawa handlowego jawna, komandytowa, partnerska i komandytowo-akcyjna. 17
Rozdział I. Istota i rodzaje spółek Dzięki wskazanym wyżej uwarunkowaniom prawnym spółki mogą spełniać doniosłą rolę w organizowaniu gospodarki. Ma to szczególne znaczenie w gospodarce rynkowej, gdzie preferowana jest przedsiębiorczość i przejawianie inicjatywy. W ujęciu najbardziej lapidarnym spółka to umowny związek dwóch lub więcej osób fizycznych lub prawnych powstały dla osiągnięcia wspólnego celu, najczęściej gospodarczego. 18 1.1. Spółki osobowe a spółki kapitałowe Spółki dzielą się zasadniczo na dwa rodzaje osobowe i kapitałowe. W spółkach osobowych elementem istotnym jest ich skład określony w umowie. Zawierane są one ze względu na osobiste cechy i interesy wspólników. Wspólnicy prowadzą działalność gospodarczą, a założona spółka służy im do uzgadniania wspólnych interesów. Oznacza to, że każdy ze wspólników działa w interesie i na rzecz takiej spółki, występując niejako w charakterze jej kierownika. Przeciwieństwem tego typu organizacji są spółki kapitałowe. Spółki te mają odrębny od własnych interesów wspólników interes gospodarczy. Ten wyodrębniony interes spółek kapitałowych realizują już nie sami wspólnicy, a ustanowieni przez nich członkowie władz spółki. Wspólnicy, nie prowadząc bezpośrednio spraw spółek kapitałowych, dostarczają jedynie kapitału w formie udziałów lub akcji i mogą swobodnie przenosić na inne osoby prawa związane z tymi udziałami lub akcjami. Spółkami osobowymi są: spółka cywilna, komandytowa, partnerska, komandytowo-akcyjna. Najczystszą formę osobową posiada spółka prawa cywilnego. Pozostałe spółki osobowe posiadają w pewnych przypadkach status zbliżony do spółek kapitałowych, skoro mają zdolność sądową oraz własny majątek i prawo niejako przyznaje im atrybut samodzielnego podmiotu. Spółkami kapitałowymi są spółka akcyjna oraz spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. W doktrynie określa się, że czysto kapitałowy charakter ma spółka akcyjna, w której wszystkie akcje są swobodnie zbywalne, a głosy na zgromadzeniach akcjonariuszy mierzone są wartością posiadanych akcji. Spółki kapitałowe przesuwają ryzyko niepowodzenia na większą grupę uczestników obrotu gospodarczego. Stwarza to równocześnie, obok sprzyjających warunków dla przedsiębiorczości, także pewne zagrożenie,
1. Uwarunkowania efektywnej działalności spółek a w skrajnych sytuacjach możliwość przedsięwzięć ryzykanckich, awanturniczych lub wręcz oszukańczych. 1.2. Rodzaje spółek Podział na spółki osobowe i kapitałowe stanie się bardziej wyrazisty po kolejnym, choćby skrótowym scharakteryzowaniu każdej z nich. Warto wspomnieć, że od uchwalenia kodeksu handlowego w roku 1934 zaszły w okresie powojennym zmiany, które spowodowały uchylenie tego kodeksu ustawą z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, jednakże uchylenie to nie dotyczyło spółek jawnych, spółek z ograniczoną odpowiedzialnością ani spółek akcyjnych. Natomiast przepisy o spółce komandytowej zostały przywrócone ustawą z dnia 31 sierpnia 1991 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta RP Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 94, poz. 418). Zgodnie z ustawą z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) utracił moc obowiązujący kodeks handlowy z 1934 r. W obecnym stanie mogą być tworzone następujące spółki. Spółka prawa cywilnego Zgodnie z art. 860 1 k.c., zawierając umowę spółki, wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. Z treści tego przepisu wynika, że do istotnych elementów umowy spółki należą cel gospodarczy oraz system organizacji współdziałania. Ustawa nie przewiduje definicji pojęcia celu gospodarczego. Jest to jednak pojęcie nierównoznaczne z określeniem osiągania zysku. Nie każde bowiem działanie w celu gospodarczym przynosi skutek w postaci osiągnięcia zysków. Umowa spółki cywilnej nie musi określać jej systemu organizacyjnego, a jedynie winna wskazywać oznaczone działanie każdego ze wspólników. Każdy bowiem wspólnik jest uprawniony i zobowiązany do prowadzenia spraw spółki (art. 865 1 k.c.). Jest to obowiązek wykonywania czynności faktycznych, a nie reprezentowania spółki. Zgodnie z art. 865 2 k.c. wspólnik może bez uprzedniej uchwały wspólników prowadzić sprawy nieprzekraczające zakresu zwykłych czynności spółki. 19