1 PRZYCZYNY NIEPOWODZEŃ SZKOLNYCH Praca szkolna jest jednym z bardziej skomplikowanych rodzajów ludzkiej działalności, w której uczestniczą w określonych warunkach uczeń i nauczyciel. Skomplikowane są również czynniki decydujące o sukcesach lub niepowodzeniach tej działalności. Zagadnienie sukcesów i niepowodzeń szkolnych od wielu lat skupia na sobie uwagę pedagogów, psychologów, rodziców i samych uczniów. Jest to problem ogromnie złożony, gdyż zależy od wielu czynników wzajemnie ze sobą powiązanych. Pojecie niepowodzeń szkolnych jest rozumiane zazwyczaj bardzo szeroko. Wielu autorów uważa, że obejmuje ono wszelkie sytuacje, które charakteryzują się brakiem harmonii między wymaganiami szkoły a postępowaniem ucznia. Akceptując to stanowisko, należy podkreślić, że wymagania stawiane dzieciom i młodzieży przez szkołę mogą być różnej natury. Mogą one np. dotyczyć zachowania uczniów, ich emocjonalnego i wolicjonalnego stosunku do określonych rzeczy i zjawisk, a także uzyskiwanych przez nich wyników nauczania. Niezgodność faktycznego zachowania się dzieci i młodzieży z wymaganiami szkoły w tym zakresie świadczy o istnieniu niepowodzeń wychowawczych. Natomiast rozbieżność między wiadomościami, umiejętnościami i nawykami rzeczywiście opanowanymi przez uczniów a materiałem, jaki powinni oni opanować według zaleceń programowych poszczególnych przedmiotów nauczania, świadczy o występowaniu niepowodzeń dydaktycznych. Te dwie postacie niepowodzeń najczęściej występują łącznie. Niepowodzenia szkolne można zatem rozpatrywać jako porażkę pedagogiczną nauczycieli i nieskuteczność podjętych przez nich działań dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych i kompensacyjnych. Z kolei, gdy rozpatrujemy je jako problem ucznia, musimy je rozumieć jako jego trudności w uczeniu się i spełnianiu obowiązków szkolnych. Analiza pojęć niepowodzenie oraz niepowodzenie szkolne i terminów pochodnych prowadzi do następującego, hierarchicznego i zależnościowego ich układu: niepowodzenia szkolne są pojęciem najszerszym i obejmują niepowodzenia nauczycieli oraz uczniów; niepowodzenia nauczycieli obejmują: porażki wychowawcze oraz dydaktyczne, jak również organizacyjne; niepowodzenia uczniów dotyczą: zachowania oraz uczenia się. NIEPOWODZENIA SZKOLNE Nauczycieli Uczniów wychowawcze w zachowaniu dydaktyczne w uczeniu się organizacyjne
2 Szukając przyczyn niepowodzeń szkolnych, spotkałam się z różnymi ich klasyfikacjami. Pedagodzy dzielą przyczyny porażek na różne kategorie. Świadczy to o ogromnej złożoności problemu, a także szerokim jego zakresie. Czesław Kupisiewicz dzieli przyczyny niepowodzeń szkolnych na : a) społeczno-ekonomiczne obejmujące całokształt względnie trwałych warunków materialnych, społecznych, kulturowych, które powodują niekorzystną sytuację życiową, np. złe warunki materialne i mieszkaniowe, rozpad struktury rodziny, niski poziom intelektualny i kulturalny rodziców, niewłaściwa postawa rodziców wobec dziecka, brak zrozumienia i zaspokojenia potrzeb dziecka; b) biopsychiczne dotyczące złego stanu zdrowia, wad fizycznych, zaburzeń w funkcjonowaniu systemu nerwowego, niedorozwoju umysłowego i innych; c) pedagogiczne tkwiące w samym procesie dydaktycznym i związane z niedoskonałą pracą nauczycieli, ich niedostatecznym przygotowaniem, popełnianiem błędów dydaktycznych, wadliwą postawą wobec ucznia czyli przyczyny zależne od nauczyciela oraz związane z niekorzystnymi warunkami obiektywnymi utrudniającymi pracę szkoły, np. przeładowanie klas nadmierną liczbą uczniów, brak pomocy dydaktycznych, czyli przyczyny niezależne od nauczyciela. Jan Konopnicki wyróżnia przyczyny: a) intelektualne b) emocjonalne i społeczne c) szkolne. Zaś Halina Filipczuk dzieli przyczyny sukcesów i porażek szkolnych na: a) wewnętrzne związane z rozwojem fizycznym i psychicznym dziecka, z jego indywidualnymi właściwościami, b) zewnętrzne do których należą warunki życia dziecka, oddziaływanie bliższego i dalszego otoczenia, opieka i praca wychowawcza, jaką zapewniają mu rodzina i szkoła. Najczęściej jednak przedmiotem dotychczasowych analiz różnych autorów interesujących się niepowodzeniami szkolnymi były na ogół czynniki wyodrębnione między innymi przez Cz. Kupisiewicza, a więc społeczno-ekonomiczne (środowiskowe), biologiczno-psychologiczne (biopsychiczne) i pedagogiczne. Taki też podział chciałabym przedstawić Państwu. I. Społeczno-ekonomiczne przyczyny niepowodzeń Środowisko, w którym rozwija się dziecko, ma bardzo duży wpływ na późniejsze efekty edukacji. Sytuacja materialna rodziców, właściwa atmosfera w domu, wartości uznawane w rodzinie, zaspokajanie potrzeb dziecka są warunkiem prawidłowego rozwoju osobowości. O pozytywnym stosunku do nauki decyduje wiele czynników, wśród nich ważne jest przygotowanie ucznia do szkoły przez rodziców. Składa się ono z dwóch etapów: długofalowego, obejmującego cały wiek przedszkolny, bezpośredniego, obejmującego ostatni rok przed pójściem do pierwszej klasy. Zaś troska rodziców o dziecko uczęszczające już do szkoły musi obejmować wszystkie elementy warunkujące powodzenie w nauce, a więc: stan zdrowia i rozwój fizyczny, rozwój motoryczny, umysłowy, emocjonalny i społeczny, rozwój i realizację zainteresowań zarówno przedmiotami nauki, jak i dziedzinami pozaszkolnymi, zewnętrzne warunki życia, atmosferę panującą w rodzinie,
3 tryb życia, organizację codziennych zajęć, a w szczególności przygotowywanie zadań domowych. Bardzo ważnym czynnikiem powodzenia szkolnego jest atmosfera w rodzinie; uczeń, w którego domu panuje atmosfera przykra, konfliktowa, któremu rodzina nie zapewnia poczucia bezpieczeństwa, ma duże trudności w osiąganiu pozytywnych wyników w nauce. Dziecko takie nie jest w stanie pracować na lekcji, gdyż cała jego energia psychiczna jest skierowana na przeżycia związane z sytuacją w domu. Alkoholizm rodziców jest częstą przyczyną niepowodzeń uczniów w szkole, gdyż brak im zaspokojenia podstawowych potrzeb psychofizycznych, a zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa. W obrębie przyczyn środowiskowych pojawia się bardzo często w najnowszej literaturze określenie uczniowie zaniedbani pedagogicznie. Dotyczy ono dziecka, któremu brak wychowania rodzinnego. Zjawisko to uznano za istotną przyczynę niepowodzeń szkolnych. Może ono być skutkiem śmierci lub opuszczenia przez rodziców albo skutkiem ujemnego oddziaływania czynników wychowujących na przebieg jego życia i rozwoju. W szczególnie trudnej sytuacji znajdują się dzieci wychowujące się w domach dziecka. Analiza wykazuje, że dom dziecka pomimo dobrej niejednokrotnie bazy materialnolokalowej i wyposażenia w nowoczesny sprzęt nie wypełnia dostatecznie swych zadań związanych z zapewnieniem powodzenia szkolnego wychowankom. Przyczynami ich niepowodzeń jest niezaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych, tzn. potrzeby bezpieczeństwa, przynależności i miłości. Nie sprzyja także powodzeniu szkolnemu atmosfera nerwowości, ciągłego pośpiechu, chaosu i nieporządku. Jeśli rodzice nie mają czasu dla dziecka, nabiera ono przekonania, że rodzicom nie zależy na jego nauce. Nie wystarczy systematycznie posyłać ucznia do szkoły, zaopatrzyć go w potrzebne przybory, zapewnić ciszę do odrabiania lekcji. O powodzeniu szkolnym decyduje atmosfera, jaka panuje w rodzinie, wolna od napięć, nacechowana życzliwością dla dziecka, a równocześnie kulturalna. W oparciu o badania R. Pawłowskiej przeprowadzone w połowie lat 90-tych można ustalić listę czynników społeczno-ekonomicznych, które odgrywają decydujące znaczenie w kształtowaniu niepowodzeń szkolnych. Należą do nich: - niekorzystna atmosfera wychowawcza w domu, - złe warunki materialne (brak przyborów szkolnych, podręczników), - złe warunki mieszkaniowe (brak miejsca do nauki), - rozłąka rodziców, - brak zainteresowania dzieckiem ze strony rodziców, - brak pomocy wynikający z niskiego poziomu wykształcenia rodziców, - zbyt dużo obowiązków domowych, - niezaradność wychowawcza rodziców, - nadopiekuńczość, nadmierne zainteresowanie dzieckiem, - zbyt wysokie wymagania stawiane dziecku. II. Biopsychiczne przyczyny niepowodzeń Biopsychiczne przyczyny niepowodzeń szkolnych są przedmiotem licznych badań naukowych. Tę grupę przyczyn większość pedagogów w swoich pracach określa mianem przyczyn tkwiących w uczniu. Na całokształt biopsychicznych uwarunkowań braków postępów uczniów w nauce składają się następujące elementy: - ogólny stan zdrowia, - ewentualne wady fizyczne (niesprawne funkcjonowanie narządów zmysłowych, np. wady wzroku lub słuchu, zaburzenia mowy, leworęczność, itp.), - ogólny poziom rozwoju umysłowego ucznia,
4 - ewentualne zaburzenia układu nerwowego (niestabilność emocjonalna, agresywność, apatia, brak cierpliwości i wytrwałości w pracy, itp.), - ewentualne zaburzenia w funkcjonowaniu procesów poznawczych (niezdolność skupienia uwagi, brak motywów uczenia się, zbyt wolne tempo myślenia, skłonność do powierzchownego uogólniania, szybkie męczenie się wykonywaną pracą umysłową, itp.), - cechy temperamentu i charakter ucznia, - uzdolnienia wykazywane przez ucznia. Duża grupa badaczy zwraca uwagę na nieprawidłowe właściwości rozwoju umysłowego i aktywności poznawczej uczniów jako na pierwotną, a zarazem podstawową przyczynę ich trudności i niepowodzeń w nauce. Wiele uwagi poświęca się również znaczeniu motywacji i niesprawnemu bądź wadliwemu funkcjonowaniu narządów zmysłowych. Stwierdza się, że zaburzeniom rozwojowym ulega bardzo często m.in. percepcja wzrokowa, słuchowa, mowa, lateralizacja oraz rozwój ruchowy. Dysharmonie rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznej w postaci fragmentarycznych deficytów ujawniają się przede wszystkim w nauce czytania i pisania, dotycząc niepowodzeń w niższych klasach. Zjawisko to powszechnie jest nazywane dysleksją, dysgrafią i dysortografią, co oznacza niemożność opanowania umiejętności prawidłowego czytania i pisania w przewidzianym czasie i przy pomocy normalnie stosowanych metod. Badania wykazują, że dzieci z takimi mikrodeficytami stanowią 15% całej populacji szkolnej, natomiast wśród uczniów z niepowodzeniami szkolnymi odsetek ten wynosi 70-90%. Niepowodzeniom tym można w pewnej mierze zapobiec, otaczając ucznia specjalną opieką. Nauczyciel zauważając nieprawidłowości, powinien włączyć dziecko do zespołu wyrównawczego lub skierować na zajęcia reedukacyjne. A oto kilka wskazówek, jak rozpoznać ucznia dyslektycznego w szkole: 1. Trudności w pisaniu: - kłopoty w pisaniu ze słuchu, - mylenie liter b-p, d-b, d-g, u-n, m.-w, ł-l, a-ą, itp., - trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, głoskami tracącymi dźwięczność, - brak różnicowania ę-en-e, ą-om, - opuszczanie drobnych elementów liter, gubienie liter, opuszczanie końcówek i cząstek wyrazów, - przestawianie liter w wyrazach, - błędy typowo ortograficzne wynikające ze słabszej pamięci wzrokowej, - wolne tempo pisania, - zniekształcanie strony graficznej. 2. Trudności w czytaniu: - wolne tempo czytania, - błędy w czytaniu: zamiana liter, opuszczanie, zamiana brzmienia, - nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów, - trudności we właściwej intonacji czytanych tekstów, - słabe rozumienie czytanej treści, - zgadywanie znaczenia czytanych napisów, - opuszczanie całych linijek w czytaniu, - niechęć do czytania, zwłaszcza głośnego. 3. Trudności występujące w nauce innych przedmiotów: a) w rysowaniu: - zbyt silny lub zbyt słaby nacisk ołówka, - zmiana kierunku w rysunkach, - kłopoty z rozplanowaniem rysunku na kartce;
5 b) w nauce języków obcych; c) w uczeniu się pamięciowym: - tabliczka mnożenia, - nauka wierszy, - ciągi słowne (np. nazwy miesięcy, dni tygodnia); d) w nauce geografii: - słabe czytanie mapy, - niewłaściwa orientacja w stronach świata; e) w nauce geometrii: - zmiany kierunku w rysunkach geometrycznych, - trudności w różnicowaniu kształtów geometrycznych, - słabe rozumienie pojęć geometrycznych, - zakłócenie orientacji i wyobraźni przestrzennej; f) występujące na lekcjach wychowania fizycznego: - błędne rozumienie instrukcji ćwiczeń spowodowane słabą orientacją w schemacie ciała i przestrzeni, - obniżona sprawność ruchowa. Dodatkowym objawem dysleksji jest nierównomierna koncentracja uwagi i wolne tempo pracy. Analizując przyczyny biopsychiczne nie można pominąć wpływu stanu zdrowia dziecka na wyniki nauczania. Jedną z przyczyn powstawania opóźnień w nauce stanowią częste choroby, powodujące absencję uczniów i piętrzenie się zaległości. W wyniku przeprowadzonych badań w jednej z warszawskich szkół podstawowych stwierdzono, że zaledwie 10% badanych nie wykazywało odchyleń w stanie zdrowia, zaś odsetek uczniów, u których odnotowano 2 lub większą liczbę nieprawidłowości zdrowotnych wyniósł 48%. Najczęstszymi chorobami pośrednio wpływającymi na opóźnienia w nauce są schorzenia górnych dróg oddechowych, zaburzenia funkcji układu nerwowego i sercowonaczyniowego, choroby reumatyczne i choroby zakaźne, a także zaburzenia w rozwoju somatycznym. Czynniki biopsychiczne są bardzo złożone i mogą wywoływać niepowodzenia, piętrzyć kłopoty. Dostrzeganie ich w porę przez nauczycieli i rodziców może zapobiec dziecięcym rozczarowaniom, choć ich zlikwidowanie rzadko jest możliwe. Badacze defektów rozwojowych i mikrouszkodzeń sygnalizują wzrost dzieci, które są w różnym stopniu nimi dotknięte. Przyczyny tego stanu rzeczy upatrują w negatywnych zmianach cywilizacyjnych (zwiększonym tempie życia, skażonym i toksycznym środowisku naturalnym, sytuacjach stresowych przeżywanych przez potencjalnych rodziców). III. Pedagogiczne przyczyny niepowodzeń szkolnych Wyodrębnienie przyczyn ściśle pedagogicznych spośród kompleksu różnych przyczyn niepowodzeń szkolnych nie jest sprawą łatwą i w rzeczywistości podział tego rodzaju jest możliwy tylko w rozważaniach teoretycznych (podobnie jak w przypadku innych kategorii). Pod pojęciem tej kategorii przyczyn, mimo że przez autorów literatury dotyczącej tego problemu różnie nazywanych, kryją się bardzo podobne treści. Czesław Kupisiewicz dzieli przyczyny dydaktyczne na względnie niezależne oraz względnie zależne od nauczyciela. Pierwszą grupę stanowią przyczyny związane z nieodpowiednimi zewnętrznymi warunkami pracy dydaktyczno-wychowawczej, a wśród nich: - różnorakie braki istniejącego systemu szkolnego, np. niedostateczne powiązanie różnych typów szkół, nieprzystosowanie szkoły do wymagań współczesnej nauki i
6 techniki ( reforma edukacyjna ma za zadanie zniwelować te braki, ale czy to się powiedzie można będzie ocenić dopiero za kilkanaście lat przyp. autorki); - nieprzystosowanie procesu nauczania do możliwości intelektualnych oraz społecznie uwarunkowanych zainteresowań i potrzeb dzieci i młodzieży; - brak podręczników szkolnych lub ich niedostosowanie czy nieodpowiedni poziom pod względem merytorycznym i metodycznym (obecnie raczej nie kontrolowany zalew rynku edukacyjnego ofertą podręcznikową, powodujący swoiste zagubienie się nauczycieli i uczniów w tej wielości i rozmaitości przyp. autorki); - niedostateczne wyposażenie szkół i pracowni w niezbędny sprzęt i pomoce naukowe; - trudne warunki organizacyjne pracy szkół, a przede wszystkim dwu- i wielozmianowość nauczania, nadmierna liczba uczniów w klasach, nieracjonalna organizacja zajęć szkolnych; - różnorakie niedociągnięcia w dziedzinie systemu kształcenia i doskonalenia nauczycieli. Druga grupa przyczyn to te, które wiążą się bezpośrednio z pracą dydaktycznowychowawczą nauczycieli. Są to: - błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z nieznajomości współczesnej teorii pedagogicznej albo też z nieumiejętności posługiwania się teorią w codziennej pracy; - błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z niedostatecznej znajomości uczniów; - błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z braku dostatecznej opieki nad uczniami opóźnionymi w nauce; - nieprzygotowanie do lekcji, zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji. Większość autorów bezspornie dowodzi, iż przyczyny pedagogiczne występują zwykle obok innych przyczyn niepowodzeń szkolnych. Jednocześnie wydaje się, że wielu z nich uznaje zagadnienie wpływu niewłaściwej pracy nauczyciela oraz niekorzystnych warunków tej pracy za priorytetowe. Świadczy o tym fakt, że w dostępnych publikacjach poświęca się temu zagadnieniu coraz więcej uwagi. Niektórzy badacze skłonni są nawet przeceniać znaczenie pracy samego nauczyciela, w konsekwencji upatrując w niej jedynej i ostatecznej przyczyny niepowodzeń szkolnych. Warto jednak tu podkreślić, że nie podejmowali oni na ogół prób kompleksowej analizy wyników badań nad przyczynami niepowodzeń. Badaniami nie obejmowano ani całokształtu tych przyczyn, ani też wszystkich aspektów opóźnienia uczniów w nauce. Ponadto każdy przypadek uczniowskiego niepowodzenia należy rozpatrywać indywidualnie, ponieważ każdy taki przypadek ma sobie właściwą historię, która niewątpliwie jest następstwem wielu różnych czynników tkwiących zarówno w samej szkole, jak i poza nią. IV. Podsumowanie W wyniku badań przeprowadzonych w połowie lat 90-tych obejmujących 1256 uczniów różnych szkół podstawowych (ich rodziców i nauczycieli) ustalono, że hierarchia przyczyn niepowodzeń szkolnych jest różna w zależności od tego, w oparciu o opinie jakich populacji jest tworzona oraz kształtuje się odmiennie na różnych obszarach oświatowych: - z analizy dokumentacji uczniów z niepowodzeniami szkolnymi wynika, że dominują przyczyny rodzinne i środowiskowe, następnie biopsychiczne i wewnątrzszkolne, - zarówno nauczyciele, jak i rodzice dostrzegają te same rodzaje przyczyn, lecz przypisują im różną siłę oddziaływania, - nauczyciele eksponują przyczyny rodzinne, zaś rodzice pedagogiczne. Pewna zbieżność opinii dotyczy wpływu uwarunkowań biopsychicznych.
7 Nauczyciele generalnie uważają, że najczęściej niepowodzenia szkolne pojawiają się za sprawą przyczyn biopsychicznych i środowiskowych, największą rolę przypisując mikrodeficytom posiadanym przez uczniów, których ten problem dotknął. Rodzice natomiast za najważniejsze uznali przyczyny dydaktyczne, a wśród nich wykształcenie nauczycieli, a także popełniane przez nich błędy metodyczne i wychowawcze. W opinii rodziców, dotyczących uwarunkowań biopsychicznych niepowodzeń szkolnych, przeważał raczej zły stan zdrowia niż niski poziom rozwoju umysłowego, który zdaniem nauczycieli okazał się niezmiernie ważny. Rodzice obwiniają za niepowodzenia ich dzieci wszystko to, co wiąże się ze szkołą, a najbardziej samych nauczycieli. Mniejszą uwagę przywiązują do możliwości umysłowych własnych dzieci, a tego, co może wiązać się bezpośrednio z nimi zdają się w ogóle nie zauważać. Co mogą zrobić rodzice, aby dziecko uniknęło trudności w nauce? 1. Otaczać dziecko troskliwą opieką od najmłodszych lat. 2. Dbać o prawidłowy rozwój fizyczny (leczyć przewlekłe choroby, wady fizjologiczne, mieć stały kontakt z lekarzem). 3. Troszczyć się o prawidłowy rozwój dziecka we wszystkich jego sferach. 4. Przygotować dziecko do nauki szkolnej poprzez rozwijanie samodzielności, zainteresowań poznawczych, chęci do pracy. 5. Przez lata nauki dbać o zdrowie fizyczne i psychiczne dziecka. 6. Troszczyć się o dobrą atmosferę w rodzinie, o zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa. 7. Dbać o prawidłowe stosunki swego dziecka z rówieśnikami, a także nauczycielami. 8. Stawiać dziecku wymagania dostosowane do jego możliwości. 9. Utrzymywać systematyczny kontakt ze szkołą i wychowawcą. 10. Zapewnić jak najlepsze warunki do odrabiania lekcji, tj. miejsce, czas i spokój. 11. Systematycznie interesować się sprawami szkolnymi dziecka. Co może zrobić nauczyciel, aby pomóc dziecku w trudnościach szkolnych? 1. Przeprowadzić wnikliwą obserwację uczniów na początku roku szkolnego oraz prowadzić systematyczną obserwację przez cały rok. 2. Przeprowadzić wywiad z rodzicami. 3. Dobrze poznać swoich uczniów. 4. Wnikliwie analizować dokumenty i wytwory dziecka. 5. Indywidualizować pracę na lekcji, szczególną opieką otaczając uczniów z trudnościami. 6. Jak najszybciej stworzyć zespół wyrównawczy, aby dodatkowo pracować z tymi dziećmi. 7. Być w stałym kontakcie z psychologiem, pedagogiem, w razie potrzeby kierować uczniów do specjalisty. 8. Życzliwie, wyrozumiale i cierpliwie pracować z każdym uczniem. Systematycznie kontrolować pracę i udzielać wskazówek. 9. Być w stałym kontakcie z rodzicami uczniów. 10. Często stosować ćwiczenia korektywne, umożliwiające wdrożenie uczniów do systematyczności, kontroli oraz koncentracji uwagi. 11. Organizować zespoły samopomocy koleżeńskiej. Opracowała; E. Jóźwiak
8