Rojewo, stan. 6 (10 AZP 50-15) Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w związku z budową drogi ekspresowej S-3 Gorzów Wlkp. Międzyrzecz Płn.

Rojewo, stan. 6 (10 AZP 50-15) Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w związku z budową drogi ekspresowej S-3 Gorzów Wlkp. Międzyrzecz Płn. Inwestor: Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Zielonej Górze 65-950 Zielona Góra, ul. Bohaterów Westerplatte 31 Wykonawca: AKME Zdzisław Wiśniewski Sp. z o.o. 50-056 Wrocław, ul. Wierzbowa 3 Autorzy opracowania: mgr Michał Stefanowicz (kierownik badań) mgr Przemysław Guszpit dr Aleksander Limisiewicz mgr Agata Woźniak Krystian Książek Joanna Wójcik Marcin Wójcik Wrocław 2010 3

Zagadnienia wstępne i informacje o stanowisku W okresie od 10 do 12 września oraz od 1 do 3 października 2008 r. firma AKME Zdzisław Wiśniewski Sp. z o.o. z Wrocławia przeprowadziła na podstawie decyzji nr 110/G/2008 z dnia 1 września 2008 r. wydanej przez Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze, Delegatura w Gorzowie Wlkp. wyprzedzające, ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Rojewo 6 (10 AZP 50-15), pow. międzyrzecki, woj. lubuskie (ryc. 1). Badania podjęto w związku z planowaną budową odcinka drogi ekspresowej S3 Gorzów Wlkp. Międzyrzecz Płn. w woj. lubuskim (nr stanowiska na obszarze inwestycji: Rojewo S3-81). Inwestorem przedsięwzięcia jest Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Zielonej Górze. Prace archeologiczne przeprowadził zespół w składzie: mgr Michał Stefanowicz (kierownik badań), mgr Przemysław Guszpit, mgr Agata Woźniak, Krystian Książek, Joanna Wójcik, Marcin Wójcik. Stanowisko Rojewo 6 (lokalizacja: 52 30`07``N, 15 33`09``E) odkryte zostało podczas badań powierzchniowych przeprowadzonych w listopadzie 2006 r. (ryc. 1) przez A. Jaszewską i S. Groblicę (Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska Alina Jaszewska w Zielonej Górze). Na powierzchni stanowiska dochodzącej do 1 ha odkryto 2 fr. ceramiki pradziejowej i zakwalifikowano jako pradziejowy ślad osadniczy (por. karta KESA stanowiska w załączniku). Omawiane stanowisko usytuowane jest na brzegu wysoczyzny doliny Warty na średniej wysokości 52,5-57,0 m n.p.m. (ryc. 2) w terenie eksponowanym (krawędź stoku) i zajmuje odlesiony obszar na działkach geodezyjnych nr 2277/1, 2277/2 i 2278/3, których obecnym właścicielem jest GDDKiA. 4

Ryc. 1. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-15) (S3-81). Lokalizacja stanowiska na mapie 1:10000 na tle badanego w ramach AZP obszaru 50-15 (powyżej) oraz wykopu archeologicznego na widoku satelitarnym (poniżej, za Google Earth). 5

Ryc. 2. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Plan warstwicowy stanowiska. 6

Wyniki ratowniczych badań archeologicznych W 2008 r. badaniami wykopaliskowymi objęto początkowo obszar 5 arów w ramach stanowiska, zgodnie z założeniem GDDKiA odnośnie obszaru przeznaczonego do badań archeologicznych. W drugim etapie prac powierzchnię tę powiększono o kolejne 5 arów zgodnie z decyzjami Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz GDDKiA ze względu na konieczność rozpoznania obszaru wokół ara 36, na którym odkryto 3 obiekty archeologiczne. W sumie do badań przeznaczonych zostało 10 arów w ramach hektara 1 o numerach: 25-27, 35-37, 46, 56, 66, 76 (ryc. 2, 3). Wykop badawczy założono w południowej części zaznaczonego stanowiska ze względu na jego dostępność. Na pozostałym obszarze, zwłaszcza w części północnej nie podjęto badań ze względu na niekorzystne warunki (teren podmokły). Po usunięciu humusu leśnego o średniej miąższości 0,15 m stwierdzono, że poniżej zalegał piaszczysty calec (fot. 1-3). W kolejnym etapie doczyszczono profile wykopu i jego powierzchnię na poziomie calca. Wykonano dokumentację rysunkową i fotograficzną powierzchni przeznaczonej do badań i przystąpiono do metodycznej eksploracji zlokalizowanych 8 obiektów archeologicznych (ryc. 3). Fot. 1. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Widok ogólny stanowiska z centralna częścią wykopu (na pierwszym planie) po odhumusowaniu. 8

Fot. 2. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Ar 56, ćw. BD widok ogólny. Fot. 3. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Widok ogólny na wykop archeologiczny I etapu. 9

Obiekt nr 1 (Ha 1, ar 66 ryc. 4; fot. 4, 5) Półowalna jama zorientowana dłuższą osią z północy na południe o wymiarach 1,02 0,4 m. Od strony północnej zakończony jest prawie prosta krawędzią, a od południowej półkolistą. Strop wypełniska jamy stanowił przemieszany piasek z dużą ilością organiki. W przekroju obiekt posiadał nieckowaty kształt zagłębiając się maksymalnie na 10 cm. Wypełnisko jamy stanowiła silnie przepiaszczona, brunatna próchnica. Dno jamy było nierówne. Przypuszczalnie jest to zachowana przydenna część tzw. półziemianki, która pierwotnie posiadała większe rozmiary. Sądzimy, że wzniesiono ją w konstrukcji plecionkowej, której zakończenia żerdzi znajdowały się powyżej poziomu zachowanego stropu jamy, co sugeruje stopień zniszczenia obiektu. Brak jakichkolwiek pozostałości paleniska oraz zachowanego materiału zabytkowego sugeruje, że był to niewielki budynek gospodarczy. Natomiast podobieństwo do tzw. półziemnianek owalnych skłania do przypuszczenia, że jest to obiekt o wczesnośredniowiecznej metryce. Ryc. 4. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Obiekt 1 rzut i profil. 10

Fot. 4. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Obiekt 1 rzut. Fot. 5. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Obiekt 1 profil. 11

Obiekt nr 2 (Ha 1, ar 46 ryc. 5; fot. 6, 7) Niewielka prawie kolista jama o wymiarach 0,30 0,32 m. W stropie obiektu, od strony północnej występowała warstwa spalenizny lub przegniłej organiki na wielkości ok. 2/3 powierzchni. Pozostałą część wypełniska obiektu stanowiła brunatna próchnica przemieszana z piaskiem. W przekroju uchwycono płytkie, nieckowate wypełnisko o głębokości 8 cm. Stanowiła je warstwa brunatnej próchnicy przemieszanej z piaskiem oraz spalenizny lub przegniłych szczątków organicznych. Niewielkie rozmiary, brak pozostałości konstrukcji, brak zachowanego materiału zabytkowego oraz duży dystans do innych obiektów nieruchomych sugeruje, że jest to jama odpadkowa na śmieci, przypuszczalnie pochodząca, jak większość zachowanych jam z okresu wczesnego średniowiecza. Ryc. 5. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Obiekt 2 rzut i profil. 12

Obiekt nr 3 (Ha 1, ar 36 ryc. 6; fot. 8, 9) Trapezowata jama o wklęsłych do wnętrza bokach, zorientowana dłuższą osią z południowego-wschodu na północny-zachód. Jej wymiary na poziomie odkrycia wynosiły 1,38 0,65-0,82 m. Widoczne rozszerzenia w narożach mogą sugerować, że wewnątrz jamy mogła znajdować się niewielka konstrukcja zrębowa z zachowanymi ostatkami. Jej pozostałości jednak podczas prac wykopaliskowych nie stwierdzono. Wypełnisko w stropie obiektu stanowiła brunatna próchnica przemieszana z czarnymi wtrętami przegniłych szczątków organicznych. W przekroju jama miała nieckowaty kształt wypłycający się w połowie długości. Maksymalna głębokość jamy wynosiła 12 cm, a w miejscu wypłycenia 5 cm. Wypełnisko, w miarę jednorodne, w postaci brunatnej próchnicy i jedynie przy dnie obiektu widoczna była koncentracja spalenizny lub przegniłych szczątków organicznych o miąższości 1-2 cm. Czarny spąg obiektu rysował się w postaci lekko wklęsłych lub wypukłych odcinków o długości niewiele przekraczających 10 cm. Przypuszczamy, ze są to pozostałości dranic drewnianej nawierzchni ułożonych poprzecznie do dłuższej osi jamy. Brak pozostałości urządzenia ogniowego, niewielkie rozmiary obiektu oraz nieliczny materiał zabytkowy wykluczają jego mieszkalną funkcję. Przypuszczamy, że był to niewielki naziemny budynek gospodarczy (?) wzniesiony w konstrukcji zrębowej o drewnianej podłodze z późnego okresu wpływów rzymskich. Inwentarz: 1 fr. ceramiki (nr inw. 1/S-3/R6/2008) Ryc. 6. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Obiekt 3 rzut i profil. 14

Obiekt nr 4 (Ha 1, ar 36 ryc. 7; fot. 10, 11) Owalna jama zorientowana dłuższą osią z południowego-zachodu na północnywschód o wymiarach 168 82 cm. Od strony południowo-zachodniej krótszy bok jamy zakończony był owalnie, natomiast po stronie południowo-wschodniej oba naroża są skośnie ścięte. Przypuszczalnie pierwotny obrys jamy był większy, ale zniszczenie stropowych partii obiektu doprowadziło do jego deformacji. Wypełnisko stropu jamy stanowiła brunatna próchnica silnie przepiaszczona w widocznymi koncentracjami rozłożonych szczątków organicznych. W przekroju jama posiadała nieckowaty kształt o nierównym dnie. Maksymalna głębokość dochodziła do 16 cm. Wypełnisko jamy stanowiła brunatna próchnica zawierająca dużą domieszkę piasku. Nad dnem jamy od strony południowo-wschodniej zaobserwowano występowanie kilkunastu zlasowanych bryłek polepy. Koncentrację te zaobserwowano już na poziomie odkrycia jamy. Przy puszczamy, że było to miejsce niecenia ognia, który nie osiągał zbyt wysokiej temperatury, gdyż tylko w niewielkim stopniu doszło do nieodwracalnego wypalenia gliny. Również nie zaobserwowano trwałego wyprażenia warstw zalegających poniżej. Brak jest także stałych elementów podstawy czy obudowy paleniska. Dlatego skłonni jesteśmy widzieć w nim niewielkie ognisko wykorzystywane incydentalnie. Zarówno na powierzchni jak i w przekroju nie rejestrowano żadnych pozostałości konstrukcji. Poprzez analogię sądzimy, ze była to tzw. owalna półziemianka o plecionkowej konstrukcji ścian, której pierwotna powierzchnia była większa od zachowanego zasypu. Enigmatyczny ślad paleniska, relatywnie duże ilości ceramiki oraz rekonstruowana wielkość pozwalają uznać obiekt ten za budynek mieszkalny datowany na wczesne średniowiecze. Inwentarz: 34 fr. ceramiki, 1 fr. noża(?) żelaznego (nr inw. 2/S-3/R6/2008) Ryc. 7. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Obiekt 4 rzut i profil. 16

Obiekt nr 5 (Ha 1, ar 36 ryc. 8; fot. 12, 13) Nieregularna w przybliżeniu owalna jama o wymiarach 1,00 0,72 m zorientowana dłuższa osią z północy na południe. W stropie obiektu zaobserwowano występowanie brunatnej próchnicy przemieszanej z piaskiem oraz smugami czarnej organiki. W przekroju jama posiadała nieckowaty przekrój o maksymalnym przegłębieniu 18 cm i średniej głębokości 10 cm. Dno jamy wyłożone było silnie zbitym piaskiem w zasadzie w niewielkim stopniu przemieszanym z humusem. Najpewniej stanowił on rodzaj warstwy izolacyjnej. Zarówno na poziomie odkrycia jak i w profilu nie zachowały się pozostałości konstrukcji. Najprawdopodobniej jest to przydenna partia obiektu gospodarczego jamy zasobowej. Ponieważ nie występował tutaj materiał zabytkowy nie ma podstaw do określenia chronologii, jednakże można założyć, że pochodził on, podobnie jak pobliski obiekt 4 z wczesnego średniowiecza. Ryc. 8. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Obiekt 5 rzut i profil. 18

Obiekt nr 6 (Ha 1, ar 35 ryc. 9; fot. 14) Uchwycono nieregularny zarys w przybliżeniu trapezowatej jamy o zaokrąglonych narożach i wymiarach 0,65 0,45-0,9 m. Wypełnisko stanowiła brunatna próchnica przemieszana z piaskiem i wtrętami czarnej, rozłożonej substancji organicznej. W przekroju jama miała nieckowaty kształt o płaskim dnie i głębokość 16 cm. Nie uchwycono pozostałości konstrukcji. Przypuszczalnie jest to pozostałość jamy zasobowej związanej z pobliskim budynkiem mieszkalnym z okresu wczesnego średniowiecza. Inwentarz: 1 fr. ceramiki (nr inw. 3/S-3/R6/2008) Ryc. 9. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Obiekt 6 rzut i profil. Fot. 14. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Obiekt 6 rzut. 20

Obiekt nr 7 (Ha 1, ar 35 ryc. 10; fot. 15) Niewielki obiekt w przybliżeniu trójkątny o łagodnych narożach i wymiarach 0,37 0,45 0,50 m, zorientowany dłuższą osią ze wschodu na zachód. Wypełnisko stanowiła brunatna próchnica z dużą domieszką piasku. W przekroju jama posiadała nieckowaty kształt o maksymalnej głębokości 12 cm i analogicznym wypełnisku do zaobserwowanego w stropie. Nie stwierdzono występowania pozostałości elementów konstrukcyjnych. Przyjmujemy, że podobnie jak obiekt 6 była to niewielka jama zasobowa o wczesnośredniowiecznej chronologii związana z pobliskim budynkiem mieszkalnym obiektem 4. Inwentarz: 1 fr. ceramiki (nr inw. 4/S-3/R6/2008) Ryc. 10. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Obiekt 7 rzut i profil. Fot. 15. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Obiekt 7 rzut. 21

Obiekt nr 8 (Ha 1, ar 35 ryc. 11; fot. 16, 17) Owalna jama zorientowana dłuższą osią z południowego-wschodu na północnyzachód o wymiarach 1,4 0,8 m. Od strony północno-zachodniej zakończona była półkoliście, a od południowo-wschodniej krawędź była nierówna. Wypełnisko w głównej mierze stanowiła brunatna próchnica przemieszana z piaskiem i czarnymi smugami powstałymi z rozkładu substancji organicznej. Na poziomie odkrycia nie zarejestrowano żadnych pozostałości konstrukcji. W przekroju jama posiadała nieckowaty kształt o maksymalnej głębokości 12 cm. Dno obiektu było proste, a od strony południowo-wschodniej wypłycało się. Tu również nie stwierdzono pozostałości konstrukcji, ani urządzenia ogniowego. Kształt jamy jak i wymiary są podobne do obiektu 4 i dlatego, pomimo stwierdzenia w jej zasypisku 2 fragmentów ceramiki kultury łużyckiej (zapewne na wtórnym złożu), sądzimy, że pochodzi ona prawdopodobnie z okresu wczesnego średniowiecza. Brak urządzenia ogniowego wskazuje na magazynową (zasobową) funkcję obiektu. Inwentarz: 2 fr. ceramiki (nr inw. 5/S-3/R6/2008) Ryc. 11. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Obiekt 8 rzut i profil. 22

Rozplanowanie osady Występowanie pojedynczych jam w obrębie niewielkich koncentracji jest typowe dla jednodworczych osad wczesnośredniowiecznych. Zwykle używa się w tym przypadku określenia osadnictwo gniazdowe, rozproszone. Na przebadanym obszarze uchwycono jedno takie skupisko oraz dwa obiekty pojedyncze. Jeden z nich (obiekt nr 2) znajdował się w połowie odległości pomiędzy koncentracją jam (obiekty nr 3, 4, 5, 6, 7 i 8) a pojedyncza jamą oznaczona numerem 1. Była to niewielka, owalna jama bez wyposażenia oraz zachowanych elementów konstrukcyjnych. Jej funkcja została intuicyjnie określona jako jama odpadowa służąca do składowania uciążliwych śmieci bytowych. W dużej mierze opieraliśmy się na analizie rozplanowania innych osad z tego okresu, gdzie występują podobne jamy izolowane od skupisk osadniczych. Skupisko jam z arów 35 i 36 tworzy układ diachroniczny. W dwóch z nich (obiekty nr 4 i 7) wystąpiły fragmenty ceramiki wczesnośredniowiecznej. W jednym (obiekt nr 8) stwierdzono występowanie 2 ułamków ceramiki kultury łużyckiej, a w kolejnym obiekcie (nr 6) stopień jego zerodowania nie pozwolił na określenie chronologii. W ostatnim obiekcie (nr 5) brak było zabytków. W trakcie analizy porównawczej obiektów nieruchomych wykluczono obiekt nr 3 jako konstrukcję odmienną od pozostałych. Zrekonstruowano ją jako budynek naziemny wkopany w podłoże o przypuszczalnej konstrukcji zrębowej z podłogą wymoszczoną drewnianymi dranicami. Pozostaje zatem grupa 5 obiektów (nr 4, 5, 6, 7 i 8), które według wszelkiego prawdopodobieństwa stanowią zespół funkcjonalny składający się z budynku mieszkalnego (obiekt nr 4), budynku gospodarczego (obiekt nr 8) przy założeniu, że 2 fragmenty ceramiki kultury łużyckiej znajdują się na wtórnym złożu, oraz jam zasobowych (obiekty nr 5, 6 i 7). Budynek gospodarczy (obiekt nr 1) podobny do obiektów nr 4 i 8 stanowi najpewniej element kolejnego zespołu obiektów. Analiza zabytków ruchomych Z omawianego stanowiska pozyskano skromny zbiór ceramiki naczyniowej liczący tylko 43 fr. (większość to ceramika wczesnośredniowieczna pochodząca z obiektu nr 4). Garncarstwo pradziejowe reprezentowane jest przez 3 niewielkie fragmenty ceramiki (dwa datowane ramowo na kulturę łużycką i pojedynczy fragment z późnego okresu wpływów rzymskich). Są to fragmenty brzuśców grubościennych naczyń w typie zasobowym wykonanych z gliny schudzonej drobno- i średnioziarnistym piaskiem. Dokładniejsze określenie formy jest niestety niemożliwe. 24

O wiele liczniejszy (40 fragmentów) jest zbiór ceramiki wczesnośredniowiecznej pozyskany z obiektów oraz doczyszczania powierzchni na stanowisku. Ceramika ta pochodzi z przynajmniej kilku naczyń. Wyróżniono dwa dna i jeden wylew (3 różne naczynia - ryc. 12), natomiast pozostałe fragmenty pochodzą z partii brzuśców. Wykonano je z masy garncarskiej schudzonej domieszką pylistą lub drobnym piaskiem w technice obtaczania i wypalono na kolor ceglasto-brunatny. Na większości fragmentów brzuśców występuje ornament w postaci dookolnych żłobków niezagładzanych. Odkryta ceramika wczesnośredniowieczna reprezentuje typowe formy garnków esowatych o chronologii schyłek X XI wiek. Charakterystyka faz użytkowania stanowiska Na podstawie analizy rozplanowania i korelacji odkrytych obiektów a także pozyskanych zabytków ruchomych wyznaczono następujące fazy zagospodarowania stanowiska. Najstarsza faza związana z kulturą łużycką to ślad osadniczy w postaci 2 fragmentów ceramiki redeponowanych w późniejszym (wczesnośredniowiecznym) obiekcie nr 8. Drugą fazę datowaną na późny okres wpływów rzymskich reprezentuje pojedynczy obiekt o charakterze gospodarczym (nr 3). Kolejną, trzecią, fazę datowaną na okres wczesnośredniowieczny reprezentują pozostałe obiekty i ceramika po zniszczonej, małej osadzie jednodworczej. Najmłodsza faza związana jest ze współczesnością i intensywną gospodarką leśną na badanym obszarze stanowiska (zaobserwowano wykroty po wyciętym wcześniej drzewostanie). Wnioski końcowe W związku z odkryciem nielicznych obiektów na stanowisku (prawdopodobnie intensywna współczesna gospodarka leśna doprowadziła do zniszczenia pozostałych śladów zagospodarowania badanego obszaru), uznajemy wyprzedzające, ratownicze badania za zakończone, jednakże wnioskujemy stały nadzór archeologiczny na pozostałej części stanowiska podczas prac ziemnych bezpośrednio poprzedzających inwestycję budowlaną. 25

Ryc. 12. Rojewo stan. 6 (10 AZP 50-14) (S3-81). Wybór wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej: a z doczyszczania wykopu; b, c obiekt 4 26