SKRYPTY BECKA. Prawo konstytucyjne. Kompendium

SKRYPTY BECKA Prawo konstytucyjne. Kompendium

W sprzedaży: W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka PRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 5 Podręczniki Prawnicze PRAWO RZYMSKIE W PIGUŁCE Prawo w pigułce P. Sarnecki PRAWO KONSTYTUCYJNE, wyd. 9 Podręczniki Prawnicze B. Banaszak PRAWO KONSTYTUCYJNE, wyd. 6 Studia Prawnicze PRAWO KONSTYTUCYJNE W PIGUŁCE Prawo w pigułce M. Granat, M. Zubik PRAWO KONSTYTUCYJNE. ZBIÓR AKTÓW PRAWNYCH Edycja Sądowa www.ksiegarnia.beck.pl

Prawo konstytucyjne Kompendium Paweł Ochmann Maciej Pisz pod red. doc. dr. Ryszarda Piotrowskiego Uniwersytet Warszawski WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2014

Poszczególne części opracowali: Paweł Ochmann: Rozdział I, 2, 4 5, 8, 10; Rozdział II, 11 i 13; Rozdział III, 17, 19 22; Rozdział VI; Rozdział VII, 38 40; Rozdział VIII; Rozdział IX, 47; Rozdział X Maciej Pisz: Rozdział I, 1, 3, 6 7, 9; Rozdział II, 14, Rozdział III, 18; Rozdział IV; Rozdział V; Rozdział VII, 41; Rozdział IX, 46 i 48; Rozdział XI Paweł Ochmann, Maciej Pisz: Rozdział III, 15 16; 23 Redaktor prowadzący: Aneta Gacka-Asiewicz Wydawnictwo C.H.Beck 2014 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: PanDawer Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN 978-83-255-5366-1 ISBN e-book 978-83-255-5367-8

SPIS TREŚCI Wykaz skrótów... XI Wykaz podstawowej literatury... XV Przedmowa... XVII Rozdział I. Aksjologiczne fundamenty Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej... 1 1. Uwagi wprowadzające... 2 2. Zasada poszanowania godności człowieka... 2 3. Zasada demokratycznego państwa prawnego... 3 4. Zasada suwerenności Narodu... 5 5. Zasada legalizmu (praworządności)... 6 6. Zasada podziału władz... 6 7. Zasada społeczeństwa obywatelskiego... 7 8. Zasada decentralizacji władzy publicznej i zasada samorządu terytorialnego... 9 9. Zasada społecznej gospodarki rynkowej... 10 10. Zasada równości... 11 Rozdział II. Konstytucyjny status jednostki... 12 11. Typologie i klasyfikacje praw człowieka... 12 12. Prawa i wolności w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej... 14 13. Obowiązywanie konstytucyjnych praw i wolności... 16 14. Ograniczanie konstytucyjnych praw i wolności... 16 I. Przesłanki dopuszczalności ograniczeń praw i wolności z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP... 16 II. Wymóg zachowania formy ustawy... 17 III. Materialne przesłanki dopuszczalności ograniczeń praw i wolności... 18 IV. Przesłanka konieczności ograniczenia w demokratycznym państwie... 22 V. Zakaz naruszania istoty praw i wolności... 24 Rozdział III. Konstytucja i inne źródła prawa... 26 15. Uwagi wprowadzające... 26 16. Konstytucja RP... 27 17. Umowy międzynarodowe i prawo Unii Europejskiej... 28 18. Ustawy... 29 19. Rozporządzenia... 29

VI Spis treści 20. Akty prawa miejscowego... 30 21. Numerus apertus aktów prawa wewnętrznego... 30 22. Numerus clausus aktów prawa powszechnie obowiązującego... 31 23. Dzienniki urzędowe... 31 Rozdział IV. Władza ustawodawcza... 34 24. Władza ustawodawcza (legislatywa) uwagi ogólne. Dwuizbowość... 36 25. Sejm i Senat podstawowe informacje... 38 26. Zgromadzenie Narodowe... 49 27. Status prawny posła i senatora... 51 I. Mandat przedstawicielski... 52 II. Immunitet parlamentarny... 57 1. Immunitet materialny... 57 2. Immunitet formalny... 58 III. Zasada niepołączalności (incompatibilitas)... 59 1. Zasada niepołączalności w aspekcie formalnym... 59 2. Zasada niepołączalności w aspekcie materialnym... 61 28. Proces ustawodawczy... 62 29. Obywatelska inicjatywa ustawodawcza... 71 30. Prawo wyborcze do Sejmu i Senatu... 78 I. Pojęcie wybory... 78 II. Termin prawo wyborcze... 79 III. Prawo wyborcze do Sejmu i Senatu w znaczeniu przedmiotowym... 80 IV. Zasady naczelne prawa wyborczego... 82 1. Zasada powszechności... 83 2. Zasada równości... 84 3. Zasada bezpośredniości... 88 4. Zasada tajności głosowania... 89 5. Zasada proporcjonalności... 90 V. Organizacja wyborów parlamentarnych... 91 1. Okręgi wyborcze oraz obwody głosowania... 91 2. Komisje wyborcze i Krajowe Biuro Wyborcze... 92 3. Zgłaszanie kandydatów na posłów i senatorów... 93 4. Kampania wyborcza... 94 5. Głosowanie... 97 6. Ustalenie i ogłoszenie wyników głosowania... 97 7. Weryfikacja ważności wyborów do Sejmu i Senatu... 97 Rozdział V. Władza wykonawcza... 99 31. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej... 100 I. Prezydent RP informacje ogólne... 100 II. Instytucja Prezydenta RP w polskiej tradycji konstytucyjnej... 101 III. Pozycja ustrojowa Prezydenta RP... 102 IV. Zadania i kompetencje Prezydenta RP... 105 1. Kompetencje Prezydenta RP dotyczące jego relacji z pozostałymi władzami... 107 1.1. Stosunki Prezydenta RP z legislatywą... 107 1.2. Stosunki Prezydenta RP z rządem... 107

Spis treści VII 1.3. Stosunki Prezydenta RP z judykatywą... 108 2. Kompetencje Prezydenta RP dotyczące stosunków zagranicznych... 109 2.1. Reprezentowanie państwa w stosunkach zewnętrznych... 110 2.2. Podejmowanie decyzji personalnych... 113 2.3. Ratyfikacja i wypowiadanie umów międzynarodowych... 113 2.4. Postanawianie o stanie wojny... 116 3. Kompetencje Prezydenta RP dotyczące spraw obronności i bezpieczeństwa państwa... 116 4. Kompetencje Prezydenta RP dotyczące stanowienia prawa... 117 5. Tradycyjne kompetencje głowy państwa... 118 V. Wybory prezydenckie... 119 VI. Kadencja Prezydenta RP i wcześniejsze opróżnienie urzędu... 120 32. Rada Ministrów... 122 I. Rada Ministrów informacje ogólne... 122 II. Instytucja Rady Ministrów w polskiej tradycji konstytucyjnej... 123 III. Pozycja ustrojowa Rady Ministrów... 124 IV. Zakres działania oraz zadania i kompetencje Rady Ministrów... 127 1. Zakres działania Rady Ministrów... 127 2. Zadania Rady Ministrów... 128 3. Kompetencje Rady Ministrów... 130 V. Skład i struktura organizacyjna Rady Ministrów... 131 1. Rada Ministrów jako organ kolegialny... 131 2. Skład Rady Ministrów... 131 3. Prezes Rady Ministrów... 133 4. Wiceprezesi Rady Ministrów... 134 5. Ministrowie... 134 6. Przewodniczący określonych w ustawach komitetów... 136 7. Organy wewnętrzne i pomocnicze, które mogą działać w ramach Rady Ministrów... 137 VI. Procedura powoływania Rady Ministrów... 138 1. Podstawowa procedura powołania Rady Ministrów... 139 2. Pierwsza procedura rezerwowa... 140 3. Druga procedura rezerwowa... 141 VII. Wotum zaufania... 142 VIII. Dokonywanie zmian w składzie istniejącej Rady Ministrów... 143 IX. Odpowiedzialność polityczna (parlamentarna) i konstytucyjna Rady Ministrów... 143 1. Odpowiedzialność polityczna (parlamentarna)... 144 2. Odpowiedzialność konstytucyjna... 146 Rozdział VI. Władza sądownicza... 147 33. Władza sądownicza (judykatywa)... 148 34. Trybunał Konstytucyjny... 151 I. Kompetencje Trybunału Konstytucyjnego... 151 1. Kontrola konstytucyjności i legalności aktów normatywnych... 151 2. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa... 155

VIII Spis treści 3. Stwierdzanie zaistnienia tymczasowej przeszkody w sprawowaniu urzędu Prezydenta RP... 156 4. Orzekanie w przedmiocie zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych... 157 5. Orzekanie w przedmiocie skarg konstytucyjnych... 157 II. Status sędziego Trybunału Konstytucyjnego... 158 III. Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym... 159 IV. Organy Trybunału Konstytucyjnego... 160 1. Prezes Trybunału Konstytucyjnego... 161 2. Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego... 161 V. Składy orzekające Trybunału Konstytucyjnego... 162 VI. Rodzaje orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego... 163 35. Skarga konstytucyjna... 164 I. Zakres podmiotowy... 164 II. Zakres przedmiotowy... 166 III. Wymagania o charakterze technicznym... 169 IV. Kontrola wstępna skargi konstytucyjnej... 170 V. Dalsze postępowanie ze skargą konstytucyjną... 171 36. Trybunał Stanu... 172 I. Uwagi ogólne... 172 II. Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu zakres podmiotowy... 172 III. Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu zakres przedmiotowy... 173 IV. Podmioty posiadające legitymację do wystąpienia ze wstępnym wnioskiem o zainicjowanie odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu... 174 V. Organy podejmujące decyzję o postawieniu określonego podmiotu w stan oskarżenia... 175 37. Krajowa Rada Sądownictwa... 175 Rozdział VII. Polska w Unii Europejskiej... 178 38. Unia Europejska... 179 I. Uwagi ogólne... 179 II. Kalendarium... 180 III. Akty prawa pierwotnego... 181 IV. Akty prawa pochodnego... 181 39. Problem deficytu demokracji oraz rola parlamentu narodowego w warunkach członkostwa w strukturach unijnych... 182 40. Współpraca Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem Polski w UE... 184 41. Europejska inicjatywa obywatelska... 186 I. Zawiązanie komitetu obywatelskiego i rejestracja inicjatywy w Komisji Europejskiej... 187 II. Zbieranie deklaracji poparcia... 187 III. Weryfikacja deklaracji poparcia w państwach członkowskich Unii Europejskiej... 188 IV. Rozpatrzenie inicjatywy przez Komisję Europejską... 188

Spis treści IX Rozdział VIII. Samorząd terytorialny w Polsce... 191 42. Uwagi wprowadzające... 191 43. Gmina jako podstawowa jednostka samorządu terytorialnego... 191 44. Powiat... 194 45. Samorząd wojewódzki... 196 Rozdział IX. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa... 197 46. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji... 197 47. Rzecznik Praw Obywatelskich... 202 I. Uwagi wprowadzające... 202 II. Zadania RPO... 203 III. Podmioty, których działanie skutkuje podjęciem czynności przez RPO... 204 IV. Wniosek treść i postępowanie... 204 V. Kompetencje RPO... 205 48. Najwyższa Izba Kontroli... 206 I. Uwagi wprowadzające... 206 II. Pozycja ustrojowa NIK... 206 III. Organy NIK... 208 IV. Prezes NIK... 208 V. Kolegium NIK... 210 VI. Działania kontrolne... 213 VII. Kryteria kontroli w świetle Konstytucji RP... 214 VIII. Podmioty podlegające kontroli... 214 IX. Rodzaje kontroli dokonywanej przez NIK... 214 X. Działania kontrolne NIK z art. 203 Konstytucji RP... 215 Rozdział X. Finanse publiczne... 217 49. Narodowy Bank Polski... 217 I. Organy NBP... 218 II. Prezes NBP... 219 III. Zadania i kompetencje Prezesa NBP... 219 IV. Zarząd NBP... 220 50. Rada Polityki Pieniężnej... 221 51. Budżet... 222 I. Uwagi wprowadzające... 222 II. Procedura uchwalania budżetu... 223 III. Wyjątkowy charakter ustawy budżetowej... 224 Rozdział XI. Stany nadzwyczajne... 226 52. Stany nadzwyczajne informacje ogólne... 226 53. Stan wojenny analiza instytucji... 232 54. Stan wyjątkowy analiza instytucji... 235 55. Stan klęski żywiołowej analiza instytucji... 237 56. Porównanie trzech stanów nadzwyczajnych... 239 Indeks rzeczowy... 241

WYKAZ SKRÓTÓW 1. Akty prawne AktyNormU... ustawa z 20.7.2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 197, poz. 1172 ze zm.) FinPublU... ustawa z 27.8.2009 r. o finansach publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 885 ze zm.) KlęskŻywiołU... ustawa z 18.4.2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz.U. Nr 62, poz. 558 ze zm.) KodeksWyb... ustawa z 5.1.2011 r. Kodeks wyborczy (Dz.U. Nr 21, poz. 112 ze zm.) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i sprost.) KPC... ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) KrRadSU... ustawa z 12.5.2011 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa (Dz.U. Nr 126, poz. 714 ze zm.) NBPU... ustawa z 29.8.1997 r. o Narodowym Banku Polskim (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 908) NIKU... ustawa z 23.12.1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 82 ze zm.) PrUSP... ustawa z 27.7.2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 427 ze zm.) RadaMinU... ustawa z 8.8.1996 r. o Radzie Ministrów (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 392 ze zm.) Regulamin Sejmu... uchwała Sejmu Rzeczypospolitej z 30.7.1992 r. Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. M.P. z 2012 r. poz. 32 ze zm.) Regulamin Senatu... uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z 23.11.1990 r. Regulamin Senatu (tekst jedn. M.P. z 2010 r. Nr 39, poz. 542 ze zm.) RPOU... ustawa z 15.7.1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 ze zm.) RTVU... ustawa z 29.12.1992 r. o radiofonii i telewizji (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 43, poz. 226 ze zm.)

XII Wykaz skrótów SamGminU... ustawa z 8.3.1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 594 ze zm.) SamPowU... ustawa z 5.6.1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 595 ze zm.) SamWojU... ustawa z 5.6.1998 r. o samorządzie województwa (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 596 ze zm.) StanWojU... ustawa z 29.8.2002 r. o stanie wojennym oraz kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 156, poz. 1301 ze zm.) StanWyjU... ustawa z 21.6.2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz.U. Nr 113, poz. 985 ze zm.) TKU... ustawa z 1.8.1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) TSU... ustawa z 26.3.1982 r. o Trybunale Stanu (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 925 ze zm.) 2. Czasopisma i publikatory Dz.U.... Dziennik Ustaw Dz.Urz. UE... Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej GSP... Gdańskie Studia Prawnicze M.P.... Monitor Polski OSNCPiUS... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNKW... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Izba Wojskowa OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria A OTK-B... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria B PiP... Państwo i Prawo PPiA... Przegląd Prawa i Administracji PS... Przegląd Sejmowy SP... Studia Prawnicze 3. Inne EWG... Europejska Wspólnota Gospodarcza EWWiS... Europejska Wspólnota Węgla i Stali KBW... Krajowe Biuro Wyborcze KRRiT... Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji m.in.... między innymi nast.... następny (-a, -e) NBP... Narodowy Bank Polski NIK... Najwyższa Izba Kontroli Nr... numer NSA... Naczelny Sąd Administracyjny orz.... orzeczenie PKW... Państwowa Komisja Wyborcza

Wykaz skrótów XIII post.... postanowienie RPO... Rzecznik Praw Obywatelskich RUE... Rada Unii Europejskiej SN... Sąd Najwyższy SN (7)... Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów tekst jedn.... tekst jednolity TK... Trybunał Konstytucyjny TS... Trybunał Stanu tzn.... to znaczy tzw.... tak zwany (-a, -e) uchw.... uchwała UE... Unia Europejska wyr.... wyrok z.... zeszyt

WYKAZ PODSTAWOWEJ LITERATURY B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012 P. Chmielnicki (red.), Konstytucyjny system władz publicznych, Warszawa 2009 L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Komentarz (t. I V), Warszawa 2005 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2012 (i poprzednie) D. Górecki (red.), Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2012 J. Kuciński, Konstytucyjny ustrój państwowy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003 J. Mordwiłko, Wybór aktów prawnych do nauki prawa konstytucyjnego, Warszawa 2012 P. Sarnecki (red.), Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2010 (i poprzednie) W. Skrzydło, Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2008 W. Skrzydło, Ustrój polityczny RP, Warszawa 2004 A. Szmyt (red.), Leksykon prawa konstytucyjnego. 100 podstawowych pojęć, Warszawa 2010 J. Wawrzyniak, Zarys polskiego ustroju konstytucyjnego, Warszawa 1997 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2000 P. Winczorek, Polska pod rządami Konstytucji z 1997 roku, Warszawa 2006 Z. Witkowski (red.), Prawo konstytucyjne, Toruń 2011 H. Zięba-Załucka (red.), System organów państwowych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2005 M. Zubik (red.), Konstytucja III RP w tezach orzeczniczych Trybunału Konstytucyjnego i wybranych sądów, Warszawa 2011

PRZEDMOWA Niniejsza publikacja w zamyśle autorów ma przede wszystkim ułatwić studentom wydziałów prawa i administracji studiowanie prawa konstytucyjnego oraz przedmiotów pokrewnych. Książka ma zarazem służyć jako pomoc dla kandydatów na wszelkiego rodzaju aplikacje prawnicze. Może być ona użyteczna także dla studentów wielu nauk humanistycznych, takich jak politologia, stosunki międzynarodowe czy dziennikarstwo, jak również dla wszystkich innych studentów pragnących uzupełnić wiedzę na temat prawa konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej. Książka może ponadto okazać się pomocna dla wszystkich osób biorących udział w życiu publicznym, w szczególności dziennikarzy, polityków oraz osób pełniących różnorodne funkcje w administracji publicznej. Celem tego opracowania jest przedstawienie problematyki prawnokonstytucyjnej w syntetycznej formie, jako uzupełnienie wykładu akademickiego prawa konstytucyjnego. Autorzy dołożyli starań, aby w sposób jak najbardziej zwięzły przedstawić kluczowe zagadnienia tej gałęzi prawa. Aby przedstawić sposób rozumienia i działanie poszczególnych instytucji w praktyce w treści książki zawarto liczne odwołania do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, którego rola w procesie funkcjonowania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej jest niezwykle istotna. Wykresy i tabele mają zapewnić przejrzysty sposób przedstawienia niektórych zagadnień. Niniejsza książka uwzględnia stan prawny obowiązujący w dniu 1 października 2013 r. Należy jednocześnie zasygnalizować, że w momencie oddania publikacji do druku w Sejmie trwają prace nad nowymi regulacjami rangi ustawowej dotyczącymi niektórych przedstawionych w tej książce zagadnień. W tym kontekście trzeba przede wszystkim wspomnieć o toczących się w Sejmie pracach nad nową ustawą o Trybunale Konstytucyjnym. Autorzy pragną złożyć szczególne podziękowania doc. dr. Ryszardowi Piotrowskiemu z Katedry Prawa Konstytucyjnego Uniwersytetu Warszawskiego, którego uwagi pomogły w udoskonaleniu niniejszej publikacji. Wszelkie ewentualne niedopatrzenia, jakie mogą się znaleźć w treści tej książki wynikają z wyłącznej winy autorów. Za pomoc w postaci cennych uwag co do najbardziej zasadnego sposobu przedstawienia pewnych zagadnień autorzy składają wyrazy wdzięczności kolegom z Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Warszawskiego. Autorzy

ROZDZIAŁ I AKSJOLOGICZNE FUNDAMENTY KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Literatura: C. Banasiński, Konstytucyjne podstawy ustroju gospodarczego, [w:] M. Wierzbowski, H. Gronkiewicz-Waltz (red.), Prawo gospodarcze. Zagadnienia administracyjnoprawne, Warszawa 2009; B. Banaszak, Zasada równości w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, [w:] L. Garlicki, A. Szmyt (red.), Sześć lat Konstytucji RP. Doświadczenia i inspiracje, Warszawa 2003; B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2010; K. Działocha, L. Garlicki, P. Sarnecki, W. Sokolewicz, J. Trzciński, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, Warszawa 2003; L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2006 i nast.; G. Grabowska, Dzieje polskiego konstytucjonalizmu, [w:] Idee humanistyczne Renesansu w integracji europejskiej, Radom 2002; J. Kuciński, Konstytucyjny ustrój państwowy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003; J. Kuciński, W.J. Wołpiuk, Zasady ustroju politycznego państwa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, Warszawa 2012; R. Sarkowicz, J. Stelmach, Filozofia prawa XIX i XX w., Kraków 1999; P. Sarnecki (red.), Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2008; W. Skrzydło, Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2010; W. Sokolewicz, komentarz do art. 7, [w:] K. Działocha, L. Garlicki, P. Sarnecki, W. Sokolewicz, J. Trzciński, Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Komentarz, t. V, Warszawa 2007; M. Zubik (red.), Konstytucja III RP w tezach orzeczniczych Trybunału Konstytucyjnego i wybranych sądów, Warszawa 2011. Orzecznictwo: orz. TK z 9.3.1988 r., U 7/87, OTK 1988, Nr 1, poz. 1; wyr. TK z 25.11.1997 r., K 26/97, OTK 1997, Nr 5 6, poz. 64; wyr. TK z 25.6.2002 r., K 45/01, OTK-A 2002, Nr 4, poz. 46; wyr. TK z 4.4.2001 r., K 11/00, OTK 2001, Nr 3, poz. 54; wyr. TK z 5.3.2003 r., K 7/01, OTK-A 2003, Nr 3, poz. 19; wyr. TK z 18.2.2003 r., K 24/02, OTK-A 2003, Nr 2, poz. 11; wyr. 27.5.2003 r., K 11/03, OTK-A 2003, Nr 5, poz. 43; wyr. z 7.2.2001 r., K 27/00, OTK 2001, Nr 2, poz. 29; wyr. TK z 18.1.2006 r., K 21/05, OTK-A 2006, Nr 1, poz. 4. www.testy-prawnicze.pl