Zastosowanie badań morfometrycznych do oceny ważnych klinicznie parametrów morfologicznych żuchwy*

Czas. Stomat., 2005, LVIII, 2 Zastosowanie badań morfometrycznych do oceny ważnych klinicznie parametrów morfologicznych żuchwy* The use of morphometric examinations in the evaluation of clinically important morphological parameters of the mandible Maria Prośba-Mackiewicz 1, Jurand Mackiewicz 1, Marek Grzybiak 2, Jolanta Hreczecha 2, Magdalena Skwarek 2 Z Katedry i Zakładu Protetyki Stomatologicznej, AM w Gdańsku 1 Kierownik: prof. dr hab. med. H. Tejchman Z Zakładu Anatomii Klinicznej, AM w Gdańsku 2 Kierownik: prof. dr hab. med. M. Grzybiak Streszczenie Celem pracy była morfometryczna ocena ważnych klinicznie parametrów morfologicznych żuchwy. Materiał badań stanowiło 40 żuchw ludzkich. Charakterystykę materiału wykonano na podstawie liczby zębodołów pozostałych w wyniku maceracji kości podzielono na dwie grupy: I żuchwy bezzębne oraz te, w których liczba zębodołów odpowiadała uzębieniu resztkowemu, II żuchwy o lokalizacji zębodołów odpowiadającej częściowym brakom uzębienia. Grupę II przyjęto jako kontrolną. Zastosowano bezpośrednie metody badań morfometrycznych. Uzyskane wyniki pozwoliły na ocenę wartości pomiarów długości trzonu żuchwy i rozpiętości odcinka przedniego, długości gałęzi żuchwy i odległości dolnego brzegu otworu żuchwowego od podstawy kąta żuchwy, początkowych i końcowych pomiarów lokalizacji kresy żuchwowo-gnykowej oraz górnych i dolnych lokalizacji otworów bródkowych i kolców bródkowych, a także długości i szerokości otworów bródkowych i żuchwowych. Wyniki badań stanowią istotne uzupełnienie morfometrycznych danych w morfologii żuchwy ważnych w badaniu, diagnozie i planowaniu leczenia protetycznego i implantologicznego. Summary The aim of the study was a morphometric evaluation of clinically important morphological parameters of the mandible. The study material comprised of 40 human mandibles. The material was characterized on the basis of the number of alveoli remaining after bone maceration and divided into two groups: I edentulous mandibles and those in which the number of alveoli corresponded to a residual dentition, II mandibles with localization of alveoli corresponding to a partial dentition. Group III comprised of controls. Direct methods of morphometric evaluation were used. Results obtained allowed for an evaluation of the values of measurements of the length of the body of the mandible and the span of its anterior part, the length of the mandibular ramus and the distance from the lower margin of the mandibular foramen to the base of the angle of the mandible, initial and final measurements of the location of the mylohyoid line and the upper and lower locations of the mental foramina and the mental spine, as well as the length and width of the mental and mandibular foramina. Results of the study are a substantial complement to the morphometric data in the morphology of the mandible which are important in the examination, diagnosis and planning of prosthetic and implant treatment. HASŁA INDEKSOWE: żuchwa, morfologia, badania morfometryczne KEYWORDS: mandibule, morphology, morphometric investigation *Praca została wygłoszona na XXIII Konferencji Sekcji Protetyki PTS w Łagowie Lubuskim w dniach 25-29.05.2004 r. 116

2005, LVIII, 2 Badanie morfometryczne żuchwy Wstęp W piśmiennictwie stomatologicznym wiele uwagi poświęca się podłożu protetycznemu, którego obraz kliniczny zmienia się głównie na skutek procesów zanikowych. Problem zaników podłoża protetycznego przybiera obecnie charakter społeczny. Obejmuje zarówno populacje ludzi starszych, jak też pacjentów w wieku średnim (5, 6, 7, 22, 32). Szczególne znaczenie kliniczne mają zmiany podłoża protetycznego żuchwy. Pole protetyczne żuchwy jest mniejsze niż szczęki, a aktywność odcinka dolnego układu stomatognatycznego (us) jest większa. Zmiana warunków anatomicznych żuchwy po utracie uzębienia stanowi najczęstsze utrudnienia w stosowaniu konwencjonalnych metod leczenia protetycznego, a niekiedy także jest przeciwwskazaniem do zabiegów implantologiczno chirurgicznych. Stopień zaniku wyrostka zębodołowego żuchwy analizowany był dotychczas w różnych aspektach: w relacji do wieku, czasu utraty uzębienia oraz innych czynników, w tym tzw. protetycznych i nie protetycznych. Stwierdzono, że procesy resorpcji trzonu żuchwy przebiegają bardzo intensywnie i głównie w wymiarze pionowym, a kierunek tego procesu określono jako odśrodkowy (3, 10, 11, 12, 13, 14). Pomimo, że zaniki w żuchwie były tak często podmiotem badań, to jednak, ciągle jeszcze mało zwraca się uwagi na wynikające z tej przyczyny osobnicze i międzyosobnicze zróżnicowanie podłoża protetycznego. Materiał do badań stanowiło 40 żuchw ludzkich pochodzących ze zbiorów osteologicznych Katedry Anatomii AMG. Charakterystykę materiału przeprowadzono na podstawie liczby zębodołów pozostałych w wyniku maceracji kości i podzielono na dwie grupy: I (n = 22) żuchwy bezzębne oraz te, w których liczba zębodołów odpowiada uzębieniu resztkowemu, II ( n = 18 ) żuchwy o lokalizacji zębodołów odpowiadającej częściowym brakom uzębienia lub z zachowanym uzębieniem własnym. Tę grupę przyjęto równocześnie jako grupę kontrolną. Zastosowano bezpośrednie metody badań morfometrycznych z użyciem przymiarów: giętkiego i sztywnego. Pomiary morfometryczne wzorowano na klasyfikacji bezzębnej żuchwy stosowanej praktycznie w klinice, a opracowanej przez Köhlera oraz Zarba z późniejszymi zmianami (4, 31). Lokalizację i dystrybucję punktów pomiarowych opracowano dla potrzeb niniejszych badań na podstawie wskazań klinicznych. Ustalono następujące parametry pomiarowe (ryc. 1, 2): długość trzonu żuchwy; 1a odległość mierzona w płaszczyźnie poziomej pomiędzy punktem kontaktu podstawy trzonu żuchwy w linii pośrodkowej a najniższym punktem Cel pracy Mając na uwadze powyższe aspekty podjęto pracę, której celem jest ocena morfometryczna parametrów morfologicznych żuchwy ważnych w diagnostyce i leczeniu protetycznym oraz implantologiczno-chirurgicznym. Materiał i metody Ryc. 1. Lokalizacja punktów morfometrycznych: a na zewnętrznej powierzchni żuchwy, b w okolicy utworów bródkowych; (1a, 1b, 2a, 4a, 4b, 6a, 6b opis w tekście). 117

M. Prośba-Mackiewicz i in. Czas. Stomat., Ryc. 2. Lokalizacja punktów pomiarów morfometrycznych; a na wewnętrznej powierzchni żuchwy, b w okolicy otworów żuchwowych, c w okolicy kolców bródkowych; (2b, 3a, 3b, 5a, 5b, 7a, 7b opis w tekście). w okolicy kąta żuchwy (T1), rozpiętość przedniego odcinka trzonu żuchwy; 1b odległość mierzona w płaszczyźnie poziomej od najbardziej przyśrodkowo zlokalizowanego punktu na wewnętrznej krawędzi otworu bródkowego do linii pośrodkowej (T2), długość gałęzi żuchwy; 2a pomiar pomiędzy najniższym punktem w okolicy kąta żuchwy a najwyższym na powierzchni stawowej wyrostka kłykciowego (G1), odległość od dolnego brzegu otworu żuchwowego; 2b mierzona prostopadle do podstawy kąta żuchwy (G2), odległość początkowa kresy żuchwowo-gnykowej; 3a pomiar prostopadły do grzbietu wyrostka zębodołowego w rzucie górnego brzegu otworu bródkowego (ŻGp), odległość końcowa kresy żuchwowo-gnykowej; 3b pomiar prostopadły od grzbietu wyrostka zębodołowego do kresy skośnej na wysokości kresy policzkowej (ŻGk), odległość bródkowa górna; 4a pomiar od górnej krawędzi otworu bródkowego mierzona prostopadle do grzbietu wyrostka zębodołowego (OBg), odległość bródkowa dolna; 4b pomiar od dolnej krawędzi otworu bródkowego mierzona prostopadle do podstawy żuchwy (OBd), odległość górna kolców bródkowych; 5a od szczytów kolców bródkowych prostopadle do grzbietu wyrostka zębodołowego (KBg), odległość dolna kolców bródkowych; 5b od szczytów kolców bródkowych prostopadle do krawędzi żuchwy (KBd), długość otworów bródkowych; 6a odległość pomiędzy najbardziej odległymi punktami na górnej i dolnej krawędzi otworu (Bd), szerokość otworów bródkowych; 6b odległość pomiędzy najbardziej odległymi punktami na bliższej i dalszej krawędzi otworu- (Bs), długość otworów żuchwowych; 7a odległość pomiędzy najbardziej odległymi punktami na górnej i dolnej krawędzi otworu (Żd), szerokość otworów żuchwowych; 7b wymiar poprzeczny pomiędzy najbardziej odległymi punktami na bliższej i dalszej krawędzi otworu (Żs). Łącznie wykonano 1040 pomiarów morfometrycznych. Rozmieszczenie punktów pomiarów morfometrycznych przedstawiają ryciny 1 i 2. Wyniki pomiarów morfometrycznych odnotowano w protokołach i poddano analizie statystycznej z zastosowaniem programu Statistica for Windows. Obliczono wartości średnie i odchylenia standardowe w poszczególnych grupach oraz współczynniki korelacji wybranych parametrów. Wyniki W tabeli I oraz na rycinie 3 zawarto średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe pomiarów długości trzonu żuchwy (T1) i rozpiętości odcinka przedniego (T2) oraz długości gałęzi (G1) i odległości dolnego brzegu otworu żuchwowego 118

2005, LVIII, 2 Badanie morfometryczne żuchwy T a b e l a I. Wartości średnie (mm) i odchylenie standardowe (σ 2 ) pomiarów długości trzonu żuchwy (T1) i rozpiętości odcinka przedniego (T2) oraz gałęzi żuchwy (G1) i odległości dolnego brzegu otworu żuchwowego od podstawy kąta żuchwy (G2), badane grupy I i II, strony żuchwy; prawa P i lewa L I II Parametry P L P L pomiarowe średnia σ 2 średnia σ 2 średnia σ 2 średnia σ 2 T1 78,5 5,2 81 6,0 84,7 5,2 84,4 5,1 T2 21,3 3,2 22,2 2,3 22,4 4,2 22,1 3,8 G1 64 4,8 63,5 4,8 64,3 7,4 64,2 6,6 G2 23,5 3,6 23,8 3,1 22,4 4,4 23,2 4,1 T a b e l a I I. Wartości średnie (mm) i odchylenia standardowe (σ 2 ) początkowych i końcowych lokalizacji kresy żuchwowo-gnykowej (ŻGp) i (ŻGk) oraz górnych i dolnych pomiarów odległości otworów bródkowych (OBg) i (OBd), w badanych grupach I i II, po stronie prawej P i lewej L Parametry P L P L pomiarowe średnia σ 2 średnia σ 2 średnia σ 2 średnia σ 2 ŻGp 11,9 4,0 11.5 4,8 4,6 4,3 14,0 4,8 ŻGk 3,7 3,3 3.8 3,6 4,4 2,5 4,8 1,5 OBg 6,5 4,1 8.0 5,3 10,1 2,5 8,2 3,4 OBd 12,0 1,5 12.0 1,6 12,2 1,5 12,0 1,5 Ryc. 3. Rozkład średnich wartości pomiarów długości trzonu żuchwy (T1) i rozpiętości odcinka przedniego (T2) oraz długości gałęzi żuchwy (G1) i odległości dolnego brzegu otworu żuchwowego od podstawy kąta żuchwy (G2), w badanych grupach 1 i II), po stronie prawej P i lewej L. od podstawy kąta żuchwy (G2). Wartości tych pomiarów obliczono dla grupy I i II i zróżnicowano dla strony prawej i lewej. Następną serię wyników zebrano w dwóch częściach. W pierwszej Ryc. 4. Rozkład średnich początkowych (ŻGp) i końcowych (ŻGk) pomiarów lokalizacji kresy żuchwowo-gnykowej oraz górnych (Obg) i dolnych (Obd) lokalizacji otworów bródkowych, w badanych grupach I i II, po stronie prawej P i lewej L. uwzględniono pomiary podwójne zlokalizowane parzyście po obydwu stronach trzonu żuchwy. Część drugą stanowiły pomiary parametrów pojedynczych nieparzyste. Średnie wartości tych 119

M. Prośba-Mackiewicz i in. Czas. Stomat., T a b e l a I I I. Średnie i odchylenia standardowe (σ 2 ) pomiarów górnych ( KBg ) i dolnych ( KBd) lokalizacji kolców bródkowych w badanych grupach I i II Parametry I II pomiarowe średnia σ 2 średnia σ 2 KBg 13,0 4,9 15,1 2,2 KBd 14,7 2,2 14,6 1,9 Ryc. 6. Wartości średnie pomiarów długości (Bd) i szerokości (Bs) otworów bródkowych w badanych grupach I i II, po stronie prawej P i lewej L. Ryc. 5. Rozkład średnich i odchyleń standardowych pomiarów górnych (KBg) i dolnych (KBd) lokalizacji kolców bródkowych w badanych grupach I i II. pomiarów w badanych grupach zilustrowano w tabeli II i III oraz na rycinie 4 i 5. Średnie wartości obustronnych pomiarów długości i szerokości otworów bródkowych i żuchwowych w grupach I i II zawiera tabela IV i ryciny 6 i 7. Omówienie wyników i dyskusja Pomimo dużego zainteresowania badawczego Ryc. 7. Wartości średnie pomiarów długości (Żd) i szerokości (Żs) otworów żuchwowych w badanych grupach: I i II, po stronie prawej P i lewej L. problemem podłoża protetycznego oraz istotnego znaczenia praktycznego tego tematu, ciągle jednak, liczba badań anatomicznych, których podmiotem byłaby zmienność budowy morfologicznej żuchwy wydaje się być niewystarczająca. Jak T a b e l a I V. Średnie, odchylenie standardowe (σ 2 ) i współczyniki korelacji (δ) pomiarów długości i szerokości otworów bródkowych (Bd, Bs) i żuchwowych (Żd, Żs) w badanych grupach I i II, po stronie prawej P i lewej L I II Parametry P L P L pomiarowe średnia σ 2 δ średnia σ 2 δ średnia σ 2 δ średnia σ 2 δ Bd 1,8 0,5 0,7 2,5 2,0 0,0 2,0 0,5 0,67 2,0 0,6 0,63 Bs 2,7 1,0 2,8 1,0 2,9 1,1 2,8 1,0 Żd 2,3 0,7 0,23 2,2 0,6 0,38 2,3 0,7 0,84 2,4 0,8 0,83 Żs 3,9 0,9 4,0 0,9 4,1 1,8 4,2 1,7 120

2005, LVIII, 2 Badanie morfometryczne żuchwy dotąd, nie analizowano zmienności parametrów morfologicznych żuchwy z zastosowaniem metod morfometrycznych. Przedstawiona w niniejszej pracy analiza morfometryczna ważnych klinicznie parametrów morfologicznych żuchwy stanowi równocześnie próbę oceny zmienności procesów zanikowych trzonu żuchwy. Wstępna ocena pomiarów długości trzonu i gałęzi żuchwy poprzedzająca analizę podłoża protetycznego potwierdziła zmienność długości trzonu żuchwy. Potwierdziła zarazem większe tempo procesów resorpcji w odcinku bocznym i odśrodkowy kierunek zaników w żuchwie. Uzyskane wyniki są zgodne z licznymi danymi z piśmiennictwa oraz z własnymi doświadczeniami klinicznymi (1, 2, 7, 13, 14, 16, 22, 31). Parametry mierzone w dalszej serii badań zostały wybrane ze względu na ich ważną rolę nie tylko w leczeniu i rehabilitacji protetycznej, ale również, jako uzupełniające w planowaniu zabiegów chirurgiczno- implantologicznych. Dotyczyły one lokalizacji kresy żuchwowo gnykowej, otworów bródkowych i żuchwowych. Po utracie uzębienia różnice w położeniu początkowym kresy żuchwowo-gnykowej są większe niż w końcowym. Duże wartości odchyleń standardowych pomiarów początkowych i końcowych odległości kresy żuchwowo-gnykowej i górnych odległości otworów bródkowych oraz rozrzut tych wartości po prawej i lewej stronie żuchwy, są prawdopodobnie wykładnikiem zmiennej intensywności lub/i czasu trwania procesów zanikowych. Natomiast niewielkie i stałe wartości odchyleń standardowych pomiarów dolnych odległości lokalizacji otworów bródkowych potwierdzają małą aktywność procesów resorpcji w przednim odcinku części podstawnej trzonu żuchwy. Pomiary morfometryczne odległości początkowej i końcowej położenia kresy żuchwowo- -gnykowej oraz lokalizacji kolców bródkowych określają także położenie przyczepów mięśni dna jamy ustnej. Stąd też, uzyskane wyniki stanowić mogą pośrednie- dodatkowe- anatomiczne potwierdzenie zasadności stosowania czynnościowych testów językowych i potrzeby ich wprowadzenia do powszechnego stosowania w leczeniu protetycznym w przypadkach zaników wyrostka zębodołowego żuchwy (17). W leczeniu protetycznym ważną rolę odgrywa także położenie, wielkość i kształt otworów bródkowych. Wartości te decydują o ukształtowaniu zasięgu płyty protezy, obciążeniu lub odciążeniu tej okolicy podłoża. Niskie wartości pomiarów określonych w niniejszej pracy jako odległości górne otworów bródkowych sugerują potrzebę stosowania wybiórczo-odciążających metod wyciskowych lub redukcję płyty. Potwierdzać mogą także wskazania do użycia materiałów podstawowych typu tissue conditioner, czy elastomerów miękkich (16, 23, 29). Niskie wartości tego pomiaru występujące obustronnie sugerują potrzebę dalszych badań w połączeniu z danymi z kliniki w celu uwzględnienia tego problemu w praktyce dla opracowania specjalistycznych metod leczenia. W planowaniu leczenia implantologicznego wysoka lokalizacja otworów bródkowych opisana niskimi wartościami pomiarów, powinna być rozpatrywana wraz z analizą innych dodatkowych otworów w trzonie żuchwy oraz topografią kanału żuchwowego (18, 19, 24, 25, 26). W serii wyników ważnych ze wskazań implantologicznych znalazły się również parametry oceniające otwór żuchwowy. Różne proporcje długości do szerokości tego otworu wskazują na nieregularny kształt. Badania te uzupełniać mogą anatomiczne dane o przebiegu i topografii kanału żuchwowego i unerwienia żuchwy oraz uzupełniać wskazówki techniki znieczuleń przewodowych (8, 9, 15, 20, 21, 30). Podsumowanie Wyniki przedstawionych badań stanowią istotne uzupełnienie morfometrycznych danych w morfologii żuchwy ważnych w badaniu, diagnozie i planowaniu leczenia protetycznego oraz implantologicznego. Potwierdzają, a także posze- 121

M. Prośba-Mackiewicz i in. Czas. Stomat., rzają anatomiczne podstawy obecnie stosowanych wskaźników oceny procesów zanikowych opartych na analizach zdjęć pantomograficznych, pomiarach radiometrycznych, czy metodach biochemicznych (7, 13, 22, 27, 28). W leczeniu protetycznym wskazują na potrzebę szczegółowego badania i wyboru metody wyciskowej zapewniającej odciążenie, redukcję lub poszerzenie płyty protezy. Ponadto, w leczeniu implantologicznym mogą być pomocne jako dodatkowe kryteria planowania, leczenia doboru i dystrybucji implantów. Piśmiennictwo 1. Atwood D. A.: Reduction of residual ridges: A major oral disease etity. J. Prosthet. Dent., 1971, 26, 266-279. 2. Atwood D. A.: Clinical, cephalometric and dentsitometric study of reduction of residual ridges. J. Prosthet. Dent., 1971, 26, 280 295. 3. Carbajal-Bello L.: Mandibular and maxillary atrophy. Comparative analysis by sex, topography and seriousness of problem. Rev-ADM., 1990, 47, 4, 203-206. 4. Cawood J. Y., Howell R. A.: A classification of the edentulous jaws. Int. J Oral Maxillofac. Surg., 1988, 18, 17, 232-236. 5. De Baat C., Kalk W., van Hof M. A.: Factors connected with alveolar bone resorption among institutionalized elderly people. Community Dent. Oral Epidemiol., 1993, 21, 5, 317 320. 6. Gębska Kuczerowska A., Miller M., Zbonikowski A.: Problemy starości i starzenia się postrzegane współcześnie. Zdrowie Publiczne. 1999, XIX, 5, 198 192. 7. Gołębiewska M.: Ocena zaników wyrostków zębodołowych żuchwy u bezzębnych pacjentów. Prot. Stom., 1997, XLVII, 2, 71-75.- 8. Hayward J., Richardson E. R., Malhotra S. K.: The mandibular foramen : its anteroposterior position. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol., 1977, 44, 837-843. 9. Hetson G., Share J., Fommer J., Kronman J. H.: Statistical evaluation of the position of the mandidular foramen. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol., 1988, 65, 32-34. 10. Hirai T., Ishijawa Y., Yajima T.: Osteoporosis and reduction of residual ridge in edentulous patients. J. Prosthet. Dent., 1993, 69, 1, 49-56. 11. Kalk W., de Baat C.: Some factors connected with alveolar bone resorption. J. Dent., 1989, 17, 162-165. 12. Karagaaclioglu L.: Zmiany wysokości wyrostka zębodołowego żuchwy w związku ze starzeniem i czasem trwania bezzębia. Quintessence, 1996, IV, 6, 427-430. 13. Klemetti E., Komakow S.: Morfology of mandibular cortex on panoramic radiographs as an indicator of bone quality. Dentomaxillofacial Radiology, 1997, 26, 22-25. 14. Kribbs P. J.: Two-year changes in mandibular bone mass in an osteoporotic population. J Prosthet. Dent., 1992, 67, 5, 653 655. 15. Nicholson M. L.: A study of the position of the mandibular foramen in the adult human mandible. Anat. Rec., 1985, 212, 110-112. 16. Prośba-Mackiewicz M., Szostakiewicz H.: Remarks of the position of the sublingual salivary gland in relation to the mandible. Folia Morph. (Warsz.), 1971, XXXII, 2, 149-164. 17. Prośba- Mackiewicz M.: Własna metoda leczenia protetycznego bezzębia (IV typ wg Supplego) opracowana na podstawie badań klinicznych, morfometrycznych i immunohistochemicznych. Akademia Medyczna, Gdańsk 2002. 18. Przystańska A.: Lokalizacja i zawartość dodatkowych otworów w trzonie żuchwy u człowieka. Rozprawa doktorska. Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego, Poznań 2004. 19. Rajchel J., Ellis E., Fonesca R. J.: The anatomical location of the mandibular canal: its relationship to sagittal ramus osteotomy. Int. J. Adult Orthodon. Orthognat. Surg., 1986, 1, 37-47. 20. Rood J. P.: The analgesia and innervation of mandibular teeth. Br. Dent. J., 1976, 140, 237-239. 21. Rood J. P.: The nerve supply of the mandibular incisor region. Br. Dent. J., 1977, 143, 227-230. 22. Rusiniak Kubik K., Spiechowicz E., Markiewicz H., Szczyrek P., Wiemert I., Mierzwińska-Nastalska E., Nawrocka-Furmanek J.: Występowanie zaniku podłoża protetycznego a objawy osteoporozy w obrębie żuchwy bezzębnych pacjentów geriatrycznych. Prot. Stom., 1999, XLIX, 5, 247-251. 23. Rusiniak Kubik K., Spiechowicz E., Kucharski Z., Mierzwińska-Nastalska E., Markiewicz H.: Leczenie protetyczne bezzębnych pacjentów z manifestacją osteoporozy w obrębie podłoża protetycznego. Prot. Stom., 1999, XLIX, 6, 321 327. 24. Serman N. J.: The mandibular incisive foramen. J. Anat., 1989, 167, 195-198. 25. Serman N. J.: Differentiation of double mental foramina from extra bony coursing of the branch of the mandibular nerve. An anatomic study. J. Dent. Med., 1987, 5, 20-22. 26. Siokkonen K., Wolf J., Ainamo A.,, Xie Q.: Changes in the position of the mental foramen as of alveolar atrophy. J. Oral Rehabil., 1995, 22, 11, 831-833. 27. Stella J. P., Tharanon W. A.: A precise radiographic method 122

2005, LVIII, 2 Badanie morfometryczne żuchwy to determine the location of the inferior alveolar canal in the posterior edentulous mandible. Implication for dental implants. Part I.: Technique Int. J. Oral Maxillofac. Implants, 1990, 5, 15-22. 28. Stella J. P., Tharanon W. A.: A precise radiographic method to determine the location of the inferior alveolar canal in the posterior edentulous mandible. Implication for dental implants. Part I.: Dentistry. Brit. Dent. J, 1966, 121, 547-552. 30. Vreeland D. L.,Reader A., Beck M., Meyers W., Weaver J.: An evaluation of volumens and concentrations of lidocaine in human inferior alveolar nerve block. J. Endod., 1989, 15, 6-12. 31. Wical K. E., Swoope C. C.: Study of residual ridge resorption. Part I. Use of pamoramic radiographs for evaluation and classification of mandidular resorption. J. Prosthet. Dent., 1974, 23, 7-12. 32. World Health Report 1998, Life in the 21 st. century. A vision for all.: Report of the Director- General. World Health Organization, Geneva, 1998. Otrzymano: dnia 15.IX.2004 r. Adres autorów: 80-208 Gdańsk, ul E. Orzeszkowej 18. 123