9 Poznawczy mechanizm oceny realności wydarzeń prezentowanych w telewizji Piotr Francuz Czy w świadomości odbiorców przekazów medialnych odbija się różnica między światem realnym a rzeczywistością prezentowaną przez media? Niniejszy tekst referuje liczne badania na ten temat. Autor analizuje fazy procesu odbioru informacji i aktywizowane w związku z tym reakcje fizjologiczne. Eksplikacji analizowanego problemu dokonuje się m.in. na gruncie modelu wielokrotnego śladu pamięciowego, teorii prototypu i schematów poznawczych oraz tzw. mechanizmu monitorowania realności wydarzeń. Jednym z ciekawszych problemów towarzyszących tego rodzaju analizom jest wydzielenie ze świadomości badanych osób wiedzy pochodzącej z mediów i tej, która pochodzi z doświadczeń pozamedialnych PIOTR FRANCUZ - doktor psychologii. Adiunkt w Instytucie Psychologii na Wydziale Nauk Społecznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Autor licmych książek i artykułów na temat oddziaływania mediów na ich odbiorców; specjalista w zakresie badań eksperymentalnych; e-mail: francuz@kul.lublin.pl
174 Piotr Francuz Zagadnienie wpływu telewizji na jej odbiorców jest jednym z najczęściej podejmowanych obecnie problemów w ramach psychologicznych, socjologicznych czy kulturoznawczych badań nad mediami. W szczególności stawia się pytania dotyczące tego, w jakim zakresie poznawcza reprezentacja rzeczywistości pozamedialnej jest modyfikowana przez formę i treść programów telewizyjnych. Shapiro (1991) oraz Shapiro i Lang (1991) twierdzą, że poznawcze i emocjonalne reakcje odbiorcy na wiadomość telewizyjną o jakimś wydarzeniu bez wątpienia kształtują jego umysłową reprezentację. Z kolei zapamiętana struktura i zawartość wydarzenia określają to, które informacje i w jakim zakresie są później wykorzystywane m.in. do podejmowania decyzji na temat rzeczywistości pozatelewizyjnej. Problem ten jest również szeroko dyskutowany w literaturze przedmiotu w kontekście badań nad agresją, przemocą i innymi dewiacjami społecznymi (np. Gunter, 1998; 2000) oraz w odniesieniu do zjawiska uzależnienia od telewizji (np. Kubey, 1995; Kubey, Csikszentrnihalyi, 1990; 2002; Mcllwraith, 1998). Stanowi też istotę sporu o katarktyczny vs. clesensytywny wpływ mediów elektronicznych na ich odbiorców (np. Godzic, 2001; Newhagen, 1998; Potts, Sanchez, 1994; Żechowski, www). W literaturze przedmiotu można znaleźć trzy różne podejścia dotyczące wpływu zapamiętywanych wydarzeń na późniejsze decyzje: (l) informacje o nowych wydarzeniach zmieniają strukturę pamięci semantycznej (Anderson, 1980); (2) wydarzenia nie zmieniają trwale zapisów w pamięci semantycznej, tylko w trybie "na bieżąco" (on-line) modyfikują postawy wobec jakichś obiektów lub idei (Greenwald, 1968; Petty, Cacioppo, 1981); (3) każde wydarzenie jest zapisywane w pamięci epizodycznej jako niezależny ślad, każdy zaś indywidualny ślad pamięciowy jest nacechowany informacją kontekstową (dotyczącą np. sytuacji odbioru czy stanu emocjonalnego odbiorcy), automatycznie zapisywaną razem z tym śladem (Hintzman, Block, 1971; Hintzman, 1976; 1986). Podejmując zagadnienie relacji między reprezentacją świata przedstawionego w mediach a rzeczywistością pozamedialną, Shapiro i Lang (1991) postulują istnienie poznawczego mechanizmu monitorowania realności obserwowanych wydarzeń w telewizji (reality monitoring), pozwalającego odbiorcy dokonać oceny, które z informacji dostarczanych drogą medialną uznaje za ważne w procesie podejmowania decyzji dotyczących rzeczywistości społecznej. Punktem wyjścia koncepcji jest próba odpowiedzi na następujące pytania: (l) w jaki sposób ktoś, kto nie jest w pełni
Poznawczy mechanizm oceny realności wydarzeń 175 świadom zapisu danych w pamięci epizodycznej, może dokonywać oceny jej ważności w określonej sytuacji pozatelewizyjnej? (2) czy zdarza się, żeby informacje ważne były ignorowane, a nieważne brane pod u wagę jako istotne? oraz (3) jakie rodzaje informacji są dostępne w pamięci wydarzeń telewizyjnych i czy jest w nich coś szczególnego, co sprawia, że w większym lub mniejszym stopniu powodują błędy w ocenie rzeczywistości pozatelewizyjnej? U podstaw mechanizmu monitorowania realności Shapiro i Lang (1991) przyjmują następujące adaptacyjne założenia dotyczące funkcjonowania człowieka: (l) mózg reaguje przede wszystkim na informacje, które mają znaczenie dla przeżycia organizmu; (2) pierwszymi reakcjami organizmu na nowy bodziec (informację) są reakcje fizjologiczne związane z natężeniem uwagi i pobudzeniem; reakcje te inicjują procesy poznawcze wyższego rzędu (kierunek: dół-góra), a z kolei procesy te wyhamowują lub ukierunkowują fizjologiczne procesy niższego rzędu (kierunek: góra-dół); (3) funkcją wyższych procesów poznawczych jest m.in. różnicowanie informacji na te, których źródła tkwią w rzeczywistości pozamedialnej, i na te, które są odbierane na przykład za pomocą telewizji. Według autorów koncepcji sprawnie działający poznawczy mechanizm monitorowania realności wydarzeń nie powinien mieć zasadniczych problemów z odróżnieniem faktów medialnych od realnych, na przykład strzelaniny w czasie trwania filmu czy w telewizyjnych wiadomościach od analogicznej sytuacji na ulicy. W pierwszej sytuacji, ze względu na niewielkie znaczenie adaptacyjne, jego funkcją jest wyhamowanie nadmiernych reakcji fizjologicznych, w drugiej - wyraźne wzmocnienie ich natężenia umożliwiające przeżycie. Warto jednak głębiej zastanowić się nad tym, jakie elementy rozróżniają przytoczone przykłady obserwowanej strzelaniny na poziomie podstawowych procesów poznawczych. Shapiro i Lang (1991) wskazują na trzy rodzaje reakcji fizjologicznych, które są aktywizowane w procesie odbioru informacji. Są to: (l) reakcja orientacyjna, która inicjowana przez bodziec nowy lub znaczący (na przykład własne imię), nastawia uwagę na uzyskanie dodatkowych informacji na jego temat (approach behavior); (2) reakcja zaskoczenia, która pojawia się na bodziec nagły lub na przykład budzący odrazę i wywołuje zachowanie zmierzające w kierunku zmiany stymulacji (avoidance behavior); (3) reakcja obronna, która pojawiając się na bardzo silny, najczęściej negatywny bodziec, osłabia zdolności odbiorcze i ukierunkowuje
176 Piotr Francuz zachowanie na unik. Podstawowa różnica w odbiorze strzelaniny na żywo i w mediach audiowizualnych sprowadza się do uruchomienia różnych wzorców reakcji fizjologicznych, będących - zdaniem badaczy - odpowiedzią organizmu przede wszystkim na formę, w jakiej odbiorca jest o nich powiadamiany, czyli innymi słowy - na rodzaj informacji kontekstowej. U naocznego świadka strzelaniny ulicznej najprawdopodobniej można oczekiwać reakcji fizjologicznej zaskoczenia lub obronnej, które ograniczając dopływ nowych danych sensorycznych, motywują zachowania typu unikowego. Z kolei u odbiorcy analogicznego wydarzenia, o którym jest powiadamiany za pośrednictwem telewizji, powinny pojawić się raczej reakcje orientacyjne, nastawione na gromadzenie nowych informacji. To zróżnicowanie reakcji na poziomie fizjologicznym powinno - przynajmniej teoretycznie - mieć odmienną interpretację na wyższym poziomie poznawczym obserwowanego wydarzenia i stanowić podstawę rozumienia go jako realnego lub medialnego. Przykładowo pierwotna reakcja zaskoczenia na odgłosy strzelaniny, zinterpretowana na wyższym poziomie jako na przykład będąca wynikiem odbioru dźwięków z włączonego telewizora, powinna torować reakcję orientacyjną nastawiającą system na zgromadzenie nowych danych. Wyniki wielu badań empirycznych potwierdzają przypuszczenie, że przekaz telewizyjny wywołuje głównie reakcję orientacyjną zarówno na poziomie behawioralnym (Anderson, Levin, 1976; Anderson, Lorch, 1983; Calvert i in., 1982), jak i fizjologicznym (Lang, 1990; Reeves i in., 1985). Niewiele jest natomiast dowodów na to, że odbiór telewizyjny wywołuje reakcje typu zaskoczenia lub obronną (zob. np. Lang, 1990). Oczywiście odrębnym zagadnieniem jest sprawa relacji między różnymi rodzajami reakcji fizjologicznych a wzbudzanymi przez nie umysłowymi reprezentacjami wydarzeń na poziomie wyższych procesów poznawczych. Pozornie wydawać by się bowiem mogło, że skoro różne wzorce reakcji fizjologicznych aktywizują odmienne zapisy pamięciowe, to system poznawczy nie powinien mieć problemów z rozróżnianiem danych pochodzących z rzeczywistości i z mediów. Problem jest złożony. Po pierwsze, nie jest tak, że reakcje zaskoczenia lub obronna nie mogą pojawić się na sygnał audiowizualny, a reakcja orientacyjna jest tylko związana z odbiorem mediów. Po drugie, w czasie trwania stymulacji reakcje fizjologiczne zmieniają swoją charakterystykę pod wpływem wyników aktywności wyższych procesów poznawczych. Procesy te przetwarzają zarówno dane dotyczące wydarzenia,
Poznawczy mechanizm oceny realności wydarzeń 177 jak i informacje kontekstowe towarzyszące dowiadywaniu się o wydarzeniu. Na poziomie procesów fizjologicznych dane dotyczące kontekstu powiadamiania nie są różnicowane, a zgodnie z założeniami koncepcji mechanizmu monitorowania realności wydarzeń to one decydują o tym, czy ów stymulujący przekaz jest traktowany przez odbiorcę jako realny czy medialny. Według Shapiro i Lang (1991) jednym z psychologicznych mechanizmów podejmowania decyzji dotyczących rzeczywistości (zwłaszcza społecznej) jest ujęcie relacji między danymi pochodzącymi ze świata realnego a zapamiętanymi informacjami o wydarzeniach, włącznie z kontekstowymi wskazówkami zawierającymi dane o formie dowiadywania się o nich. W literaturze psychologicznej można znaleźć wiele koncepcji wyjaśniających ten proces. Zasadniczo wszystkie one opierają się jednak na ocenie częstości kontaktu z podobnymi informacjami. Wyniki badań wskazują na to, że zapamiętywanie częstości wydarzeń jest niemal automatyczne, dokładność oceny częstości zaś nie jest ani funkcją wiedzy, ani praktyki (Bimbaum i in., 1987; Hasher, Zacks, 1979; Jonides, Naveh-Benjamin, 1987; Sanders i in., 1987). Pewien problem badawczy stanowi jednak zagadnienie poprawności szacowania częstości. Z jednej strony Hintzman (1976) oraz Hintzman i Block (1971) utrzymują, że w większości przypadków ludzie poprawnie szacują częstość swoich doświadczeń z jakimś wydarzeniem w określonej sytuacji oraz w ciągu swojego życia. Ideę tę zawarli w modelu wielokrotnego śladu pamięciowego (multiple-trace model), zgodnie z którym informacja o częstości wiąże dane o wydarzeniu z kontekstem powiadamiania o nim. Z drugiej jednak strony warto zwrócić uwagę na interesującą dyskusję na temat zjawiska przeszacowywania częstości wydarzeń (overconfidence bias), jaką w latach 90. podjął Gigerenzer m.in. z Kahnemanem i Tverskim (1972; 1973) oraz Lichtensteinem, Fischoffem i Philipsem (1982) (zob. Gigerenzer, 1998; Gigerenzer, Hoffrage, 1995; Gigerenzer, Hoffrage, Kleinbolting, 1991). Inna grupa modeli wyjaśniających mechanizm ujmowania relacji między aktualnie docierającymi danymi a ich poznawczymi reprezentacjami odwołuje się do teorii prototypu (np. Andersen, 1980) lub teorii schematów poznawczych (Rumelhart, Norman, 1983). Zgodnie z tymi koncepcjami pozycja egzemplarza w ramach kategorii (czy schematu) wydarzenia jest w znacznym stopniu uwarunkowana informacją kontekstową, dotyczącą źródła wiedzy o tym egzemplarzu. Przykładowo formując prototyp czegoś
178 Piotr Francuz mało sobie znanego, ktoś może mieć mniejsze lub większe zaufanie do swojej wiedzy, gdy uświadomi sobie, że znaczna jej część pochodzi z mediów, które mogą prezentować dane wydarzenie jako bardziej lub mniej typowe. Badania nad kontekstem zapamiętywania pozwoliły również wyjaśnić tzw. efekt uśpienia, czyli zjawisko akceptowania po stosunkowo długim czasie treści początkowo nie mających znaczenia dla odbiorcy (Allen, Stiff, 1989; Cook i in., 1979). Efekt ten tłumaczy się zapomnieniem lub oderwaniem kontekstu od wydarzenia. Innym czynnikiem powodującym błędy w ocenie rzeczywistości może być przypisanie niewłaściwych częstości występowania jakiegoś zjawiska ze względu na jego podobieństwo do innego (Johnson Un., 1979; Raye, Johnson, Taylor, 1980). Przy sprawnie działającym mechanizmie monitorowania realności obserwowanych wydarzeń w zasadzie nie ma różnic w zakresie oceny zjawisk społecznych występujących w rzeczywistości między tymi, którzy często oglądają telewizję, i tymi, którzy robią to tylko sporadycznie. Sprawny mechanizm pozwala precyzyjnie różnicować źródło informacji, przypisując znacznie większe znaczenie w ocenie rzeczywistości danym zgromadzonym w rezultacie bezpośredniego z nią kontaktu niż informacjom pochodzącym na przykład z programu telewizyjnego. Czasem jednak ten mechanizm zawodzi. Wówczas wzrasta realny wpływ śladów pamięciowych zdarzeń obserwowanych w telewizji na ocenę rzeczywistości, chociaż na ogół rejestruje się wysoką korelację między oceną pewnych wydarzeń w rzeczywistości i faktyczną częstością ich występowania (zob. np. Hasher, Zacks, 1979; Hintzman, 1976; Sanders i in., 1987). Jest wiele czynników, które mogą zakłócić sprawne funkcjonowanie mechanizmu monitorowania realności wydarzeń: l) Jedną z ważnych cech mediów audiowizualnych jest zdolność do wywoływania silnych stanów emocjonalnych. Doświadczenia te mogą kształtować obraz rzeczywistości. Dostęp do nich jest stosunkowo łatwy, a ich intensywność- nierzadko nawet większa niż w rzeczywistości. Jako nieuświadamiane wskazówki kontekstowe, naturalnie mogą stanowić ważniejszy czynnik torujący proces przypominania niż rzeczywiste doświadczenia w danej dziedzinie. Szczególne znaczenie mają tutaj informacje nacechowane negatywnymi emocjami (Meyerowitz, Chaiken, 1987; Garramone i in., 1990). 2) Przekaz telewizyjny dzieli wiele wspólnych cech z obrazem rzeczywistości (ruch dźwięki itd.). Pojawiające się w obu tych sytuacjach reakcje
Poznawczy mechanizm oceny realności wydarzeń 179 fizjologiczne mogą być zapamiętywane jako wskazówki kontekstowe i mieć znaczny wpływ na ocenę rzeczywistych wydarzeń. Mechanizm monitorowania realności wydarzeń może posługiwać się nimi jako wskazówkami do aktywizowania w pamięci śladów tych wydarzeń, niezależnie od tego, czy pochodziły one ze świata realnego, czy z mediów. Im większe jest podobieństwo tych wydarzeń do siebie, tym większy jest wpływ tych, których ślady zostały ustalone w pamięci, na ocenę aktualnie przeżywanych. 3) Innym jeszcze problemem, z którym musi poradzić sobie mechanizm monitorowania realności wydarzeń, jest to, że przekaz medialny, na przykład wiadomości w programie informacyjnym, chociaż są przekazywane za pośrednictwem telewizji, to ostatecznie mówią o świecie realnym. Nawet w fikcyjnym przekazie oprócz elementów, które od początku do końca są wykreowane, wiele nosi wyraźne znamiona realności (na przykład rozmowa bohaterów filmu na szczycie wieży Eiffla). Interesujące jest, że zwrócenie uwagi osobom szacującym częstość występowania pewnych zjawisk w rzeczywistości na to, że część informacji na ten temat może pochodzić z mediów, istotnie wpływa na zmianę ich ocen (Shapiro, 1987). 4) Producenci telewizyjni oraz wytwórcy sprzętu telewizyjnego poprzez podnoszenie jakości dźwięku (dalby digital, surround) i obrazu (np. duży, czarny, płaski kineskop) starają się zwiększyć poczucie realności odbieranych treści, co w rezultacie również może powodować zakłócenia w pracy mechanizmu monitorowania realności. Interesujące rozwinięcie koncepcji mechanizmu monitorowania realności wydarzeń, zwłaszcza w aspekcie rozumienia pojęcia kontekstu odbioru, zaproponowali Kepplinger i Daschmann (1997) w swoim dynamicznym modelu przetwarzania informacji telewizyjnych. Twierdzą oni, że zasadnicze pytanie dotyczące odbioru mediów nie jest pytaniem o to, czy istnieją struktury poznawcze, które ukierunkowują rozumienie i interpretację wiadomości, ale o to, czy te struktury są następstwem realnych, życiowych doświadczeń odbiorcy, czy też powstały one na podstawie uprzednich doświadczeń z mediami. Jeżeli prawdziwe jest pierwsze założenie, struktury poznawcze mogą być rozumiane jako skuteczny mechanizm obronny, który redukuje, a nawet chroni przed możliwymi wpływami mediów. Jeżeli natomiast prawdziwe jest drugie założenie, wówczas struktury poznawcze mogą być rozumiane jako wzmacniacz możliwych wpływów mediów na człowieka.
180 Piotr Francuz Jako podłoże konstrukcji modelu przyjęli następujące założenia teoretyczne dotyczące poznawczego funkcjonowania człowieka: (l) mapy poznawcze kształtowane w umyśle odbiorców wpływają na percepcję zdarzeń, filtrując informacje ważne od nieważnych; (2) odbiorcy pamiętają dostarczone im informacje o zdarzeniach i w tym znaczeniu znajdują się pod ich wpływem; (3) na podstawie schematów poznawczych odbiorcy dodają (generują) nowe informacje, które nie były zawarte w przekazie; (4) odbiorcy ujmują wydarzenia w szerszym kontekście innych zdarzeń i w tym kontekście nadają im znaczenie; (5) kontekst brany pod uwagę przez odbiorców jest w znacznym stopniu ukształtowany przez wcześniejsze kontakty z mediami. Kontekstem odbioru informacji o jakimś wydarzeniu (np. wojnie) mogą być albo osobiste doświadczenia, podobne do relacjonowanych (np. wspomnienia wojenne), albo też nakładające się obrazy z innych, podobnych relacji medialnych (np. z innego obszaru świata, w którym powstał konflikt zbrojny). Stanowią one tło rozumienia i interpretacji aktualnie odbieranych informacji na temat wydarzeń, o których są powiadamiani przez media. Są one również podstawą oceny ich ważności. Na podstawie przeprowadzonych badań eksperymentalnych Kepplinger i Daschmann (1997) wyróżnili pięć rodzajów kontekstów najczęściej branych pod uwagę przez osoby badane: (l) zdarzenia doświadczane bezpośrednio, które miały dla odbiorcy znaczenie praktyczne; (2) zdarzenia, o których odbiorca był poinformowany z mediów, ale miały one dla niego pewne znaczenia praktyczne; (3) zdarzenia, o których odbiorca był poinformowany, na przykład przez znajomych (face to face), ale które nie miały dla niego żadnych następstw praktycznych; (4) wydarzenia, o których odbiorca był poinformowany z mediów i które nie miały dla niego żadnego znaczenia praktycznego; (5) zdarzenia historyczne, o których wiedza pochodzi z niejasnych obecnie źródeł z przeszłości; w tym przypadku trudne do określenia są praktyczne następstwa tych wydarzeń. W badaniach ustalono ponadto, że uznanie jakiegoś zdarzenia za ważne (i idący za nim zakres pamiętanych informacji - choć w sumie i tak nie większy niż około 113 wiadomości zawartych na przykład w programie informacyjnym) jest związane z wiedzą na temat różnych zdarzeń, uzyskaną w toku wcześniejszych kontaktów z mediami. Znaczny wpływ na ocenę ważności wydarzenia ma również jego nasycenie emocjonalne, zwłaszcza negatywne (por. Meyerowitz, Chaiken, 1987; Lau, 1982; 1985;
Poznawczy mechanizm oceny realności wydarzeń 181 GatTaroone i in., 1990) oraz pozycja w dzienniku (zwłaszcza informacje z czołówki). Podobne wyniki uzyskali też m.in. Katz, Adoni, Parness (1977), Gunter (1979) i Davis, Robinson (1986). Stwierdzono również, że przypominając sobie różne wydarzenia z programu informacyjnego, widzowie dodawali wiele informacji, których faktycznie nie podano w przekazie. Te dodane informacje pochodziły z różnych źródeł, ale w większości z innych mediów. Również wiele osób badanych umieszczało właśnie podane informacje w szerszym kontekście swoich wcześniejszych medialnych doświadczeń. Interpretując wyniki swoich badań, Kepplinger i Daschmann (1997) uznali, że w pamięci ludzkiej można wyróżnić obszar rezerwowany wyłącznie na informacje pochodzące z mediów. Szczególną cechą tego obszaru jest to, że zawarte w nim informacje nie mogą być weryfikowane poprzez bezpośrednie, pozamedialne doświadczenie telewidza (na przykład informacje dotyczące wydarzeń mających miejsce w nieznanej odbiorcy kulturze). Autorzy badań sugerują, że jedną z podstawowych funkcji mechanizmu monitorowania realności wydarzeń jest ocena możliwości weryfikacji informacji na podstawie danych nie pochodzących z mediów. Jeżeli dane z mediów nie mogą być potwierdzone osobistym doświadczeniem, wówczas w pamięci przypisywany jest im status zdarzeń medialnych, a ich ważność jest określona m.in. nasyceniem emocjonalnym czy pozycją w dzienniku. W ocenie ważności wydarzeń medialnych, które znajdują odzwierciedlenie w życiu odbiorców, znacznie większą rolę odgrywa ich uprzednia wiedza zgromadzona na podstawie osobistych doświadczeń, które nie pochodzą z mediów lub co do których żywią takie przekonanie. Nawiasem mówiąc, o ile w strukturach poznawczych odbiorców mediów można eksperymentalnie wyselekcjonować wiedzę pochodzącą wyłącznie z mediów i wiedzę pochodzącą z osobistych doświadczeń pozamedialnych, o tyle wraz z częstością kontaktów z mediami coraz bardziej rozszerza się obszar wspólny, tzn. taka dziedzina wiedzy, której źródeł człowiek nie jest w stanie jednoznacznie zlokalizować. Jest to ten rodzaj wiedzy, w którym najwyraźniej może ujawniać się wpływ mediów na pozamedialne życie człowieka.
182 Piotr Francuz BffiLIOGRAFIA Allen, M., Stiff, J. B. (1989). Testing three models for the sleeper effect. Western Journal oj Speech Communication, 53,411-426. Anderson, D. R., Levin, S. R. (1976). Young children's attention to " Sesame Street ". Chi/d Development, 47, 806-811. Anderson, D. R., Lorch, E. P. (1983). Looking at television: Action or reaction? W: J. Bryant, D. R. Anderson (red.), Chi/dren 's understanding oj TV: Research on attention and comprehension (1-33). New York: Academic Press. Anderson, J. R. (1980). Cognitive psychology and its implications. San Francisco: Freeman. Birnbaum, l. M., Taylor, T. H., Johnson, M. K., Raye C. L. (1987). Is event frequency encoded automatically? The case o f alcohol intoxication. Journal oj Experimental Psychology: Leaming, Memory, and Cognition, 13,251-258. Calvert, S. L., Huston, A. C., Watkins, B. A., Wright, J. C. (1982). The relation between selective attention to television forms and children's comprehension of eontent Child Development, 53, 601-612. Cook, T., Gruder, C., Hennigan, K, Flay B. (1979). History of the s leeper effect: Same logical pitfalls in accepting the null hypothesis. Psychological Bulletin, 86, 662-679. Davis, D. K., Robinson, J. P. (1986). News story attributes and comprehension. W: J. P. Robinson, M. R. Levy (red.), The main source. Leaming Jrom television news (179-210). Beverly Hills, CA: Sage. Garramone, G.M, Atkin, C. K., Pinkleton, B. E., Cole, R. T. (1990). Effects of negative political advertising on the political process. Journal oj Broadcasting & Electronic Media, 34, 299-311. Gigerenzer, G. (1998). Ecological intelligence: An adaptation for frequencies. W: D. Cummins, C. Allen (red.), The evolution oj mind (2-36). New York: Oxford University Press. Gigerenzer, G., Hoffrage, U. (1995). How to improve Bayesian reasoning without instruction: Frequency format. Psychologica/ Review, 102, 684-704. Gigerenzer, G., Hoffrage, U., Kleinbdlting H. (1991). Probabilistic mental models: A Brunswikian theory of confidence. Psychologica/ Review, 98, 506-528. Gadzie, W. (2001). Rozumieć telewizję. Kraków: RAB ID. Greenwald, A. G. ( 1968). Cognitive Jearning, cognitive response to persuasion, and attitude change. W: A. G. Greenwald, T. C. Brock, T. M. Ostrom (red.), Psychologicalfoundations oj alliludes (147-170). New York: Academic Press. Gunter, B. (1979). Recall of brief television news items: Effects of presentation mode, picture eontent and serial position. Journal oj Educational Television, 5, 57-61. Gunter, B. (1998). Ethnicity and involvement in vialence on television. Nature and context of on-screen portrayals. Journal oj 8/ack Studies, 28, 683-704. Gunter, B. (2000). The impact of television on children's antisociał behavior in a novice television community. Child Study Journal, 30, 65-91. Hasher, L., Zacks, R. T. (1979). Automatic and effortful processes in memory. Journal oj Experimental Psychology: Generał, 108, 356-388.
Poznawczy mechanizm oceny realności wydarzeń 183 Hintzman, D. L. (1976). Repetition and memory. W: G. Bower (red.), The psychology oj leaming and motivation (47-91). New York: Academic Press. Hintzman, D. L. (1986). Schema abstraction in a multiple-trace model. Psychological Review, 93, 411-428. Hintzman, D. L., Block, R. A. (1971). Repetition and memory: Evidence for a multipletrace hypothesis. Journal oj Experimental Psychology, 88, 297-306. Johnson, M. K., Raye, C. L., Wang, A. Y., Taylor, T. ( 1979). Fact and fantasy: The roles of accuracy and variability in confusing imaginations with perceptual experiences. Journal oj Experimental Psychology: Human Learning and Memory, 5, 229-240. Jonides, J., Naveh-Benjamin, M. ( 1987). Estimating frequency o f occurrence. Journal oj Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 13, 230-240. Kahneman, D., Tverski, A. ( 1972). Subjective probability: A judgment of representativeness. Cognitive Psychology, 3, 430-454. Kahneman, D., Tverski, A. (1973.). On the psychology of prediction. Psychological Review, 80, 237-251. Katz, F., Adoni, H., Parness, P (1977). Remembering the news: What the picture adds to recall. Journalism Quarterly, 54, 231-239. Kepplinger, H. M., Daschmann, G. (1997). Today's news-tomorrow's context: A dynamie model of news processing. Joumal oj Broadcasting & Electronic Media, 41' 548-566. Kubey, R. (1995). Television dependence, diagnosis, and prevention. W: T. M. MacBeth (red.), Tuning in to young viewers: Social science perspective to television. Beverly Hills, CA: Sage. Kubey, R., Csikszentmihalyi, M. (1990). Television and quality oj life: How viewing shapes everyday experience. Hillsdale: Lawrence Erlbaum. Kubey, R., Csikszentmihalyi, M. (2002). Television addiction is no mere metaphor. Scientific American, 22 marca 2002. Lang, A. (1990). Tnvoluntary attention and physiological arousal evoked by structural features and emotional eontent in TV commercials. Communication Re search, 17, 275-299. Lau, R. R. (1982). Negativity in political perceptions. Political Behavior, 4, 353-377. Lau, R. R. (1985). Two explanations for negativity effects in political behavior. American Journal oj Polirical Science, 29, 119-138. Lichtenstein, S., Fischoff, B., Philips, L. D. ( 1982). Calibration o f probabilities: The state of the art to 1980. W: D. Kahneman, P. Slovic, A. Tversky (red.), Judgment under uncertainty: Heuristics and bim es (306-334). Cambridge, England: Cambridge University Press. Mcllwraith, R. D. (1998). "!'m addicted to television": The personality, imagination, and TV watching patterns of self-identified TV addicts. Journal ąf Broadcasting & Electronic Media, 42, 371-387. Meyerowitz, B. E., Chaiken, S. (1987). The effect of message framing on breast se1fexamination. Attitudes, intentions, and behavior. Journal oj Personality and Social Psychology, 52, 500-510.
184 Piotr Francuz Newhagen, J. E. (1998). TV news images that induce anger, fear, and disgust: Effects on approach-avoidance and memory. Journal of Broadcasting & Electronic Media, 42,265-277. Petty, R. E., Cacioppo, J. T. (1981). Attiludes and persuasion: Ciassie and eontemparary approaches. Dubuque, IA: W. C. Brown. Potts, R., Sanchez, D. ( 1994). Television viewing and depression: No news is good news. Journal o f Broadcasting & Electronic Media, 38, 79-91. Raye, C. L., Johnson, M. K., Taylor, T. ( 1980). Is there something special about mernory for internaby generated information. Mernory and Cognition, 8, 141-148. Reeves, B., Thorson, E., Rothschild, M., McDonald, D., Hirsch, J., Goldstein, R. (1985). Attention to television: Intra stimulus effects of movement and scene changes on alpha varialian over time. International Journal o f Neuroscience, 25, 241-255. Rumelhart, D. E., Norman, D. A. (1983). Representation in memory. C.H.I.P. Report No. 116. San Diego. Sanders, R., Gonzales, E., Murphy, M., Liddle, C., Vitina, J. (1987). Frequency of occurrence and the criteria for automalic processing. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 13,241-250. Shapiro, M. A. ( 1987). The influence of communication-source coded mernory traces on world view. Nieopublikowana praca doktorska, University of Wisconsin-Madison. Shapiro, M. A. (1991). Mernory and decision processes in the construction of social reality. Communication Research, 18, 3-24. Shapiro, M. A., Lang, A. (1991). Making television reality. Unconscious processes in the construction of social reality. Communication Research, 18,685-705. Żechowski, C. ( www). Sztuczne piekła, sztuczne raje. http://free.ngo.pl/wiez111_99cz.htm.