Ocena stanu uzębienia i protetycznych potrzeb u pensjonariuszy lubelskich domów pomocy społecznej

Transkrypt

1 Gerontologia Polska PRACA ORYGINALNA tom 20, nr 3, ISSN Elżbieta Pels 1, Jerzy Błaszczak 2 1 Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego Lublinie 2 Zakład Protetyki Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Ocena stanu uzębienia i protetycznych potrzeb u pensjonariuszy lubelskich domów pomocy społecznej Evaluation of dentition and prosthodontic needs in residents of nursing homes in Lublin Praca finansowana w ramach DS 291/2011 Abstract Background. The demographic data indicate that the number of elderly people will be more and more around the world. Dentists will increasingly become the necessity of a comprehensive medical practice in a group of elderly patients. The aim of this study was to assess the state of the natural dentition and prosthetic needs in residents of nursing homes in Lublin. Material and methods. The study was carried out among 139 residents. The average number of natural teeth and presence of missing teeth was determined. The natural teeth caries intensity was assessed by the average of DMFT which describe mean number of decayed (D), missing (M) or filled (F) teeth (T). Identified treatment needs of patients in the prosthetic rehabilitation. Results. Mean age was 71.9 years. There were 83 women and 56 men. The average number of natural teeth present in the oral cavity was 8.4±9.2. There were 41% of the teeth, while 59% had partial dentition own. Analysis of the number of components DMFT showed that the greatest impact on the value of the average number of DMFT in all age groups had the greatest impact the average number of teeth removed. Conclusions. The high value of the number DMFT and needs of prosthetic show large gaps in the natural dentition residents of nursing homes. Most often they have required complete dentures in maxilla and the partial dentures in the mandible. Residents of nursing homes should be surrounded by a multidisciplinary dental care in the prevention and treatment especially in the field of restoration of oral structures by restorations. Gerontol. Pol. 2012; 20, 3: Key words: geriatric dentistry, dental caries, prosthodontic needs Wstęp Dane demograficzne wskazują, że liczba osób w podeszłym wieku będzie coraz większa na całym świecie. W związku z tym coraz więcej osób będzie mieszkańcami domów pomocy społecznej. Ze względu na stan zdrowia i często brak codziennej opieki ze strony Adres do korespondencji: dr hab. n. med. Elżbieta Pels ul. Karmelicka 7, Lublin tel./faks: elzbieta.pels@umlub.pl najbliższej rodziny, jest to grupa, którą należałoby objąć specjalistyczną opieką lekarską, w tym stomatologiczną. Lekarze dentyści coraz częściej będą stawać przed koniecznością kompleksowego postępowania lekarskiego wśród pacjentów w podeszłym wieku. Znajomość specyfiki procesów fizjologicznych i zmian zachodzących z wiekiem w organizmie ludzkim jest podstawą osiągnięcia sukcesu w opiece nad tą grupą pacjentów. U osób w podeszłym wieku dochodzi do powstawania zmian w wyglądzie ogólnym oraz w narządzie żucia. Występują wiotczenia mięśni policzków i warg. 95

2 Gerontologia Polska 2012, tom 20, nr 3 Tabela 1. Wiek badanych pensjonariuszy z uwzględnieniem płci Table 1. Age of the studied residents with regard to sex Badane osoby n Wiek badanych (lata) Średnia ± SD Min. Max Mediana ± 95% PU Kobiety 83 77,8 ± 12, ,0 75,0 80,6 Mężczyźni 56 63,3 ± 16, ,5 58,8 67,7 Ogółem ,9 ± 16, ,0 69,3 74,7 test U Manna-Whitneya; Z=5,13, p < 0,001; n liczba badanych; SD odchylenie standardowe; Min. wartość minimalna; Max wartość maksymalna; PU przedział ufności Skóra staje się pomarszczona na skutek częściowej utraty wody. Zachodzące zmiany w narządzie żucia powodują, że zęby stają się ciemniejsze, łatwiej ulegają złamaniom, a szkliwo nie jest już transparentne. Wraz z wiekiem zwiększa się ilość składników nieorganicznych, a składników organicznych maleje. Zachodzą również zmiany w stawie skroniowo-żuchwowym, co z kolei wpływa na zmianę warunków zgryzowych [1 3]. Czynność narządu żucia obniża się z wiekiem u ludzi starszych. Ślinianki ulegają zmianom wstecznym i wydzielają mniej śliny, co niekorzystnie wpływa na stan twardych tkanek zębów i na stan zdrowia całej jamy ustnej. Utrata uzębienia może negatywnie oddziaływać na funkcjonowanie przewodu pokarmowego i powodować częstsze występowanie chorób ogólnoustrojowych [4, 5]. Właściwa rehabilitacja protetyczna narządu żucia ma istotne znaczenie dla zachowania kontaktu zwarciowego zębów i dla lepszego wyglądu twarzy, co w konsekwencji wiąże się z jakością życia [6]. Celem pracy była ocena stanu uzębienia naturalnego i potrzeb protetycznych pensjonariuszy z domów pomocy społecznej (DPS) w Lublinie. Materiał i metody Badaniem klinicznym oceniono stan narządu żucia u 139 pensjonariuszy będących mieszkańcami Domu Pomocy Społecznej im. Matki Teresy z Kalkuty, Domu Pomocy Społecznej Betania, Domu Pomocy Społecznej Kalina oraz Prawosławnego Domu Pomocy Społecznej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej. Badaniem objęto pensjonariuszy, którzy wyrazili zgodę na uczestnictwo w projekcie. Na badania uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Uniwersytecie Medycznym w Lublinie (nr KE-0254/29/2011). Badanie kliniczne przeprowadzono w świetle sztucznym przy użyciu stomatologicznego zestawu diagnostycznego. Wśród badanych pacjentów przeprowadzono badanie przedmiotowe jamy ustnej oraz badanie dotyczące uzupełnień protetycznych. Badaniem wewnątrzustnym oceniano stan uzębienia, określając intensywność próchnicy zębów za pomocą średniej liczby PUWZ, która uwzględnia średnią liczbę zębów stałych (Z) z czynną próchnicą (P), średnią liczbę zębów usuniętych (U) i wypełnionych (W) z powodu próchnicy w badanej populacji osób. Określono średnią liczbę zębów własnych pacjentów oraz występowanie braków zębowych. Na podstawie przeprowadzonych badań oceniono potrzeby lecznicze pacjentów w zakresie stomatologicznego leczenia protetycznego. W opracowaniu statystycznym wyniki badań poddano analizie, wyliczając procent dla cech jakościowych, a dla cech ilościowych, takich jak: średnia wartość liczby PUWZ, obliczono wartości średnie, odchylenia standardowe, minimum i maksimum. W analizie statystycznej wykorzystano testy U Manna-Whitneya oraz c 2 Pearsona. Istotność zależności pomiędzy badanymi cechami stwierdzano na poziomie p < 0,05. Opracowanie wyników badań zostało wykonane na komputerze PC, z wykorzystaniem programu Statistica w wersji 9.0. Wyniki Średni wiek 139 badanych wynosił 71,9 ± 16,1 lat. Wśród badanych były 83 kobiety i 56 mężczyzn w wieku od 27 do 98 lat. Wśród kobiet średnia wieku wyniosła 77,8 ± 12,8 lat, natomiast wśród mężczyzn 63,3 ± 16,6 lat. Strukturę wieku pensjonariuszy z uwzględnieniem płci przedstawiono w tabeli 1. Analizy epidemiologicznej badanych pensjonariuszy dokonano w trzech grupach wiekowych: lat, lat oraz lat z uwzględnieniem płci badanych (tab. 2). W całej badanej grupie kobiety stanowiły 59,7%, a mężczyźni 40,3%. Średni czas pobytu pensjonariuszy w DPS wynosił 6,1 ± 5,6 lat, przy czym kobiety średnio przebywały 6,23 ± 5,48 lat, natomiast mężczyźni 5,8 ± 5,8 lat. 96

3 Elżbieta Pels, Jerzy Błaszczak, Stan uzębienia u pensjonariuszy z DPS Tabela 2. Liczba i odsetek badanych pensjonariuszy domów pomocy społecznej w poszczególnych grupach wiekowych z uwzględnieniem płci Table 2. The number and percentage of nursing home residents in particular age groups with regard to sex Wiek (lata) Kobiety Mężczyźni Razem , , , , , , ,9 12 8, ,6 Ogółem 83 59, , ,0 n liczba badanych; Test c 2 Pearsona: c 2 = 24,35, df = 2, p < 0,001 Tabela 3. Średnia liczba zębów naturalnych występująca u pensjonariuszy domów pomocy społecznej w poszczególnych grupach wiekowych Table 3. The average number of natural teeth are observed in nursing home residents in particular age groups Badana grupa Wiek (lata) n Średnia SD Mediana Wszyscy badani pensjonariusze Pensjonariusze, którzy posiadali własne uzębienie ,4 8,5 19, ,3 8,1 4, ,0 5,9 0,0 Ogółem 139 8,4 9,2 5, ,1 7,9 20, ,9 6,9 15, ,3 5,8 8,0 Ogółem 82 14,1 8,0 15,0 n liczba badanych; SD odchylenie standardowe Tabela 3 przedstawia średnią liczbę zachowanych zębów u badanych pensjonariuszy DPS. Zachowane zęby naturalne posiadało 82 pensjonariuszy. Najwięcej zachowanych zębów własnych mieli pensjonariusze w grupie wiekowej lat, natomiast najmniej zachowanych zębów własnych stwierdzono u pensjonariuszy w grupie wiekowej lat. W badanej grupie pensjonariuszy DPS z Lublina stwierdzono istotny związek pomiędzy wiekiem badanych a posiadaniem własnego uzębienia (tab. 4). W grupie 82 osób, które posiadały zachowane uzębienie naturalne, oceniono występowanie próchnicy zębów, posługując się średnią liczbą PUWZ. W tabeli 5 zestawiono dane dotyczące intensywności próchnicy zębów z uwzględnieniem grup wiekowych pensjonariuszy. Analiza składowych liczby PUWZ wykazała, że największy wpływ na jego średnią wartość miała średnia liczba zębów usuniętych (składowa U) we wszystkich grupach wiekowych. Na uwagę zasługuje niska wartość liczby W, co świadczy o niepodejmowaniu leczenia zachowawczego zębów we wszystkich grupach wiekowych (tab. 5). W grupie wiekowej lat 18% osób nie posiadało żadnych uzupełnień protetycznych. W grupie wiekowej lat najwięcej osób użytkowało protezy całkowite. W badanej grupie stwierdzono istotny związek pomiędzy wiekiem badanych a użytkowaniem uzupełnień protetycznych w szczęce oraz w żuchwie, co przedstawia tabela 6. We wszystkich grupach wiekowych zaobserwowano, że większe zapotrzebowanie na częściowe uzupełnienia protetyczne było w żuchwie niż w szczęce i dotyczyło zapotrzebowania na protezy całkowite. Ogółem u badanych pensjonariuszy zapotrzebowanie na protezy całkowite było największe w najstarszej grupie wiekowej, zarówno w szczęce, jak i żuchwie. 97

4 Gerontologia Polska 2012, tom 20, nr 3 Tabela 4. Liczba i odsetek bezzębnych pensjonariuszy domów pomocy społecznej oraz osób posiadających uzębienie własne Table 4. The number and percentage of residents with and without own teeth Wiek (lata) Bezzębni Posiadający uzębienie własne Razem , , , , , , , , ,6 Ogółem 57 41, , ,0 n liczba badanych; Test c 2 Pearsona: c 2 = 24,57, df = 2, p < 0,001 Tabela 5. Intensywność próchnicy zębów stałych na podstawie średniej liczby PUWZ i jej składowych u pensjonariuszy domów pomocy społecznej z uwzględnieniem grupy wiekowej Table 5. The permanent teeth caries based on the average number of DMFT and its components in nursing home residents in particular age groups Wiek (lata) n średnia SD ± 95% PU Mediana Min. Max Liczba P ,0 4,5 4,2 4,0 7,7 0,0 18, ,1 3,8 3,6 4,0 6,5 0,0 15, ,4 2,2 1,5 2,0 3,4 0,0 9,0 Ogółem 82 4,5 4,0 3,8 4,0 5,5 0,0 18,0 Liczba U ,3 8,4 9,2 11,0 15,5 0,0 29, ,7 6,8 16,2 17,0 21,3 9,0 28, ,3 5,7 19,8 24,0 24,8 8,0 29,0 Ogółem 82 17,5 8,1 15,7 16,5 19,3 0,0 29,0 Liczba W ,8 3,1 1,6 3,0 3,9 0,0 14, ,5 2,3 0,6 0,5 2,3 0,0 10, ,3 1,8 0,5 1,0 2,1 0,0 6,0 Ogółem 82 1,9 2,5 1,3 1,0 2,4 0,0 14,0 Liczba PUWZ ,1 7,3 18,3 21,0 23,9 8,0 32, ,3 4,6 23,5 26,5 27,0 16,0 32, ,2 4,6 24,2 28,0 2 8,2 17,0 32,0 Ogółem 82 24,2 6,1 22,7 25,0 25,4 8,0 32,0 n liczba badanych; SD odchylenie standardowe; Min. wartość minimalna;max wartość maksymalna; PU przedział ufności Stwierdzono istotny związek pomiędzy wiekiem badanych a potrzebami protetycznymi (tab. 7). Dyskusja W badaniach własnych ustalono, że w grupie pensjonariuszy z Lublina średnia liczba zachowanych zębów wynosiła 8,4. Dla porównania w Szczecinie większość badanych przez Frączak i Stawską posiadała własne uzębienie (80%), jednakże odsetek osób bezzębnych był znaczący i wyniósł 20% [7]. Podobne badania przeprowadzone przez Bereznowskiego i wsp. wykazały, że średnia liczba zachowanych zębów u pensjonariuszy DOP w Gdańsku wynosiła 7,05. Pacjenci z uzębieniem resztkowym stanowili 57,1% badanych [8]. W publi- 98

5 Elżbieta Pels, Jerzy Błaszczak, Stan uzębienia u pensjonariuszy z DPS Tabela 6. Rodzaj użytkowanego uzupełnienia protetycznego w szczęce i żuchwie u pensjonariuszy domów pomocy społecznej w poszczególnych grupach wiekowych Table 6. Use prosthetic restorations in the jaw and the mandible in particular age groups of nursing home residents Uzupełnienie stałe most Uzupełnienie stałe korona Okresowo nie używa protezy Proteza całkowita Proteza częściowa Nie posiada uzupełnień Wiek (lata) Szczęka Żuchwa Szczęka Żuchwa Szczęka Żuchwa Szczęka Żuchwa Szczęka Żuchwa Szczęka (18,0) 27 (19,4) 2 (1,4) 1 (0,7) 3 (2,2) 1 (0,7) 0 (0,0) 1 (0,7) 0 (0,0) 0 (0,0) 0 (0,0) (17,3) 29 (20,9) 2 (1,4) 3 (2,2) 21 (15,1) 16 (11,5) 3 (2,2) 5 (3,6) 2 (1,4) 1 (0,7) 2 (1,4) (10,1) 24 (17,3) 4 (2,9) 9 (6,5) 36 (25,9) 20 (14,4) 0 (0,0) 2 (1,4) 0 (0,0) 0 (0,0) 1 (0,7) Ogółem 63 (45,4) 80 (57,6) 8 (5,7) 13 (9,4) 60 (43,2) 37 (26,6) 3 (2,2) 8 (5,7) 2 (1,4) 1 (0,7) 3 (2,1) n liczba badanych; Test c 2 Pearsona szczęka c 2 = 38,37; df = 10, p < 0,001; Test c 2 Pearsona żuchwa c 2 = 24,08; df = 8, p = 0,002 kacjach przedstawionych przez Knychalską-Karwan dotyczących osób w podeszłym wieku średnia liczba zachowanych własnych zębów w skali ogólnopolskiej wynosiła 6,3. Mężczyźni mieli średnio 7,7 zachowanych zębów, natomiast kobiety tylko 5,6 zębów. Autorka podaje, że osoby mieszkające w regionach miejskich miały więcej zachowanych zębów własnych 8,1, zaś osoby mieszkające w regionach wiejskich tylko 4,4 [4]. Według badań przeprowadzonych przez Jundziłł-Bieniek jedynie 1,4% osób po 65. roku życia zamieszkujących w DPS posiadało 20 i więcej naturalnych zębów [9]. W badaniach z roku 1995 przeprowadzonych przez Loesche i wsp. pacjenci z domu opieki zdrowotnej w Wielkiej Brytanii mieli średnio 12 zębów usuniętych [10]. U pensjonariuszy DPS badanych przez Barczak i wsp. odsetek osób bezzębnych wynosił 59,4% [6]. W Polsce badania epidemiologiczne osób starszych (65 74 lat) przeprowadzane były w latach 1998, 2002 i 2009 w ramach badań epidemiologicznych Ogólnopolskiego Monitoringu Zdrowia Jamy Ustnej pod Patronatem Biura Regionalnego Światowej Organizacji Zdrowia w Kopenhadze. W badaniach tych odsetek osób bezzębnych w roku 2009 wynosił 43,9%, a średnia liczba zachowanych zębów naturalnych u badanych osób wynosiła 6,5 [11]. W ogólnopolskich badaniach epidemiologicznych stanu zdrowia jamy ustnej ludności w kraju w roku 2002 podany przez Ziętka odsetek osób bezzębnych w wieku lata wyniósł 41,6% [12]. Uzyskane w badaniach własnych dane dotyczące rozwoju choroby próchnicowej zębów u pensjonariuszy są zbliżone do wyników podanych przez Jundziłł-Bieniek, która prowadziła badania osób po 65. roku życia w różnych środowiskach osób starszych w Bydgoszczy. Średnia wartość liczby PUWZ w badaniu tej autorki wyniosła 28,7. Średnie wartości P były stosunkowo niskie, co wynikało z małej liczby zębów obecnych w jamie ustnej. Średnia liczba usuniętych zębów, wyrażona liczbą U, była wysoka, przy czym stosunkowo największa u mieszkańców stacjonarnych domów pomocy. Największy odsetek zębów dotkniętych próchnicą występował u badanych w DPS, natomiast najmniejszy wśród słuchaczy Uniwersytetu III Wieku [9]. W badaniach własnych analiza potrzeb protetycznych wykazała duże zapotrzebowanie na uzupełnienia zarówno częściowe, jak i całkowite. Wielu autorów wskazuje na istnienie dużego zapotrzebowania na leczenie protetyczne u osób w podeszłym wieku [7, 8, 12 19]. W badaniach Frączak i Stawskiej większość pacjentów była użytkownikami ruchomych uzupełnień protetycznych. Jednak według tych autorek koniecz- 99

6 Gerontologia Polska 2012, tom 20, nr 3 Tabela 7. Potrzeby w zakresie uzupełnień protetycznych wśród pensjonariuszy domów pomocy społecznej Table 7. Prosthodontic needs among residents of nursing homes Wiek (lata) Potrzeby protetyczne w szczęce Proteza częściowa Proteza całkowita Potrzeby protetyczne w żuchwie Proteza częściowa Proteza całkowita (6,5) 5 (3,6) 13 (9,4) 2 (1,4) (10,8) 16 (11,5) 22 (15,8) 11 (7,9) (5,0) 17 (12,2) 17 (12,2) 15 (10,8) Ogółem 31 (22,3) 38 (27,3) 52 (37,4) 28 (20,1) c 2 = 29,15, df = 12, p = 0,004 c 2 =32,26; df = 12, p = 0,001 ne było wykonanie nowych lub wymiana starych uzupełnień ruchomych w szczęce u 72,6% osób, a w żuchwie u 73,3% badanych. Przy czym największe zapotrzebowanie istniało na protezy osiadające częściowe dla szczęki, a najmniejsze na protezy szkieletowe [7]. Bereznowski i wsp. stwierdzili, że 97,1% badanych wymaga wykonania nowych uzupełnień protetycznych, głównie ruchomych protez osiadających [8]. Ilewicz i wsp. stwierdzili największe zapotrzebowanie w zakresie protez całkowitych, a w dalszej kolejności częściowych, co wskazuje na zaniedbania w odniesieniu do profilaktyki i leczenia już osób młodszych, co znacząco wpływa na stan jamy ustnej u osób w starszym wieku [15]. Jundziłł podaje, że największy odsetek pacjentów, którzy nie posiadali żadnych uzupełnień protetycznych, odnotowano u mieszkańców domów opieki (17%) w odniesieniu do pacjentów Poradni i Kliniki Geriatrii Szpitala Uniwersyteckiego w Bydgoszczy oraz słuchaczy Uniwersytetu III Wieku [9]. W badaniach Koczorowskiego i wsp. przeprowadzonych wśród pensjonariuszy domów opieki społecznej w Wielkopolsce kobiety miały znacznie więcej uzupełnionych braków zębowych (66%), podczas gdy tylko 28% mężczyzn miało protezy zębowe ruchome. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez tych autorów, istnieją duże potrzeby protetycznego lecznictwa stomatologicznego u starszych pacjentów-pensjonariuszy domów opieki społecznej w Poznaniu [16]. Analizując wiek badanych osób, ustalono, iż dane uzyskane w badaniu własnym są zbliżone do danych demograficznych z różnych regionów w Polsce podawanych przez innych autorów. We wszystkich badaniach w populacji osób starszych większość stanowiły kobiety [6 9, 12, 13, 16]. Wnioski Wysokie wartości liczby PUWZ i potrzeby protetyczne wskazują na duże braki uzębienia naturalnego u badanych mieszkańców domów pomocy społecznej.u pensjonariuszy lubelskich domów pomocy społecznej najczęściej wymaganą potrzebą protetyczną były protezy całkowite w szczęce i protezy częściowe w żuchwie. Pensjonariusze DPS powinni być otoczeni wielospecjalistyczną opieką stomatologiczną w zakresie profilaktyki i leczenia, a szczególnie w zakresie odtworzenia struktur jamy ustnej za pomocą uzupełnień protetycznych. Streszczenie Wstęp. Dane demograficzne wskazują, że liczba osób w podeszłym wieku będzie coraz większa na całym świecie. Lekarze dentyści coraz częściej będą stawać przed koniecznością kompleksowego postępowania lekarskiego w grupie pacjentów w podeszłym wieku. Celem pracy była ocena stanu uzębienia naturalnego i potrzeb protetycznych u pensjonariuszy z domów pomocy społecznej w Lublinie. Materiał i metody. Badanie przeprowadzono wśród 139 pensjonariuszy. Określono średnią liczbę zębów własnych oraz występowanie braków zębowych. W zębach naturalnych oceniano intensywność choroby próchnicowej za pomocą średniej wartości liczby PUWZ, to jest średniej liczby zębów stałych z próchnicą (P), średniej liczby zębów usuniętych (U) i wypełnionych (W) z powodu próchnicy. Określono potrzeby lecznicze pacjentów w zakresie rehabilitacji protetycznej. 100

7 Elżbieta Pels, Jerzy Błaszczak, Stan uzębienia u pensjonariuszy z DPS Wyniki. Średni wiek badanych wyniósł 71,9 lat. W badanej grupie były 83 kobiety i 56 mężczyzn. Średnia liczba zębów obecnych w jamie ustnej wyniosła 8,4 ± 9,2. W badanej grupie było 41% osób bezzębnych, natomiast 59% osób posiadało częściowe uzębienie własne. Analiza składowych liczby PUWZ wykazała, że największy wpływ na jej średnią wartość we wszystkich grupach wiekowych miała średnia liczba zębów usuniętych. Wnioski. Wysokie wartości liczby PUWZ i potrzeby protetyczne wskazują na duże braki uzębienia naturalnego u mieszkańców lubelskich domów pomocy społecznej. Najczęściej wymaganą potrzebą protetyczną były protezy całkowite w szczęce i protezy częściowe w żuchwie. Pensjonariusze powinni być otoczeni wielospecjalistyczną opieką stomatologiczną w zakresie profilaktyki i leczenia, a szczególnie w zakresie odtworzenia struktur jamy ustnej za pomocą uzupełnień protetycznych. Gerontol. Pol. 2012; 20, 3: Słowa kluczowe: stomatologia geriatryczna, choroba próchnicowa zębów, potrzeby protetyczne Piśmiennictwo 1. Bansal V., Sogi G.M., Veeresha K.L. Assessment of oral health status and treatment needs of elders associated with elders homes of Ambala division, Haryana, India. Indian J. Dent. Res. 2010; 21: Reichart P.A. Oral mucosal lesions in a representative cross-sectional study of aging Germans. Community Dent. Oral Epidemiol. 2000; 28: Spiechowicz E., Rusiniak-Kubik K., Gawor E., Rudkiewicz M., Rolski D.: Ocena niektórych czynników miejscowych i ogólnych u pacjentów geriatrycznych w aspekcie profilaktyki stomatopatii protetycznych. Protet. Stomatol. 1995; 45: Knychalska-Karwan Z.: Pacjent geriatryczny w gabinecie stomatologicznym. Mag. Stomatol. 2004; 7 8: Kusa-Podkańska M., Skiba M., Wysokińska-Miszczuk J. Starzenie się społeczeństwa i działania w kierunku wydłużania okresu sprawności jamy ustnej. Zdr. Publ. 2005; 115: Barczak K., Buczkowska-Radlińska J., Bendyk-Szeffer N., Sybuda K. Stan narządu żucia seniorów z ośrodków pomocy społecznej i domów rodzinnych w województwie zachodniopomorskim. Czas. Stomatol. 2010; 63: Frączak B., Stawska B. Potrzeby protetyczne pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej. Protet. Stomatol. 2006; 56: Berezowski Z., Prośba-Mackiewicz M., Lasecka A., Chlebus I., Jasiel J., Płończak E. Ocena stanu uzębienia i użytkowanych uzupełnień protetycznych oraz potrzeby leczenia protetycznego ludzi w wieku starszym. Protet. Stomatol. 2001; 51: Jundziłł-Bieniek E. Analiza wybranych czynników psychologicznych i stomatologicznych potrzeb leczniczych u osób po 65 roku życia. 2008; Praca doktorska napisana pod kierunkiem R. Koczorowskiego. Zakład Gerostomatologii Katedry Protetyki Stomatologicznej, UM w Poznaniu. 10. Loeshe W., Abrams J., Terpenning M. Dental findings in geriatric populations with diverse medical background. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 1995; 80: Rusyan E. Ogólnopolski Monitoring Zdrowia Jamy Ustnej. Materiały edukacyjne. Polska, 2010: Ziętek M. Zdrowie jamy ustnej Polaków. Czas. Stomatol. 2005; 58: Wochna-Sobańska M., Borysewicz-Lewicka M. Stomatologiczne potrzeby lecznicze ludności Polski w świetle epidemiologicznych badań wykonanych w 2003 roku w ramach programu Miesiąc totalnie zdrowego uśmiechu. Czas. Stomatol. 2007; 60: Budtz-Jorgensen E., Stenderup A., Grabowski M. An epidemiologic study of yeasts in elderly denture wearers. Community Dent. Oral Epidemiol. 1975; 3: Ilewicz L., Kowol-Damboń K., Książek-Bąk H. Ocena uzupełnień protetycznych i potrzeby w zakresie leczenia stomatologicznego u mieszkańców Domów Opieki Społecznej Zabrza i Opole. Czas. Stomatol. 1995; 48: Koczorowski R., Gawriołek M., Siniawska J. Protetyczne potrzeby lecznicze pensjonariuszy domów opieki społecznej w Wielkopolsce. Dent. Med. Probl. 2008; 45: Shulman J.D., Rivera-Hidalgo F., Beach M.M. Risk factors associated with denture stomatitis in the United States. J. Oral. Pathol. Med. 2005; 34: Skiba M., Kusa-Podkańska M., Wysokińska-Miszczuk J. Wpływ stanu jamy ustnej na jakość życia osób w starszym wieku. Gerontol. Pol. 2005; 13: Słomińska M., Niekra M., Kaczmarska E., Tyrzyk S., Weber M., Szczęśniak M. Analiza badań ankietowych przeprowadzonych wśród użytkowników ruchomych uzupełnień protetycznych. Protet. Stomatol. 2000; 50: