Bara Ndiaye Kolonia Senegalu - poczatek kolonizacji francuskiej w Czarnej Afryce. Echa Przeszłości 11,

Bara Ndiaye Kolonia Senegalu - poczatek kolonizacji francuskiej w Czarnej Afryce Echa Przeszłości 11, 91-109 2010

ECHA PRZESZŁOŚCI XI, 2010 ISSN 1509-9873 Bara Ndiaye Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie KOLONIA SENEGALU - POCZĄTEK KOLONIZACJI FRANCUSKIEJ W CZARNEJ AFRYCE P o w s ta n i e k o lo n ii S e n e g a lu u w a ż a s ię z a p o c z ą te k f r a n c u s k ie j k o lo n iz a c ji w C z a r n e j A fry c e. W 1 6 5 0 r. F r a n c j a w k r o c z y ła d o m ie js c o w o ś c i N d a r, p o ło ż o n e j n a w y s p ie w g ó r n y m o d c in k u u jś c ia r z e k i S e n e g a l, i n ie p y ta j ą c m ie j sco w ej lu d n o ś c i o p o z w o le n ie, s a m o w o ln ie n a z w a ła j ą S a in t - L o u is ( n a c z e ś ć k r ó l a F r a n c ji). N o r m a n d z k a s p ó łk a h a n d lo w a, z a r z ą d z a n a p r z e z J e a n - B a p t i- s t e a C o lb e r ta, w s p ó łp r a c o w n ik a L u d w i k a X IV, z a ło ż y ła t a m u f o r ty f ik o w a n ą o s a d ę h a n d lo w ą. B y ł to p o c z ą te k d łu g ic h r e la c ji, k tó r e p o z o s ta w iły w y r a ź n y ś l a d n a w iz e r u n k u n ie ty lk o d z is ie js z e g o S e n e g a lu, a le i c a łe j A fry k i, a ta k ż e s a m e j F r a n c ji. H a n d e l t r ó j s t r o n n y - C e d d o - S i g n a r e s W X V II i X V III w. F r a n c j a u w i k ł a ł a s ię w k o lo n ia ln y w y ś c ig, o d r a b ia ją c ty m s a m y m o p ó ź n ie n ie w h a n d l u t r ó js t r o n n y m w s t o s u n k u do s w o ic h r y w a li. M o w a o h a n d l u n ie w o ln ik a m i, o d b y w a ją c y m s ię w tr z e c h e t a p a c h ( E u r o p a, A f r y k a i A m e r y k a ), n a z y w a n y m ró w n ie ż h a n d l e m a tla n ty c k i m. Z a k ła d a j ą c o s a d ę h a n d lo w ą w S a in t- L o u is, F r a n c u z i n a r z u c i li m ie js c o w y m lu d o m h e g e m o n ię h a n d lo w ą, o k t ó r ą o d d z ie s ią tk ó w l a t s t a r a l i s ię i n n i E u ro p e jc z y c y : n a jp i e r w P o rtu g a lc z y c y, k tó r z y b y w a li n a w y b r z e ż u a t l a n t y c k i m o d X V w., a n a s t ę p n i e H o le n d r z y i A n g lic y. I c h o c ia ż F r a n c u z i p r z y b y li ja k o o s t a tn i, d z ię k i r ó ż n y m s p ó łk o m h a n d lo w y m, k tó r e z a s t ą p i ł y n o r m a n d z k ą s p ó łk ę, o s ią g n ę li d o ść z n a c z n e p o w o d z e n ie w ty m p r z e d s ię w z ię c iu. S k o r z y s ta li z r y w a liz a c ji h o le n d e r s k o - p o r tu g a ls k ie j i w z g lę d n e g o b r a k u z a in t e r e s o w a n i a ze s t r o n y A n g lik ó w, k tó r z y o s ie d lili s ię b a r d z ie j n a p o łu d n i u w y b r z e ż a g a m b ijs k ie g o. R o z w in ę li n ie ty lk o h a n d e l w S a in t- L o u is, z a ło ż y li ró w n ie ż in n e k o lo

92 B ara Ndiaye n ie w z d łu ż r z e k i S e n e g a l, a p r z e d e w s z y s tk im o p a n o w a li n o w e t e r e n y p o ło ż o n e b a r d z ie j n a p o łu d n ie, j a k w p r z y p a d k u s ły n n e j w y s p y G o ré e ( p o z o s ta ją c e j w c z e ś n ie j p o d k o n t r o l ą P o rtu g a lc z y k ó w, a n a s t ę p n i e H o le n d ró w ) lu b te ż J o a l, P o r t u d a l i F r e s c o (w p rz y s z ło ś c i R u fis q u e ). N a p o c z ą tk u X V III w ie k u r z ą d y f r a n c u s k ie u t r w a l i ł y s ię p r z y w s p a r c iu s iln y c h g a rn iz o n ó w, r o z m ie s z c z o n y c h p o m ię d z y S a in t- L o u is a G o ré e, a ic h h a n d e l, n a jp i e r w d o ty c z ą c y e k s k lu z y w n y c h p r o d u k tó w tr o p ik a l n y c h, n a s i li ł s ię w r a z z h a n d l e m n ie w o ln ik a m i (d o 8 ty s. n ie w o ln ik ó w b y ło ro c z n ie t r a n s p o r to w a n y c h w ty m o k r e s ie ), d o s t a r c z a j ą c s iły ro b o c z e j k o lo n ia lis to m n a A n ty la c h, G u ja n ie i a r c h i p e la g u M a s k a r e n ó w (o b e c n ie W y s p y M a u r i t i u s i R e u n io n ) 1. H a n d e l n ie w o ln ik a m i p o c ią g n ą ł z a s o b ą n a ty le z g u b n e n a s t ę p s t w a, że n i e k t ó r e a f r y k a ń s k ie g r u p y s p o łe c z n e z w ią z a ły s w o ją p r z y s z ło ś ć z e u r o p e js k im h a n d le m a t l a n ty c k i m, u k ie r u n k o w u j ą c s w o ją d z ia ła ln o ś ć g o s p o d a r c z ą i p o lity c z n ą n a p o z y s k iw a n ie n ie w o ln ik ó w. W ty c h o k o lic z n o ś c ia c h, w k tó r y c h z m ie n ił s ię m o d e l s p o łe c z n o -p o lity c z n y p a ń s t w a f r y k a ń s k ic h, n a p ie r w s z y p l a n w y s u w a ją s ię c e c h y w o jo w n ic z e. To n ie p r z y p a d e k, że n p. w p a ń s t w a c h r e g io n u S e n e g a m b ii ( k r ó le s t w a W o lo f p ó łn o c n e g o S e n e g a lu ) tr iu m f u je to, co m o ż n a n a z w a ć id e a łe m w o jo w n ik ó w C e d d o. S ta n o w ili o n i g r u p ę s p o łe c z n ą z w ią z a n ą z r ó ż n y m i m o n a r c h ia m i i p a s j o n u ją c ą s ię d z ia ł a n ia m i w o je n n y m i. B y li w ro g o n a s t a w i e n i do is la m u, w y s tę p u ją c e g o w ty c h k r ó le s tw a c h. W o jn a d la C e d d o j e s t n ie ty lk o ź ró d łe m d o c h o d ó w ( n a p a d y i c z ę s te g r a b ie ż e ), a le t a k ż e p e w n y m r o d z a je m w a r to ś c i m o r a ln e j, o p a r t e j n a m ę s tw ie, o d w a d z e, w y tr w a ło ś c i, d ą ż e n i u d o n ie z a le ż n o ś c i i w ła d z y. T e p o ję c ia s ta n o w iły ic h e ty k ę, d a ją c ą p r z e k o n a n i e, że w y z n a c z a j ą je d y n e w a r to ś c i n a d a ją c e ż y c iu s e n s 2. P o s ta c ią, k t ó r a o d e g r a ł a g łó w n ą ro lę w s u k c e s ie f r a n c u s k ie g o p r z e d s ię w z ię c ia b y ł d y r e k t o r F r a n c u s k ie j S p ó łk i H a n d lo w e j w S e n e g a lu ( N o u v e lle C o m p a g n ie d u S é n é g a l ) - A n d r é B r ü e 3, k tó r y p o p r z e d z ił X IX - w ie c z n ą m e t o d ę k o lo n ia ln ą, w p r o w a d z a ją c r ó ż n o r o d n y c h p a r t n e r ó w w h a n d l u i z a w ie r a ją c z n im i tr w a ł e u k ła d y h a n d lo w e 4, z n a jd u j ą c ty m s a m y m s p o s ó b n a o b e jś c ie t r u d n o ś c i ze s t r o n y m ie js c o w y c h w ła d z, k tó r e p o d n o s iły c e n y o p ła t i to w a ró w o r a z s to s o w a ły r e p r e s je. To w ła ś n i e A n d r é B r ü e n a k r e ś l i ł z a r y s f r a n c u s k ie j p o lity k i k o lo n ia ln e j w A fry c e, k tó r y p o z w o lił ro z s z e r z y ć w p ły w y o r a z h a n d e l, a t a k ż e u p o w s z e c h n ić j e p o z a o b s z a r e m S a in t- L o u is, w k i e r u n k u 1 J-P. Dozon, Frères et sujets. L a France et l Afrique en perspective, Paryż 2003, s. 36 [podaję w tłum aczeniu własnym - B.N. Wszystkie cytaty z literatury francuskojęzycznej, ujęte w dalszej części artykułu, podaję w tłum aczeniu własnym]. 2 M. Mané, Les sources portugaises de l historiographie africaine aujou rd hui, http:// www.refer.sn/ethiopiques [data odczytu 24.05.08]. 3 André Brüe (1654-1738), francuski adm inistrator Senegalu, w l. 1697-1720 rozszerzył wpływy francuskie daleko w głąb kraju, przyczynił się do zwiększenia eksportu niewolników, kości słoniowej i gumy arabskiej oraz upraw y bawełny i kakao. Źródło: D ictionnaire biographique, http://www.cosmovisions.com/brue.htm [data odczytu 21.03.10]. 4 Zob. P. Biarnes, Les Français en Afrique noire, de Richelieu à M itterrand, Paryż 1987, s. 53-58.

Kolonia Senegalu - początek kolonizacji francuskiej w Czarnej Afryce 93 R z e k P o łu d n io w y c h 5 w Z a to c e G w in e js k ie j, w k tó r e j w X V III w. n a s i lił się h a n d e l n ie w o ln ik a m i. J e d n a k s y t u a c ja n a o b s z a r z e S a in t- L o u is, i s z e r z e j n a t e r e n i e c a łe g o S e n e g a lu, p o d r ó ż n y m i a s p e k t a m i s t a n o w i ła p r z e c iw ie ń s tw o te g o, co d z ia ło s ię p o d r u g ie j s tr o n ie A tla n t y k u, n a w y s p a c h K a r a ib s k ic h. M e ty z a c ja, p r o p o r c jo n a ln ie w ię k s z a n iż n a A n ty la c h, s t a n o w i ła m a tr y c ę, d z ię k i k tó r e j m o g ła u tr z y m y w a ć s ię i ro z w ija ć d z ia ła ln o ś ć g o s p o d a r c z a. W b re w r e g u ło m u s t a n o w io n y m p r z e z w ła d z e, z a b r a n i a ją c y m u tr z y m y w a n ia ja k ic h k o lw ie k k o n t a k tó w m ię d z y r a s o w y c h, d o c h o d z iło d o z w ią z k ó w m ię d z y F r a n c u z a m i a k o b ie t a m i w o lo f 6. F ra n c u s k o - w o lo f o w s k ie lu b f r a n c u s k o - s e n e g a l s k i e z w ią z k i d a ły p o c z ą t e k o r y g i n a l n e m u s p o ł e c z e ń s t w u, w p e w n y m s e n s i e k r e o l s k i e m u, w k tó r y m n ie i s t n i a ł y r a s is t o w s k ie u p r z e d z e n ia. N a jb a r d z ie j c h a r a k t e r y s t y c z n y m p r z e ja w e m te g o z ja w is k a b y ła p o z y c ja, j a k ą z a ję ły m ie js c o w e k o b ie ty, t a k z w a n e S i g n a r e s ( o k r e ś le n ie o d z n ie k s z t a ł c o n e g o p o r tu g a ls k ie g o s ło w a S e n h o r a ). N ie s t a w a ł y s ię o n e je d y n i e k o n k u b in a m i z a jm u ją c y m i s ię d o m e m, w ie le z n ic h z d o b y ło w a ż n ą p o z y c ję w m ie j sc o w y m b iz n e s ie, w łą c z a ją c w to h a n d e l n ie w o ln ik a m i. J e a n - P i e r r e B io n d i, f r a n c u s k i h is to r y k, p is z e, że w ś r ó d n a jw ię k s z y c h c z a r n o s k ó r y c h i m e t y s k i c h a r m a to r ó w z S a in t- L o u is w p r z e d e d n i u R e w o lu c ji b y ły t a k ż e t r z y S i g n a r e s 7. W s p o m n ia n e S i g n a r e s p a tr o n o w a ł y ż y c iu s p o łe c z n e m u X V III-w ie c z n e - go S a in t- L o u is, z je g o w y s ta w n y m i u r o c z y s to ś c ia m i i t r e n d a m i w m o d z ie. N ie k tó r z y d o p a tr y w a l i s ię w ty m z a c z ą tk ó w p r o c e s u a s y m ila c ji k u ltu r o w e j. D o w o d z iła te g o c h o c ia ż b y t e n d e n c ja w y b o r u im io n i n a z w is k, p r a w o do w y b o r u k tó r y c h d a w a ł f a k t p o k r e w ie ń s tw a. J e d n a k ż e n a le ż y p o d k r e ś lić, że p o lity k a m e ty z a c ji, s e n e g a l s k i w a r i a n t a s y m ila c ji k u lt u r o w e j, m i a ł a m ie js c e je d y n ie n a w y b r z e ż a c h, z w ła s z c z a w S a in t- L o u is i w G o ré e. J a k p is a ł P r o s p e r C u lt r u, f iig n a r e s n a jc z ę ś c ie j p o c h o d z iły z n iż s z y c h w a r s t w s p o łe c z e ń s tw a. S y s te m h a n d l u n ie w o ln ik a m i s tw o r z o n y p r z e z P o r tu g a lc z y k ó w i k o n t y n u o w a n y p r z e z F r a n c u z ó w, b y ł d la n ic h s z a n s ą s p o łe c z n e g o p o s tę p u, n ie b y w a łe go p o s tę p u, a le z a a k c e p to w a n e g o w s p o łe c z e ń s tw ie w o lof. W t a k i sp o s ó b, p o p rz e z r e lig ię k a to lic k ą, n a u k ę m is jo n a r z y o r a z u z y s k a n i e i p o k a z a n ie l u k s u s o w y c h im p o r to w a n y c h to w a ró w, S i g n a r e s z b liż a ły s ię d o m o d e lu z a c h o d n ie g o i s tw o r z y ły p r a w ie a r y s to k r a t y c z n y s p o s ó b ż y c ia z d o m o w y m i n ie w o ln i- k a m i... 8. D y n a m iz m g o s p o d a r c z y o r a z p o s tę p s p o łe c z n y d o ty c z y ł n ie ty lk o k o b ie t, a le i m ę ż c z y z n, c z a r n o s k ó r y c h lu b M u la tó w. S i g n a r e s w X V III w. tw o rz y ły w d u ż y c h m i a s t a c h n a d A tla n t y k ie m s w o is ty ś w ia t, z w y s ta w n y m i p r z y ję c ia m i o r a z o r y g in a ln y m s ty le m. A le z d a n ie m f r a n c u s k ie g o a n tr o p o lo g a J e a n - P i e r r e a D o z o n a, b y ł o n a r a c z e j p r z y w ła s z c z e n ie m p r z e z s p o łe c z e ń s tw o k re - 5 Obecnie, Côte d Ivoire (Wybrzeże Kości Słoniowej) i Benin (były Dahomej). 6 J-P. Dozon, op. cit, s. 37. 7 J-P. Biondi, Saint-Louis du Sénégal ou les Mémoires d un métissage, Paryż 1987, s. 50-56. 8 P. Cultru, Les Origines de l A frique Occidentqle: H istoire d u Sénégal, d u X V siecle à 1870, Paryż 1910, s. 248-249.

94 B ara Ndiaye o ls k ie te g o, co r e p r e z e n to w a ła F r a n c j a p o p rz e z sw o je s p ó łk i w S e n e g a lu w X V III w. K r e o ls k ie s p o łe c z e ń s tw o w y k o r z y s ta ło s iłę i s ła b o ś c i F r a n c u z ó w, u p o d o b n ia ją c s ię d o ś w i a t a z a c h o d n ie g o. W t e n s p o s ó b o w a e l i t a s f r a n c u z iła s ię i w z b o g a c iła s ię, z a p e w n ia ją c m e tr o p o lii to w a r y t r o p ik a l n e o r a z n ie w o ln i k ó w, a le n ig d y n ie b y ła m ile w id z ia n a w P a r y ż u 9. W te j s y t u a c ji k o n ie c z n o ś c ią w y d a w a ło s ię u b ie g a n i e o p r a w a lu b c h o c ia ż b y u z n a n i e i s z a c u n e k. J e d n a k ż e p r ó b y u d a n i a s ię d o F r a n c j i, p o d ję te w o k r e s ie re w o lu c ji p r z e z C h a r l e s a C o r n ie r a, p r z e d s ta w ic i e la k u p c ó w i k r e o l s k ic h n o ta b l i z S a in t- L o u is, w c e lu o b ro n y in t e r e s ó w ty c h, k tó r y c h r e p r e z e n to w a ł, n ie p o w io d ły się. B y ło to m o ż liw e d o p ie r o p ó ł w ie k u p ó ź n ie j, g d y w 1 8 4 8 r o k u D u r a n d V a le n t i n, i n n y n o ta b l z S a in t- L o u is, z o s ta ł w y b r a n y p o s łe m d o f r a n c u s k ie g o Z g ro m a d z e n ia N a ro d o w e g o. J e d n a k ż e w y b ó r D u r a n d a V a le n tin a n a s t ą p i ł w ty m s a m y m m o m e n c ie, w k tó r y m r e p r e z e n to w a n e p r z e z n ie g o s p o łe c z e ń s tw o c h y liło s ię k u u p a d k o w i g o s p o d a r c z e m u. A b o lic ja h a n d l u n ie w o ln ik a m i, r e g r e s h a n d l u g u m ą a r a b s k ą, p o ja w ie n ie s ię m a r s y ls k ic h i b o r d o s k ic h k u p c ó w o ra z w id o c z n e p r z e ja w y f r a n c u s k ie j p o lity k i k o lo n ia ln e j, z m ie r z a ją c e j d o w t a r g n i ę c ia w g łą b te r y to r i u m, z n is z c z y ły p o d s ta w y, n a k tó r y c h r o z w in ę ło s ię s p o łe c z e ń s tw o k r e o l s k ie 10. R o z p o c z y n a ł s ię n o w y e t a p r e la c ji F r a n c j i z S e n e g a le m i C z a r n ą A fry k ą. J e d n a k c ią ż y ła n a n im h i s t o r i a d w ó c h w ie k ó w h a n d l u n ie w o ln ik a m i, m e ty z a - cji w s z e lk ic h fo r m ż y c ia p u b lic z n e g o. D o p ro w a d z iło to do u z n a n i a m i e s z k a ń c ó w S a in t- L o u is z a o b y w a te li f r a n c u s k ic h. P o c z ą te k X IX w. m ija ł p o d z n a k ie m w z a je m n e g o o d d z ia ły w a n ia. Z je d n e j s t r o n y k r ę g u F r a n c u z ó w, ż y w ią c y c h n a d z ie ję n a p la n y k o lo n iz a c ji n a t e r e n i e A fry k i, je d n o c z e ś n ie z a in t e r e s o w a n y c h m ie js c o w ą k u l t u r ą. Z d r u g ie j - ś r o d o w is k a k r e o ls k ie g o, k tó r e d ą ż y ło do p o lity c z n e j a s y m ila c ji, n ie w y p ie r a j ą c s ię w ła s n e j s p e c y f ik i i k tó r e n ie b y ło w ro g o n a s t a w i o n e w o b e c p r z e d s ię w z ię c ia k o lo n ia ln e g o o d c h w ili, g d y m ia ło o n o z d e c y d o w a n ie c e c h y p r o c e s u c y w iliz a c y jn e g o. Z a te m b y ły to d w a s t a n o w i s k a, k tó r e z d a w a ły s ię b y ć z g o d n e, s y t u u ją c F r a n c j ę i A fry k ę w w y im a g in o w a n y m z w ią z k u w z a je m n y c h in te re s ó w. W is to c ie j e d n a k p o d tr z y m y w a ły w z g lę d e m s ie b ie r z e c z y w is te n ie p o r o z u m ie n ie, p o le g a ją c e n a ty m, że je d n o p o s z u k iw a ło p r z e d e w s z y s tk im p o d b o ju, a d r u g ie w y z w o le n ia. D w a s t a n o w i s k a, k tó r e w n a s t ę p s t w i e w y r a ź n ie o k r e ś l ą s w o ją o d rę b n o ś ć, z w ła s z c z a po ty m, j a k f r a n c u s c y k o lo n ia liś c i w p r a w d z ie w y r a z ili k o n ie c z n o ś ć e w o lu o w a n ia A fry k i, a le p o w o li, z a ró w n o w i n t e r e s i e m e tr o p o lii, j a k i w i n t e r e s i e r ó ż n o r o d n y c h lo k a ln y c h k u l t u r o r a z a f r y k a ń s k ic h k o lo n iz o w a n y c h lu d ó w, w a lc z ą c y c h o z a c h o w a n ie k u ltu r o w e j, a n a w e t p o lity c z n e j n ie z a le ż n o ś c i, le c z c h ę tn ie tr o s z c z ą c y c h s ię o to, a b y n i ą d y s p o n o w a ć w o b rę b ie R e p u b lik i F r a n c u s k ie j. W 1 8 1 6 r., z in ic ja ty w y b a r o n a P o r t a l a, d y r e k t o r a, a n a s t ę p n i e m i n i s t r a do s p r a w k o lo n ii, ś c iś le p o w ią z a n e g o ze ś r o d o w is k ie m a r m a to r ó w i k u p c ó w b o r d o s k ic h, r z ą d f r a n c u s k i p o s ta n o w ił s k u te c z n ie p r z e ją ć s w o je s e n e g a ls k ie 9 J-P. Dozon, op. cit., s. 41-42 10 Zob. J-P. Biondi, op. cit., s. 95-109.

Kolonia Senegalu - początek kolonizacji francuskiej w Czarnej Afryce 95 p r z e d s ta w ic i e ls t w a h a n d lo w e (o f ic ja ln ie z w ró c o n e w 1 8 1 4 r., le c z f a k ty c z n ie p o z o s ta ją c e p o d k o n t r o l ą A n g lik ó w ), w y s y ła ją c t a m n o w e g o g u b e r n a t o r a w r a z ze s z t a b e m i m i s j ą n a u k o w ą. N o w y g u b e r n a t o r p o d ją ł p ró b ę w d r o ż e n ia p r o g r a m u, s tw o r z o n e g o p r z e z d y r e k t o r a k o lo n ii, p o le g a ją c e g o n a r o z s z e r z a n iu p rz y w ile jó w f r a n c u s k ic h b a r d z ie j w g łą b lą d u ; w z n a w i a n iu d z ia ła ln o ś c i h a n d lo w e j, s k u p ia ją c e j s ię n a p r o d u k t a c h in n y c h n iż d re w n o h e b a n o w e ; b a d a n i u m o ż liw o ś c i e k s p lo a ta c ji ro ln ic z e j, o p a r te j je d n o c z e ś n ie n a e u r o p e js k im k o lo n a c ie i n a m ie js c o w e j s ile ro b o c z e j, a t a k ż e n a z a k ł a d a n i u f r a n c u s k ic h s z k ó ł 11. P o c z ą te k f r a n c u s k ic h s z k ó ł w S e n e g a lu s ię g a 1 8 1 7 r., g d y J e a n D a r d o tw o rz y ł p ie r w s z ą s z k o łę k o lo n i a ln ą w S a in t- L o u is. T a p la c ó w k a lic z y ła 80 a f r y k a ń s k ic h u c z n ió w, a b y w y k s z ta łc ić p o k o le n ie A fry k a ń c z y k ó w, z k tó r y m i b a d a c z e i k o lo n iz a to r z y m o g lib y s ię p o r o z u m ie ć i r o z w ija ć w y m ia n ę h a n d l o w ą i k u l t u r a l n ą. J e d n o k i e r u n k o w a e k s p lo a ta c ja, n a r z u c o n a k o lo n io m p rz e z m e tr o p o lię, n ie p r z y n i o s ła j e d n a k s p o d z ie w a n e g o s k u t k u, a ro d z ic e m u z u ł m a n ie w o le li n a d a l p o s y ła ć d z ie c i do s z k ó ł k o r a n ic z n y c h, b a r d z ie j z a k o r z e n io n y c h w ty m r e g io n ie, n iż s z k o ła f r a n c u s k a. D o p ie ro n a p o c z ą tk u X X w. r z ą d k o lo n ia ln y p o d ją ł d z ia ł a n ia, w p r o w a d z a ją c e s y s te m e d u k a c ji, u m o ż liw ia ją c y k s z ta łc e n i e e lity tu b y lc ó w, w s p ó ln e j d la c a łe j F r a n c u s k ie j A fry k i Z a c h o d n ie j. W o w y m c z a s ie o ż y w io n a d e b a t a p o d z ie liła tr a d y c y jn e s e n e g a ls k ie r o d z i n y m u z u ł m a ń s k ie w k w e s tii k ie r o w a n i a c z y te ż n ie d o s z k o ły f r a n c u s k ie j. B y ły p e w n e o b a w y, z a s t a n a w i a n o s ię, c z y n a le ż a ło p o z w o lić d z ie c io m n a p o d ję c ie n a u k i ję z y k a f r a n c u s k ie g o z p e w n y m r y z y k ie m u t r a t y w ła s n y c h w a r t o ś c i k u ltu r o w y c h, r e lig ii o r a z s w o ic h re p e r ó w. Z w o le n n ic y p o s y ł a n ia d z ie c i do s z k ó ł f r a n c u s k ic h u w a ż a li, że b y ło w a r to. C h o d z iło o to, że o b c y k o lo n iz a to r p o d b ija ł i o k u p o w a ł t e r y t o r i a d z ię k i s p r a w n o ś c i sw o je g o a r s e n a ł u te c h n i c z n e go i w o je n n e g o. A k c e n to w a n o p o tr z e b ę n a u c z e n i a d z ie c i b u d o w a n ia s o lid n y c h d o m ó w i z a c h o w a n ia sw o je j r e lig ii w e w n ą t r z ty c h d o m ó w, in a c z e j m ó w ią c, s t w o r z e n ia im m o ż liw o ś c i k o r z y s t a n i a z p o s t ę p u te c h n ic z n e g o. C h a r a k t e r te j d e b a ty o d d a je s e n e g a l s k i p is a r z C h e ik h H a m id o u K a n e w sw o je j k s ią ż c e A v e n tu r e a m b i g u ë 12, w k tó r e j p o d s u m o w u je k o n tr a d y k c je r ó ż n y c h d z ie d z ic tw w s p ó łc z e s n e j A fry k i: d z ie d z ic tw a s p o łe c z n o -k u ltu ro w e g o, z w ią z a n e g o ze z n a c z e n ie m k la n ó w i r o d z in, d z ie d z ic tw a d u c h o w e g o, z a ró w n o k a to lic k ie g o, j a k i m u z u łm a ń s k ie g o, o r a z w k ła d n a u k o w y, te c h n ic z n y i p o lity c z n y tr a d y c ji z a c h o d n ic h. W 1 8 2 2 r. n o w y m g u b e r n a t o r e m z o s t a ł m i a n o w a n y b a r o n J a c q u e s F r a n ç o i s R o g e r, k tó r y b y ł z w o le n n ik ie m p r o j e k t u P o r t a l a, p o le g a ją c e g o n a z a s t ą p i e n i u S a in t- D o m in g u e p r z e z S e n e g a l, a le n a ta k i c h w a r u n k a c h, że t e n o s t a t n i o d p o c z ą tk u m i a ł b y ć o p a r t y n a n o w y c h k o lo n ia ln y c h a m b ic ja c h, w o ln y c h o d d o k tr y n y z w o le n n ik ó w n ie w o ln ic tw a. N a s z e r o k ą s k a l ę p o d ją ł d r u g i p u n k t p r o g r a m u, tj. w d r o ż e n ie p la n ó w e k s p lo a ta c ji t r o p ik a l n y c h a r t y 11 J-P. Dozon, op. cit., s. 71. 12 C.H. Kane, L Aventure am biguë, Paryż 1961.

96 B ara Ndiaye k u łó w sp o ż y w c z y c h. O to c z o n y b o ta n i k a m i, in ż y n i e r a m i i r o b o t n ik a m i e u r o p e js k im i, do k tó r y c h d o łą c z y ło p o n a d d w u s tu k o lo ro w y c h z M a r ty n ik i s k a z a n y c h z a b u n t, j a k ró w n ie ż m ie js c o w i n ie w o ln ic y, k tó r y c h w y z w o le n ie b y ło u w a r u n k o w a n e o b o w ią z k ie m p ra c y, n a k a z a ł u r z ą d z e n i e w p o b liż u S a in t- L o u is i w z d łu ż r z e k i S e n e g a l lic z n y c h p ó l u p r a w n y c h. B a w e łn a, in d y g o, b a n a n y, a le ró w n ie ż o w o ce i w a r z y w a z E u ro p y, r o ś lin y le c z n ic z e, b y ły w t e n s p o s ó b u p r a w i a n e i p o d d a w a n e e k s p e r y m e n t o m p o d k ie r o w n ic tw e m p r z e d s ię b io r c z e go g u b e r n a t o r a, k tó r y p r z e k o n a ł d o sw o je g o p r z e d s ię w z ię c ia m e t y s k i c h n o t a b li o r a z c z a r n o s k ó r y c h z S a in t- L o u is, p r z y z n a j ą c im z n a c z n e d o d a tk i m o ty w a c y jn e. T e n p r o j e k t, t a k j a k p r o j e k t je g o p o p r z e d n i k a, s z y b k o m i n ą ł, a M o n a r c h ia L ip c o w a, p o p o w ro c ie b a r o n a do F r a n c j i, o fic ja ln ie g o z a k o ń c z y ła, p o z w a la ją c s p o łe c z e ń s tw u S a in t- L o u is p o n o w n ie p o g rą ż y ć s ię w św ie c ie h a n d l u i b iz n e s u. B a r o n R o g e r z a p o c z ą tk o w a ł w ła s n y s ty l a d m i n i s t r a t o r a - e t n o g r a f a, k tó r y o d e g r a ł z a s a d n ic z ą, a c z k o lw ie k w c ią ż n i e j a s n ą ro lę w h i s t o r i i f r a n c u s k ie j k o lo n iz a c ji A fry k i. O p ró c z a m b i tn y c h z a m ia r ó w i ta l e n tó w o r g a n i z a to r a, b y ł r ó w n ie ż a u to r e m S e n e g a l s k i c h b a j e k o r a z b a d a ń n a d ję z y k ie m w o lo f13, d w ó c h d z ie ł n a p is a n y c h p o p o w ro c ie do F r a n c j i, w k tó r y c h r o z p r a w i a ł n ie o w ła s n y c h d o k o n a n ia c h, lecz o m ie js c o w e j k u ltu r z e, co m o ż e św ia d c z y ć, p o z a c h ę c ią u c y w iliz o w a n ia, o p e w n y m s e n ty m e n c ie w o b e c k o lo n ii i je j m ie s z k a ń c ó w. I n n e z n a n e p o s ta c i w ty c h k o lo n ia c h, p o c z y n a ją c o d L o u is a F a id h e r - b e a 14, o d b ę d ą p o d o b n ą d ro g ę : o d z d e c y d o w a n e g o p r z e d s ta w ic i e la p r z e d s ię b io rc z e j i c y w iliz a c y jn e j F r a n c j i, d o b a c z n e g o o b s e r w a t o r a a f r y k a ń s k ic h b o g a c tw k u ltu r o w y c h. D z i a ł a l n o ś ć F a i d h e r b e a o r a z r u c h o p o r u F a id h e r b e, m i a n o w a n y g u b e r n a t o r e m w 1 8 5 4 r., p r o w a d z ił p ie r w s z y w ie lk i f r a n c u s k i p o d b ó j k o lo n ia ln y C z a r n e j A fry k i. P r z e d r z ą d a m i F a i d h e r b e a S e n e g a l s k ł a d a ł s ię z k i l k u p o d u p a d a ją c y c h p r z e d s ta w ic i e ls t w h a n d l o w y c h w S a in t- L o u is, w y s p y G o ré e i p o r tó w rz e c z n y c h, k tó r y m s t a le z a g r a ż a ło w y m u s z a n ie o k u p u ze s t r o n y M a u ró w, ro s z c z ą c y m s o b ie p r a w o do p o b ie r a n ia o g r o m n y c h o p ła t o d t r a n s a k c j i ( s ły n n e p r a w a z w y c z a jo w e ). O d c h w ili z n ie s i e n i a h a n d l u n ie w o ln ik a m i d z ia ła ln o ś ć h a n d lo w a o p a r t a j e s t w y łą c z n ie n a h a n d l u g u m ą, z b i e r a n ą w o a z a c h n a p u s t y n i i s p r z e d a w a n ą p r z e z M a u r ó w n a b r z e g a c h r z e k i. W c ią g u k il k u l a t s p ó jn e j i e n e r g ic z n e j p o lity k i k o lo n ia ln e j 13 F. Manchuelle, A ssim ilés ou patriotes africain s? N aissance d u nationalism e culturel en Afrique française (1853 1891), w: Cahiers d études africaines nr 2-3, 1995, s. 337. 14 Louis Léon César Faidherbe (1818-1889) - generał i francuski kolonizator. Pochodził z niezamożnej rodziny (ojciec były ochotnik z 1792 r., zatrudniony w przemyśle dziewiarskim w Lille). Po ukończeniu politechniki został powołany jako inżynier mechanik i w l. 1842-1852 przebywał w Algierii, zdobywając bezpośrednie doświadczenie w zetknięciu ze światem m uzułmańskim. Wysłany do Senegalu w 1852 r. zostaje jego gubernatorem w l. 1854-1861, następnie w l. 1863-1865. Źródło: http://www.universalis.fr/encyclopedie/t311702/faidherbe_l.htm [data odczytu: 06.07.09].

Kolonia Senegalu - początek kolonizacji francuskiej w Czarnej Afryce 97 n o w y g u b e r n a t o r p r z e k s z t a ł c a S e n e g a l w o lb r z y m ią, p e ł n ą r o z k w it u k o lo n ię. W d z ie d z in ie w o js k o w e j r o z p o c z y n a w a lk ę p rz e c iw k o M a u r o m T r a r z a, s p y c h a ic h k u p ó łn o c n e j c z ę ś c i r z e k i i z m u s z a do z a n ie c h a n ia s w o ic h z w y c z a jó w 15. X IX w. w A fry c e to o k r e s n o w y c h te n d e n c ji, z m ie r z a ją c y c h do p o lity c z n e j je d n o ś c i, m a ją c e j n a c e lu p r z e c iw s ta w ie n ie s ię e u r o p e js k ie j k o lo n iz a c ji. T a k n a r o d z iły s ię im p e r i a E l H a d j O m a r i S a m o r y T o u re (w g ó r n y m S e n e g a lu N ig e r z e ). W p o d b o ja c h M a b a D ia k h o u w S e n e g a m b i i 16 c z y F o d e K a b a w o b s z a r z e G a m b ia - C a s a m a n c e r o lę je d n o c z ą c e j id e o lo g ii o d e g r a ł is la m. P o d c z a s te g o b o g a te g o w w y d a r z e n ia o k r e s u w ś r ó d lu d ó w a f r y k a ń s k ic h, m im o n ie k o r z y s tn e g o d la n ic h s t o s u n k u sił, p o ja w iły s ię h e r o ic z n e p o s ta c i, c z ło n k o w ie r u c h u o p o r u 17. F r a n c u s k i p o d b ó j k o lo n ia ln y S e n e g a lu d o k o n a ł s ię w t o k u s t a r ć z b r o j n y c h. F r a n c u s k i e o d d z ia ły z m u s z a n o d o w a lk i z m a u r y js k i m i e m i r a t a m i, a le p r z e d e w s z y s tk im z E l- H a d j O m a r ą, z p o c h o d z e n ia T u k u le r e m 18, k tó r y s t a j ą c n a c z e le a r m i i z w o le n n ik ó w, n a le ż ą c y c h d o m is ty c z n e g o b r a c t w a m u z u ł m a ń s k ie g o ( T id ż a n ijja 19), k tó r e g o b y ł k a lif e m 20, ro z p o c z ą ł ró w n ie ż p o d b ó j im p e r i u m w G ó rn y m N ig e r z e i G ó r n y m S e n e g a lu. P o u p ły w ie d z ie s ię c iu l a t E l- H a d j O m a r p r z e g r a ł z a ró w n o w w y n ik u c io s ó w z a d a w a n y c h p r z e z f r a n c u s k ie g o n a je ź d ź c ę, j a k i z p o w o d u w e w n ę tr z n e j n ie z g o d y c z y te ż o p o ru, j a k i s t a w i a ły n i e k t ó r e g r u p y m ie js c o w e j lu d n o ś c i, p o z w a la ją c w t e n s p o s ó b F a - id h e r b e o w i u s ta n o w ić i s k o n s o lid o w a ć k o lo n ię S e n e g a lu. G d y o p u s z c z a ł s w o je s ta n o w is k o w 1 8 6 4 r. m ó g ł p o c h w a lić s ię s u k c e s a m i m i l i t a r n y m i o r a z p r z y w r ó c e n ie m s p o k o ju i p o r z ą d k u w n o w e j k o lo n ii w S e 15 http://w ww.universalis.fr/encyclopedie/t311702/faidh ERBE_L.htm [data odczytu: 06.07.09]. 16 Termin Senegambia pojawił się już w czasach kolonialnych w chwili, gdy Anglicy i Francuzi próbowali zdobyć ja k największe wpływy w tej części Afryki. Pierwszą próbą unifikacji, podjętą przez Europejczyków, była Senegambia brytyjska. Anglicy, którzy przejęli w 1758 r. główne ośrodki handlowe, należące do Francji, utworzyli Senegambię. Jednak ta posiadłość kolonialna nie przetrw ała długo. Paryżowi udało się odbić Saint-Louis (obecnie terytorium Senegalu) i zniszczyć brytyjskie placówki w rejonie rzeki Gambii. Dopiero pokój wersalski z 1783 r. podzielił na trwałe Senegal i Gambię. Gambia przypadła w udziale Brytyjczykom, obszar dzisiejszego Senegalu - Francuzom. Ten podział utrw aliło porozumienie z 1889 r. A ponieważ podział kolonialny przekładał się na granice współczesnych krajów Afryki, dał on początek dwóm nowym państwom. Źródło: http://www.afryka.org [data odczytu: 23.03.08]. 17 M. Mane, op. cit. 18 Tukulerzy, Takari, Takruri, Torodo - nazwa grupy etnicznej mówiącej językiem fulani, zwanego w tym regionie pulaar. Przyjmuje się, że są oni potomkami dawnych Sererów, którzy przyjęli język i kulturę Fulanów, przez co weszli do większego zespołu ludów zwanego Haalpulaaren. Tukulerzy zamieszkują głównie F uta Toro w Senegalu oraz niewielkie enklawy w M auretanii i Gambii. Liczba Tukulerów jest trudna do ustalenia (statystyki mylą ich z Fulanami). Szacuje się, że jest ich 500-600 tys. Mają opinię żarliwych muzułmanów. Ich patriarchalne rody są uszeregowane hierarchicznie w systemie kastowym; są rolnikami. Opracowano na podstawie: Obyczaje, języki, ludy świata. Encyklopedia PWN, red. S. Żurawski, Warszawa 2007, s. 771. 19 Zob. E. Siwierska, Islam w Afryce Zachodniej bractw a Tidżanijja, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Afrykanistycznego. Afryka 2003, n r 17, s. 39-53. 20 Tytuł świeckich i duchownych przywódców muzułmańskich, a także osoba nosząca ten tytuł.

98 B ara Ndiaye n e g a lu. Z je d n e j s tro n y, z g o d n ie z je g o p o lity k ą w ie lk ic h in w e s ty c ji b u d o w la n y c h ( z w ła s z c z a p r z y z a g o s p o d a r o w y w a n iu S a in t - L o u is i D a k a r u ), n a s t ę p u j e w d r o ż e n ie s p ó jn e g o s y s te m u o r g a n iz a c ji t e r y to r i a ln e j w o k r ę g i a d m i n i s t r a c y jn e ( n a w e t j e ś l i t e n s y s te m m ó g ł m ie ć z a s to s o w a n ie je d y n i e d o c z ę ś c i w y b r z e ż a, g d y ż n a jw ię k s z a je g o c z ę ś ć z n a jd o w a ła s ię w s y s te m ie p r o t e k to r a tu ). P o n a d to r o z s z e r z a s ię u p r a w a o r z e s z k ó w z ie m n y c h, k t ó r a z d a n ie m W. J o h n s o n a łą c z y ła i n t e r e s y lo k a ln e z i n t e r e s a m i k u p c ó w b o r d o s k ic h i m e t r o p o l it a l n e g o p r z e m y s łu o le jo w e g o 21. P o n ie w a ż j e d n a k lu d n o ś ć w ie js k a le k c e w a ż y ła u p r a w y ż y w n o ś c io w e n a rz e c z o r z e s z k ó w z ie m n y c h, n a le ż y p o d k r e ś lić, że w p r o w a d z e n ie i r o z s z e r z e n ie ty c h u p r a w, z w a n y c h u p r a w a m i r e n to w y m i c z y k o m e r c y jn y m i, j e s t j e d n ą z p r z y c z y n b r a k u w y s ta r c z a ln o ś c i ż y w n o ś c io w e j, k t ó r ą w ię k s z o ś ć k r a jó w A fry k i o d c z u w a d o d z iś. Z d r u g ie j s tro n y, F a id h e r b e p o ś w ię c ił s ię u a k t y w n i e n i u m ie js c o w e j lu d n o ś c i p o p rz e z b e z p o ś r e d n ie z a r z ą d z a n ie z a p o m o c ą n a d z o r u, a n a w e t z a k a z u p r a k t y k n ie w o ln ic z y c h ( u tw o r z e n ie p ie r w s z e g o b a t a l i o n u c z a r n y c h o d d z ia łó w 22), a n a d e w s z y s tk im p o p rz e z s z y b k ie z w ię k s z e n ie lic z b y sz k ó ł, z k tó r y c h n a j s ła w n ie j s z a - s z k o ła d la sy n ó w p rz y w ó d c ó w ( s z k o ła z a k ła d n ik ó w 23), m i a ł a s łu ż y ć w y k s z ta ł c e n iu n a jle p s z y c h p o m o c n ik ó w f r a n c u s k ie g o im p e r i u m, w ty m r e k r u t u j ą c y c h s ię z lu d n o ś c i m u z u łm a ń s k ie j. T y m s a m y m tu b y lc z a p o lity k a, p r o w a d z o n a p r z e z F a i d h e r b e a, z je d n e j s t r o n y r e a l iz o w a ła t a k z w a n ą m is ję c y w iliz a c y jn ą, z d r u g ie j - p o r a z k o le j n y d o w o d z iła d w u z n a c z n o ś c i i s p r z e c z n o ś c i. D o to c z ą c e j s ię w ó w c z a s d e b a ty p o m ię d z y z w o le n n ik a m i i p r z e c iw n ik a m i k o lo n iz a c ji, F a id h e r b e w n ió s ł b a r d zo s z c z e g ó ln y w k ła d. P o n o w n ie z d e fin io w a ł t e r m i n y p o p rz e z k o n s t r u k c ję s z e r o k ie g o s p e k t r u m p o d p o d z ia łó w ra s o w y c h. N a p o d s ta w ie k o m b in a c ji k r y te r ió w fiz y c z n y c h i m o r a ln y c h, d e c y d o w a n o o w y ż s z o ś c i lu b n iż s z o ś c i r a s y b ia łe j i r a s y c z a r n e j. W ty m s p e k t r u m c e c h ą d y s k r y m in u j ą c ą - k la s y f ik u j ą c ą lu d z i ja k o p r z e d s ta w ic i e li r a s y n iż s z e j - b y ła t a, k t ó r a w y r a ź n ie o d r ó ż n ia ła lu d y p o d b ija ją c e o d p o d b ija n y c h 24. T e n n a u k o w y s p o s ó b k la s y f ik o w a n ia i h ie r a r c h i z a c ji k o lo n iz o w a n y c h s p o łe c z e ń s tw m o ż e m y r o z p a t r y w a ć ja k o a k t z a ło ż y c ie ls k i f r a n c u s k ie g o a f r y k a n iz m u. A f r y k a n iś c i e u r o p o c e n tr y c z n i n ig d y 21 G. Wesley Johnson, N aissance du Sénégal contem porain: A ux origines de la vie politique moderne (1900-1920), Paryż 1991, s. 44-45. 22 W 1857 r. Louis Faidherbe, gubernator generalny Francuskiej Afryki Zachodniej, utworzył Korpus Strzelców Senegalskich. Zgodnie z tradycją, wszystkie oddziały piechoty afrykańskiej przyjęły nazwę Strzelców Senegalskich, chociaż strzelcy nie pochodzili wyłącznie z Senegalu, lecz ze wszystkich francuskich kolonii w Afryce Czarnej. 23 Szkoły zakładników, zwane również szkołą synów przywódców - placówki szkolne, utworzone przez francuskiego kolonizatora w Senegalu i francuskim Sudanie, do których przymusowo byli kierowani synowie przywódców i notabli, aby móc ich kształcić i kontrolować, tak aby stali się pomocnikami władz kolonialnych. Pierwsza szkoła zakładników została założona przez gubernatora Faidherbe a w 1855 r. w Saint-Louis. Pragnął on wpoić uczniom kulturę i wartości francuskie, jednocześnie jednak byli oni swoistymi zakładnikami, ponieważ obecność w tej szkole następców miejscowych tronów powstrzymywała rodziców przed podejmowaniem jakichkolwiek prób buntu przeciwko władzom kolonialnym. 24 J-P. Dozon, op. cit., s. 109.

Kolonia Senegalu - początek kolonizacji francuskiej w Czarnej Afryce 9 9 n ie p o d d a li p o w a ż n e j k r y ty c e n a u k o w e j p o d s ta w, n a k tó r y c h o p ie r a s ię a fry - k a n i s t y k a 25. W w y n ik u k o le jn y c h t r a k t a t ó w d w u s tr o n n y c h, z a w a r ty c h p o k o n f e r e n c ji w B e r lin ie w 1 8 8 5 r. p o m ię d z y g łó w n y m i z a i n t e r e s o w a n y m i m o c a r s tw a m i, g łó w n ie A n g lią, F r a n c j ą i N ie m c a m i (w d a ls z e j k o le jn o ś c i P o r t u g a li ą, B e lg ią i H is z p a n ią ), p o d z ia ł C z a r n e j A fry k i b y ł p r z e d e w s z y s tk im d z ie łe m w o js k o w y c h. W z a le ż n o ś c i o d u s t a l e n i a s t r e f w p ły w ó w i p r o t e k t o r a t u b a r d z ie j ś w ia d o m ie p o d ję li o n i s t r a t e g i ę p r z y ł ą c z a n ia, c z ę s to z a c e n ę g w a łto w n y c h i b r u t a l n y c h s t a r ć z m ie js c o w y m i w ła d c a m i, k tó r z y r y w a liz u ją c ze s o b ą lu b r e a g u ją c n a e u r o p e js k ie p r z e d s ię w z ię c ia, u s iło w a li w z m o c n ić lu b b r o n ić w ła s n y c h te r y to r i ó w 26. T e n o k r e s p o d b o ju k o lo n ia ln e g o z o s ta ł d o ść sz c z e g ó ło w o o p is a n y w l i t e r a tu r z e. K o lo n ia ln a h a g io g r a f i a s tw o r z y ła c a ł ą g a le r ię p o r t r e tó w w ie lk ic h z d o b y w ców. W ś r ó d n ic h z n a le ź li s ię m.in.: B o r g n is - D e s b o r d e s, B r iè r e d e L Is le, G a llie n i, A r c h in a r d, S a v o r g n a n d e B r a z z a c z y D o d d s, k tó r z y o d S e n e g a lu po p ę tl ę N ig r u, o d Z a to k i G w in e js k ie j p o C z a d, o p ró c z k r a jó w M a g r e b u, s tw o r z y li d la F r a n c j i o lb r z y m ie im p e r i u m a f r y k a ń s k ie. T r z e b a j e d n a k p a m ię ta ć, że n ie m a l w s z ę d z ie, p o z a p r z y p a d k i e m p o d b o ju K o n g a p r z e z B r a z z a, u z n a w a n e g o z a p o k o jo w y, f r a n c u s k a e p o p e ja k o lo n i a ln a s t a n o w i ła s e r ię p o ty c z e k w o jsk o w y c h. T y m c z a s e m w r e l a c ja c h k o lo n ia ln y c h h a g io g r a f ó w b r a k z a p is ó w o c z ło n k a c h a f r y k a ń s k ie g o r u c h u o p o ru, k tó r z y p o p rz e z d z i a ł a n i a w e w n ą t r z k r a j u p r z y c z y n ili s ię d o h a m o w a n ia z a p a ł u k o lo n iz a to r ó w. L i t e r a t u r a m ilc z y n a t e m a t d z ia ła c z y d a w n e j S e n e g a m b ii, t a k i c h j a k n p. E l H a d ji O m a r T a ll, M a b a D ia k h o u B â, L a t D io r D io p, A lb o u r y N d ia y e, S z e jc h 27 A h m a d o u B a m - b a, M a m a d o u L a m i n e D r a m é, F o d é K a b a, A lin e S ito é D i a t t a i in n y c h, k tó r z y s t a l i się s y m b o la m i d la n o w o tw o r z ą c y c h się a f r y k a ń s k ic h n a ro d ó w. 25 Theophile Obenga, kongijski historyk, filozof, egiptolog, lingwista, pracownik naukowy U niw ersytetu San Francisco (USA), definiuje afrykanistę jako badacza, specjalistę afrykańskich języków, cywilizacji i historii afrykańskich. Afrykanom nie zakazuje się studiować czy badać dzieje Afryki oraz jej narodów. Natom iast jest nie do przyjęcia, że afrykaniści od wieków badają cywilizacje afrykańskie według kryteriów wyłącznie europejskich. W tym sensie wszyscy są afrykaniści europocentryczni. Wszystko co afrykańskie jest oceniane i rozumiane zgodnie z czysto europejskimi ocenami: afrykańskie duchowości są fetyszami i animizmem, filozofie afrykańskie są systemami myśli, narody i nacje afrykańskie są plemionami i grupami etnicznymi, sztuki afrykańskie są sztukami m urzyńskim i, prymitywnymi, języki afrykańskie są językami niższymi, semi-bantu, chamito-semickimi, afroazjackimi... Jego zdaniem wiele z tych uproszczeń, jak na przykład narody paleo-nigrityczne, narody chamici, narody Hotentoci, społeczeństwa bez wodza (acephale), narody bez historii. nadal jest obecnych w tym pseudonaukowym dyskursie. Por. T. Obenga, La Fin de l Africanism e, http://www.africamaat.com/article.php3?id_article=273&var_recherche=audio [data odczytu: 22.06.10]. 26 N a ten tem at zob. m.in.: H. Brunschwig, M ythes et réalités de l im périalism e colonial français, Paryż 1960; J. Suret-Canale, Afrique noire occidentale et centrale, Paryż 1961, 1968, t. 1-2; J. Ki-Zerbo, H istoire de l Afrique noire, Paryż 1972; C. Coquery-Vidrovitch, H. Moniot, l Afrique noire de 1800 à nos jours, Paryż 1992. 27 Szejch - tytuł przywódcy religijnego, obdarzonego charyzm ą i cieszącego się powszechnym szacunkiem. Zob. E. Siwierska, op. cit., s. 39-53.

100 B ara Ndiaye D u ż ą r o lę w p r o c e s ie z a h a m o w a n i a e u r o p e js k ie j p e n e tr a c ji w A fry c e Z a c h o d n ie j o d e g r a ł L a t D io r D io p, j e d e n z n a jw ię k s z y c h p o E l H a d j O m a r z e T a llu p r z e c iw n ik ó w f r a n c u s k ie j o b e c n o ś c i w S e n e g a lu. P o p o d b o ju W a a lo 28 w 1 8 5 5 r., F a id h e r b e c h c ia ł u c z y n ić z r z e k i S e n e g a l z a c h o d n io - w s c h o d n ią oś p e n e tr a c ji w g łą b k o n ty n e n t u. K lę s k a E l H a d j O m a r a p o d M e d y n ą u m o ż liw i ł a F r a n c j i o p a n o w a n ie r z e k i. W a a lo m ia ło s t r a te g i c z n e z n a c z e n ie d la F a - id h e r b e a, d ą ż ą c e g o do p o łą c z e n ia S a in t- L o u is i G o r é e - D a k a r (o ś p ó łn o c n o - -p o łu d n io w a ) p o p rz e z k r ó le s tw o C a y o r. F a id h e r b e n a p o t k a ł w ty m p ro c e s ie n a n o w e g o p r z e c iw n ik a - L a t D io r a - w ła d c ę te g o k r ó l e s tw a, p rz e c iw n e g o e u r o p e j s k ie m u im p e r ia liz m o w i, h a n d lo w i o r z e s z k a m i z ie m n y m i c z y b u d o w ie lin ii k o le jo w e j D a k a r - S a i n t L o u is. B r a k z g o d y n a t ę b u d o w ę p o d o b n o u z a s a d n i ł j e d n ą z m a k s y m n a r o d u w o lo f: o b cy n ie b u d u je, a je ż e li b u d u je, to o z n a c z a, że z a m i e r z a z o s ta ć, je ż e li n ie n a z a w s z e, to n a b a r d z o d łu g o. A te j o k u p a c ji o r a z e k s p lo a ta c ji L a t D io r s p r z e c iw ia ł się. L a t D io r p o z o s ta w a ł w p o w a ż n y m k o n flik c ie z n ie w o ln ik a m i k o ro n y i ic h p r z y w ó d c ą D e m b a W a a r S a lle m, k tó r e g o z d r a d a p r z e s ą d z ił a te ż je g o losy. P o je g o ś m ie r c i p o d c z a s w a lk p o d D e k h e u le w d n iu 2 7 p a ź d z i e r n ik a 1 8 8 6 r., C a y o r, o s t a t n i a z p ro w in c ji p o ło ż o n y c h n a w y b rz e ż a c h, z o s ta ła sp a c y - f ik o w a n a. D a m e l29 C a y o r u o r a z L a t D io r N g o n é L a t y r D io p, n a ro d o w y b o h a te r S e n e g a lu, p r o m u ją c w a r to ś c i e ty c z n e o r a z o d w a g ę, z a c ie k le s p r z e c iw ia li się f r a n c u s k ie j p o lity c e e k s p a n s ji k o lo n ia ln e j30. P o ś m ie r c i D e m b y W a a r S a lle W o lo fo w ie w w ię k s z o ś c i p r z e s z li n a is la m. k ró le s tw o C a y o r z o s ta ło a n e k to w a n e, a c a ły re g io n p o m ię d z y r z e k ą S e n e g a l a G a m b ią s t a ł się f r a n c u s k ą k o lo n ią. P o d k o n ie c X IX w. d o m in a c ja p o lity c z n a m o c a r s tw e u r o p e js k ic h, k r y z y s s p o łe c z n y i a g r e s j a k u l t u r a l n a m i a ły p o w a ż n e k o n s e k w e n c je j e ś l i c h o d z i 0 p r a k t y k i r e lig ijn e lu d n o ś c i S e n e g a lu. D y n a m ic z n ie z a c z y n a ją r o z w ija ć s ię b r a c t w a r e lig ijn e. T w o r z e n ie b r a c t w a d o k o n y w a ło s ię w e p o c e w s tr z ą s ó w 1 k ry z y s ó w s p o łe c z n y c h, s p o w o d o w a n y c h p o r a ż k ą m i l i t a r n ą s p o łe c z e ń s tw sen e g a m b ijs k ic h. S z e jc h A h m a d o u B a m b a M b a c k e ( 1 8 5 3-1 9 2 7 ) w y b r a ł d ro g ę w a lk i d u c h o w e j, b e z u ż y c ia p rz e m o c y, z a k ła d a ją c w 1 8 8 3 r. b r a c tw o r e lig ijn e M u r id ijja 31. Z p o w o d u je g o s u k c e s ó w i p o p u la r n o ś c i w ś r ó d m a s c h ło p s k ic h, k tó r e p r z y łą c z y ły s ię do je g o r u c h u, b y ł o n t r a k t o w a n y j a k o p r z y w ó d c a re lig ijn y, k tó r y j e s t w s t a n i e z m o b iliz o w a ć lu d z i n a rz e c z ś w ię te j w o jn y i d la te g o s t a ł s ię g łó w n ą o f i a r ą p o lity k i k o lo n ia ln e j. A r e s z to w a n y p r z e z a d m i 28 Waalo (Oualo; Królestwo Waalo, 1287-1855), królestwo w Afryce Zachodniej. Obejmowało terytoria z dwóch stron rzeki Senegal i rozciągało się aż do Oceanu Atlantyckiego. Na północy graniczyło z państwem Maurów, na południu z królestwem Kajor (Cayor) i na wschodzie z królestwem Dzolof (Jolof). Nt. historii królestw a Waalo zob.: B. Barry, Le Royaum e du Waalo, Paryż 1985. 29 Damel - tytuł królów senegalskiego królestw a Cayor. 30 Na jego tem at powstało wiele publikacji, zob. najnowszą z nich: B. Thiam, Jakaarlo - B atailles de résistance et stratégie m ilitaire de L a t D ior, D akar 2009. 31 Muridijja - to pierwsze bractwo sufickie, wywodzące się ze środowiska afrykańskiego. Posiada specyficzny charakter lokalny, główne zasady, na których się opiera to: modlitwa, praca i pokora.

Kolonia Senegalu - początek kolonizacji francuskiej w Czarnej Afryce 101 n is tr a c ję k o lo n ia ln ą, z o s ta ł d e p o rto w a n y do M a y o m b e (G a b o n ), g d z ie p rz e b y w a ł o d 1 8 9 5 do 1 9 0 2 ro k u. W la t a c h 1 9 0 7-1 9 1 2 p rz e b y w a ł w M a u r e ta n ii. P o p o w ro cie m ie s z k a ł w D io u rb e l (B ao l) p o d s t a ł ą k o n tr o lą w ła d z k o lo n ia ln y c h. M im o w s z y s tk o j e d n a k A h m a d o u B a m b a z w y c ię ż y ł w n ie r ó w n e j w a lc e z k o lo n iz a to r a m i, z a c h o w u ją c i u m a c n i a ją c to ż s a m o ś ć k u l t u r o w ą s e n e g a ls k ie g o n a r o d u. W 1 9 0 0 r. w s z y s tk ie k r ó l e s tw a, p o z a C a s a m a n c e, p o d d a ły s ię F r a n c ji. D a k a r, u tw o r z o n y w 1 8 5 7 r., w r a z z S a n t L o u is, G o re e i R u f is q u e b y ł z a r z ą d z a n y ja k o f r a n c u s k a p o s ia d ło ś ć o d 1 9 1 6 r o k u. W ty m c z a s ie m is jo n a r z e, z n ie w ie lk im p o w o d z e n ie m, r o z p o c z y n a ją e w a n g e liz a c ję k r a i n S e r e r e i C a s a m a n c e. N ie k tó r e p o p u la c je, u z n a w a n e z a p r y m ity w n e lu b p o lity c z n ie n ie z o r- g a n iz o w a n e, z a m ie s z k u ją c e r e g io n y z a le s io n e, a ż d o p o c z ą tk u w ie k u s t a w i a ły s iln y o p ó r. G d y b y n ie p r z e w a g a z b r o jn a n a d tu b y lc z y m i w o jo w n ik a m i, r e p r e sje, a n a w e t m a s a k r a o r a z s y s te m a t y c z n e w y k o r z y s ty w a n ie o d d z ia łó w s t r z e l có w a f r y k a ń s k ic h, s tw o r z o n y c h p r z e z F a i d h e r b e a, F r a n c j a z p e w n o ś c ią m i a ła b y p r o b le m y z u tw o r z e n i e m i m p e r i u m te j w ie lk o ś c i 32. F a k t, że m u s ia n o m a s o w o u c ie k a ć s ię d o p rz e m o c y, s iln ie k o n tr a s to w a ł z o fic ja ln y m i k o lo n ia ln y m i p r z e m o w a m i, a s z c z e g ó ln ie z p a c y f is ty c z n ą k o n c e p c ję f r a n c u s k ie j e k s p a n s ji, p r z e d s ta w io n ą w o w y m c z a s ie p r z e z P a u l a L e r o y - B e a u lie u a w je g o d o k tr y n a ln y m d z ie le O k o l o n i z a c ji u n o w o c z e s n y c h n a r o d ó w 33. W e d le te j k o n c e p c ji n ie ty le c h o d z iło o k o lo n iz a c ję ( d r o g ą z m a s o w a n e g o o s a d n i c tw a f r a n c u s k ie g o ), ile o u p o w s z e c h n ia n ie c y w iliz a c ji z a p o ś r e d n ic tw e m f r a n c u s k ie j t e c h n i k i i f r a n c u s k ie g o k a p i t a ł u, a t a k ż e z d o b y c ie n o w y c h r y n k ó w z b y tu o r a z m o r a ln e o d r o d z e n ie lu d n o ś c i 34. N ie m n ie j j e d n a k, in ic ju ją c o s a d n ic tw o w k o lo n ii, F r a n c j a w is to c ie c h c ia ła u r e g u lo w a ć p ro b le m u b o g ic h w m e tr o p o lia c h 35. M e tr o p o lia u s iło w a ł a w ię c z n a le ź ć s ta n o w is k o, p o le g a ją c e je d n o c z e ś n ie n a o b ro n ie f r a n c u s k ie g o im p e r i u m k o lo n ia ln e g o i n a z m in im a liz o w a n iu k o s z tó w, p o n o s z o n y c h p r z e z F r a n c ję. P o s ta n o w io n o w ię c, że k a ż d a k o lo n ia b ę d z ie m i a ł a n ie z a le ż n y b u d ż e t, co o z n a c z a ło, że je j w y d a tk i b ę d ą m u s ia ł y b y ć p o k r y w a n e z lo k a ln y c h p o d a tk ó w, s z c z e g ó ln ie ze s ły n n e g o p o d a tk u p o g łó w n e g o, n a ło ż o n e g o n a m ie js c o w ą lu d n o ś ć. F r a n c u s k i a n tr o p o lo g, J e a n - P i e r r e D o z o n, o c e n ia, że to n a p o c z ą tk u r e a l i z m u f a i d h e r b i a ń s k ie g o I I I R e p u b li k a u s t a n o w i ł a c a ł ą a d m i n is tr a c j ę s w e go k o lo n ia ln e g o im p e r i u m. Z je d n e j s tr o n y, n ie z r e z y g n o w a ła o f ic ja ln ie z a s y m ila c ji, co m o g ło s ta n o w ić z b y t d u ż e p r z e c iw s ta w ie n ie s ię te m u, co u w a ż a n o z a p e r s o n if ik a c ję f r a n c u s k ie j m is ji c y w iliz a c y jn e j. Z d r u g ie j s tro n y, w y c ią g n ę ła w n io s k i z d o ś w ia d c z e n ia z d o b y w c y S e n e g a lu, le g a liz u ją c ró ż n ic ę p o m ię d z y k o lo n i z a to r a m i i k o lo n iz o w a n y m i p o p rz e z u tw o r z e n ie «K o d e k s u tu b y lc z e g o» (1 8 8 7 ) 36. 32 J-P. Dozon, op. cit., s. 127. 33 P. Leroy-Beaulieu, De la colonisation chez les peuples modernes, Paryż 1874. 34 Zob. P. Leroy-Beaulieu, op. cit. 35 M. Mamdani, op. cit., s. 120. 36 J-P. Dozon, op. cit., s. 135.

102 B ara Ndiaye K o d e k s t u b y l c z y ( K o d e k s i n d y g e n a t u ) i p r a c a p r z y m u s o w a K o d e k s tu b y lc z y ( C o d e d e f i n d i g e n a t ) - z o s ta ł w p r o w a d z o n y 2 8 c z e rw c a 1 8 8 1 r.37 W 1 8 8 7 r. r z ą d f r a n c u s k i n a r z u c i ł go w s z y s tk im s w o im k o lo n io m. Z a p is y te g o k o d e k s u z m u s z a ły tu b y lc ó w i r o b o tn ik ó w e m ig r a n tó w do p r a c y p r z y m u s o w e j, z a b r a n i a ły p o d r ó ż o w a n ia n o c ą, w y m u s z a ły r e k w iz y c je, p o d a tk i p o g łó w n e ( o p ła ty ) o d z a p a s ó w o r a z z a w ie r a ł y w ie le in n y c h r ó w n ie p o n iż a ją c y c h śro d k ó w. C h o d z iło o z b ió r n ie o g r a n ic z o n y c h ś ro d k ó w, p r z e z n a c z o n y c h do w p r o w a d z e n ia tz w. d o b re g o ł a d u k o lo n ia ln e g o, o p a r te g o n a p r z y z n a n i u s o b ie p r z e z k o lo n iz a to r ó w p r a w a d o n ie r ó w n e g o t r a k t o w a n i a i do w y m ie r z a n ia s p r a w ie d liw o ś c i. K o d e k s b y ł b e z p r z e r w y u le p s z a n y w t a k i s p o s ó b, b y p r z y s to s o w a ć i n t e r e s y k o lo n iz a to r ó w do re a lió w d a n e g o k r a j u. W y ró ż n ia ł d w ie k a te g o r ie o b y w a te li f r a n c u s k ic h : p o c h o d z ą c y c h z m e tr o p o lii o r a z p o d d a n y c h f r a n c u s k ic h, tj. A fry k a n ó w, M a lg a s z y, A lg ie rc z y k ó w, A n ty l- c zy k ó w, M e la n e z y jc z y k ó w itp., j a k r ó w n ie ż r o b o tn ik ó w n a p ły w o w y c h. P o d d a n i fr a n c u s c y, p o d le g a ją c y K o d e k s o w i tu b y lc z e m u b y li p o z b a w ie n i w ię k s z o ś c i s w o b ó d i p r a w p o lity c z n y c h, z a c h o w u ją c je d y n i e s t a t u s o s o b is ty, p o c h o d z e n ia r e lig ijn e g o lu b z w y c z a jo w e g o. K o d e k s tu b y lc z y s tw o r z y ł z a te m d u a li s t y c z n y s y s te m, w k tó r y m w y s tę p o w a li z a ró w n o o b y w a te le fr a n c u s c y, w ty m a s y m ilo w a n i A f r y k a n ie, k o r z y s t a ją c y z u s t a w R e p u b lik i, j a k i o lb r z y m ia g r u p a tu b y lc ó w, k tó r y c h p r z e d e w s z y s tk im s a m a n a z w a o k r e ś l a ł a j a k o k la s ę n ie - o b y w a te li. Ó w s y s te m tw o r z y ł k la s ę, p o d le g a ją c ą s p e c ja ln y m p rz e p is o m, w ty m m.in. p ra c y p rz y m u s o w e j, z m u s z a ją c e j m ie js c o w ą lu d n o ś ć do d o s ta r c z a n ia r e g u la r n e j i d a rm o w e j siły ro b o czej do p r a c d ro g o w y c h o ra z n ie k tó r y c h z a d a ń p ry w a tn y c h. U s ta n o w ie n ie te g o k o d e k s u w y n ik a ło p rz e d e w s z y s tk im z tr o s k i o to, a b y o lb rz y m ie a f r y k a ń s k ie im p e r iu m n ie w ie le k o sz to w a ło m e tro p o lię, a b y k a ż d a k o lo n ia, k a ż d a f e d e r a c ja w y p ra c o w a ła ś ro d k i, sz c z e g ó ln ie p o p rz e z m o b iliz a c ję m ie jsco w e j s iły roboczej. K o le jn y m k o lo n ia ln y m a d m i n i s t r a t o r e m S e n e g a lu o r a z c a łe j f e d e r a c ji F r a n c u s k ie j A fry k i Z a c h o d n ie j (A O F ) z o s ta ł M a u r ic e D e la fo s s e 38. K o n ty n u u ją c 37 Lista 27 przestępstw dotyczących indygenatu. Obejmowała m.in. następujące przestępstwa: gromadzenie się bez zgody, poruszanie się na terenie gminy bez dokumentów podróżnych, ak t lekceważący lub obraźliwy wobec przedstawiciela władzy itp. Źródło: http://www.temoignages.re/lecode-de-l-indigenat-dans-1,12652.html [data odczytu: 11.11.10]. 38 E.F.M. Delafosse (1870-1926) - francuski afrykanista, adm inistrator kolonialny, etnolog, lingwista, nauczyciel i eseista. W 1894 r. rozpoczyna karierę w adm inistracji kolonialnej jako niższy urzędnik 3 klasy na Wybrzeżu Kości Słoniowej. W 1897 r. wyrusza do sąsiedniej Liberii jako konsul Francji. W 1899 r. powraca na Wybrzeże Kości Słoniowej, gdzie jest odpowiedzialny za wytyczenie granicy między tym krajem a Ghaną, wówczas kolonią brytyjską. W tym czasie poznał młodą mieszkankę Wybrzeża Kości Słoniowej, z którą m iał 2 dzieci, które oficjalnie uznał. W 1907 r. żeni się w Boulogne-Billancourt z Alice Houdas i wraca do Paryża, gdzie w l. 1909-1915 wykłada w Szkole Języków Wschodnich i w Szkole Kolonialnej. W 1915 r., w samym środku I wojny światowej, zostaje mianowany odpowiedzialnym za sprawy cywilne rządu we Francuskiej Afryce Zachodniej (AOF) w Dakarze, gdzie przebywa z małżonką i dwojgiem ich dzieci. Cała rodzina opuszcza D akar 27 lutego 1918 r. Nigdy więcej nie powrócił do Afryki. Źródło: http://fr.wikipedia.org/wiki/maurice_delafosse [data odczytu: 11.07.09].