Radosław Gross Życie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji "Służba Polsce" na terenie województwa olsztyńskiego

Transkrypt

1 Radosław Gross Życie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji "Służba Polsce" na terenie województwa olsztyńskiego Echa Przeszłości 11,

2 ECHA PRZESZŁOŚCI XI, 2010 ISSN Radosław Gross Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ŻYCIE CODZIENNE JUNAKÓW W BRYGADACH POWSZECHNEJ ORGANIZACJI SŁUŻBA POLSCE NA TERENIE WOJEWÓDZTWA OLSZTYŃSKIEGO P o d s ta w o w y m c e le m p o w o ła n ia P o w s z e c h n e j O r g a n iz a c ji S łu ż b a P o ls c e (P O S P ) b y ła k o n t r o l a n a d m ło d z ie ż ą 1. W ła d z a p o s t a n o w i ła e n tu z j a z m 1 N a tem at Służby Polsce ukazały się trzy prace: J. Hellwig, Powszechna O rganizacja Służba Polsce, W arszawa 1977; K. Lesiakowski, Powszechna O rganizacja Służba Polsce ( ). Powstanie, działalność, likw idacja, t. 1-2, Łódź 2008; L. S. Szuba, Powszechna Organizacja Służba Polsce ja k o narzędzie pracy i indoktrynacji m łodzieży w latach , Lublin Poza tym organizacji tej poświęcono kilka artykułów: K. Lesiakowski, Laicyzacja m łodzieży w hufcach i brygadach Powszechnej O rganizacji Służba Polsce ( ), Dzieje Najnowsze 2006, nr 2, s ; idem, Werbunek m łodzieży do brygad Powszechnej Organizacji Służba Polsce ( ), Dzieje Najnowsze 2004, nr 2, s ; idem, Powstanie Powszechnej Organizacji Służba Polsce w 1948 r.: z polityki stalinow skiej wobec m łodzieży p olskiej, Przegląd N auk Historycznych 2002, N r 1, s ; idem, Zajścia uliczne z udziałem ju n a k ó w Słu żby P olsce w Szczecinie 1 sierp n ia 1948 r., Teki A rchiw alne 2000, t. 5, s ; P. Pityński, N astroje jun aków w brygadach Powszechnej O rganizacji Służba Polsce na Dolnym Śląsku w latach , Śląski K w artalnik Historyczny Sobótka 1997, nr 3/4, s ; C. Płaza, Form owanie Powszechnej O rganizacji Służba Polsce na terenie wojew ództw a rzeszowskiego, Rocznik Przem yski 1990, t. 27, s ; L. Szuba, D ziałalność Powszechnej Organizacji Służba Polsce w latach , w: N iezależny Ruch M łodzieżowy w Polsce po drugiej wojnie światowej ( ), pod red. R. Sudzyńskiego, Toruń 2005, s ; idem, Pierw sze la ta działalności Powszechnej O rganizacji Słu żba Polsce, Czasy Nowożytne 2003, t. 14, s Przed 1989 r. ukazały się ponadto: K. Danił, Powszechna O rganizacja Służba Polsce , Wojskowy Przegląd Historyczny 1984, R. 29, nr 1, s ; J. Michnowska, Pow stanie i działalność Powszechnej O rganizacji Służba Polsce na Dolnym Śląsku w latach , Rozprawy Naukowe AWF 1981, n r 16, s ; J. Śmiałowski, Początki łódzkiej Powszechnej Organizacji Służba Polsce, Rocznik Łódzki, t. 30, 1981, s Problematyce działalności PO SP w województwie olsztyńskim poświęcono ja k dotąd zaledwie jeden tekst, który także ukazał się przed 1989 r. w dwóch różnych publikacjach wydanych

3 2 5 0 Radosław Gross i n a iw n o ś ć m ło d y c h lu d z i w y k o r z y s ta ć d o r e a l iz a c j i p la n ó w g łó w n ie id e o lo - g ic z n y c h 2. R z e s z e m ło d z ie ż y m ia ły z a s t ą p ić b r a k i s iły ro b o c z e j w e k s t e n s y w n ie r o z w ija ją c e j s ię g o s p o d a r c e. O d b u d o w a z n is z c z o n e g o k r a j u o r a z f o r s o w n a i n d u s t r i a l i z a c j a p o tr z e b o w a ły ro b o tn ik ó w. R z ą d z ą c y, k ie r u ją c m ło d z ie ż d o p r a c y p r z y n a jw ię k s z y c h i n w e s t y c ja c h w k r a j u, o s i ą g a li d w a z a s a d n i c z e c e le. P ie r w s z y m b y ło z d o b y c ie n i e m a l d a r m o w e g o r o b o t n i k a ( p a ń s tw o p o n o s iło n ie w y s o k ie k o s z t y u t r z y m a n i a ), d r u g i m z a ś i n d o k t r y n a c j a id e o lo g ic z n a. P r a c a m i a ł a b y ć f o r m ą w y c h o w a n ia s p o łe c z e ń s t w a k o m u n is ty c z n e g o. M ia ł to b y ć c z ło w ie k ś c iś le z w ią z a n y z k o le k ty w e m. J e d n o s t k a i je j c e le, in d y w i d u a l i z m, z o s t a ł y p o d p o r z ą d k o w a n e g r u p i e, s p o łe c z n o ś c i k o n t r o l o w a n e j p r z e z p a ń s tw o. P o u c h w a le n i u u s t a w y z 2 5 I I r. o p o w s z e c h n y m o b o w ią z k u p r z y s p o s o b ie n ia z a w o d o w e g o, w y c h o w a n ia fiz y c z n e g o i p r z y s p o s o b ie n ia w o js k o w e g o m ło d z ie ż y o r a z o o r g a n iz a c ji s p r a w k u l t u r y fiz y c z n e j i s p o r t u 3, p r a c a m ło d y c h P o la k ó w n ie b y ła d o b ro w o ln a. P r z e s t a ł a b y ć s p r a w ą ic h w ła s n e j w o li, w y n ik a ć z p o c z u c ia o d p o w ie d z ia ln o ś c i z a z n is z c z o n y w o jn ą k r a j. S t a ł a s ię o b o w ią z k ie m m ło d z ie ż y w w ie k u l a t 4. F o r m ą p r z y m u s u a d m i n i s tr a c y jn e g o p a ń s t w a w o b e c m ło d y c h o b y w a te li. U c h y la n ie s ię o d te g o o b o w ią z k u b y ło k a r a n e. Z g o d n ie z u s t a w ą z 2 5 I I r. m ło d z ie ż b y ła z o b o w ią z a n a do o d b y c ia tz w. p r a c o k re s o w y c h. F o r m ą o r g a n i z a c y jn ą b y ły b ry g a d y, do k tó r y c h w c ie la n o ju n a k ó w n a d łu ż s z y c z a s z d a l a o d d o m ó w. J e d n o s t k i z o r g a n iz o w a n o n a w z ó r w o jsk o w y. W l a t a c h n a b ó r p ro w a d z o n o p o d p r z y m u s e m. O d r. w w ię k s z o ś c i p o w o ły w a n o d o b r y g a d o c h o tn ik ó w. W o k r e s ie sw e j d z ia ła ln o ś c i P O S P o r g a n iz o w a ła n a jc z ę ś c ie j b r y g a d y in w e s ty c y jn e (o p e r a c y jn e ). P r a c a o k r e s o w a w ty c h je d n o s t k a c h o d b y w a ła się w k o le jn y c h t u r n u s a c h, k tó r e t r w a ł y n a o g ó ł 2 m ie s ią c e. W c ią g u r o k u o r g a n iz o w a n o 3 tu r n u s y. N a jc z ę ś c ie j p ie r w s z y o d b y w a ł s ię w m a j u i c z e rw c u, z okazji okrągłych rocznic utworzenia ZMP, zob.: G. Okoński, Powszechna Organizacja Służba Polsce na Warmii i M azurach, w: Ruch m łodzieżowy na Warmii i M azurach M ateriały na sesję. Kikity 1-2 grudnia 1978, Olsztyn 1978, b.p.; idem, Powszechna O rganizacja Służba Polsce na Warmii i M azurach, w: Z kart ruchu m łodzieżowego na W armii i M azurach. M ateriał wydany z okazji 40-lecia ZMP. Wojewódzka Komisja Historyczna Zarządu Wojewódzkiego ZSMP, Olsztyn 1988, s Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), zespół: Komitet C entralny PZPR, sygn. 237/V-327, k. 8, Założenia Powszechnej Organizacji Służba Polsce. 3 Zob. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1948, n r 12, poz Zwolnieni od obowiązku byli: niezdolni do pracy fizycznej, kobiety zamężne lub ciężarne, karm iące matki, pełniący służbę wojskową i ci, którzy ją odbyli, jedyni żywiciele rodzin, chłopi utrzymujący się z prowadzenia gospodarstwa rolnego, których nie mogli zastąpić inni członkowie rodziny, duchowni wyznań uznanych przez państwo. Zwolnieni częściowo lub całkowicie byli także funkcjonariusze państwowi i samorządowi, pracownicy zakładów państwowych, sam orządowych, nauczyciele, niektórzy członkowie aparatu ZMP, uczniowie szkół SPP. Patrz: ibidem, art. 33 i 34; J. Iwaniak, Parę uwag o wcielaniu m łodzieży do brygad operacyjnych SP, Poradnik Pracownika SP 1949, nr 4, s

4 Zycie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji d r u g i - w lip c u i s i e r p n iu, tr z e c i - w e w r z e ś n i u i p a ź d z i e r n ik u. Z c z a s e m z a c z ę to o r g a n iz o w a ć t a k ż e b r y g a d y z im o w e, o c h o tn ic z e, p ię c io ip ó łm ie s ię c z n e, ro c z n e ( s z k o le n ia z a w o d o w e g o ), k o m p a n ie r o ln e (p ó ź n ie j n a z w a n e b r y g a d a m i), n a d k o n ty n g e n t o w e 5. P r o b le m b r y g a d w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im n a le ż y r o z p a t r y w a ć w d w o j a k i sp o s ó b. P o p ie r w s z e, k a d r a m i a ł a z a z a d a n i e p o w o ła ć o d p o w ie d n ią lic z b ę m ło d z ie ż y d o p r a c y w b r y g a d a c h p o z a w o je w ó d z tw e m. B y ło to w ię c z a d a n i e w e r b u n k o w e. P o d r u g ie, n a t e r e n i e w o je w ó d z tw a p r a c o w a ły b r y g a d y in w e s ty c y jn e o r a z k o m p a n ie i b r y g a d y r o ln e. J u n a c y p r a c u ją c y w n ic h b y li w e r b o w a n i w in n y c h w o je w ó d z tw a c h p r z e z m ie js c o w e k o m e n d y S P. B y ło to w ię c z a d a n i e p o le g a ją c e n a n a d z o r o w a n iu. U tw o rz o n o s to s u n k o w o n ie w ie le b r y g a d in w e s ty c y jn y c h ze w z g lę d u n a s p e c y f ik ę g o s p o d a r c z ą ty c h z ie m. K o m e n d z ie W o je w ó d z k ie j P O S P w O ls z t y n i e b e z p o ś r e d n io p o d le g a ły b r y g a d y in w e s ty c y jn e z o r g a n iz o w a n e w i r. W r. p r a c o w a ły d w ie o n u m e r a c h : 3 8 i T rz y l a t a p ó ź n ie j s f o rm o w a n o c z te r y b r y g a d y o z n a c z o n e n u m e r a m i : 4, 3 3, 3 4 i P o z a ty m u tw o r z o n o b r y g a d y w , i r., k tó r e p o d p o r z ą d k o w a n o K o m e n d z ie Z g r u p o w a n ia B r y g a d (K Z B ) w G d a ń s k u. W r. z o r g a n iz o w a n o d w ie b r y g a d y - n r 3 3 i D w a l a t a p ó ź n ie j - s z e ś ć, o n u m e r a c h : 3, 4, 3 3, 3 4, 4 6 i N a t o m i a s t w r. s f o rm o w a n o ty lk o d w ie b ry g a d y : n r 3 i W m a j u r., z g o d n ie z r o z k a z e m n r /5 4 K o m e n d y Z g r u p o w a n ia B r y g a d w G d a ń s k u, u tw o r z o n o O d d z ia ł B (b r y g a d ) z s i e d z ib ą w K o m e n d z ie W o je w ó d z k ie j P O S P w O ls z t y n ie 11. Z a jm o w a ł s ię o n p r z e d e w s z y s tk im n a d z o r o w a n ie m p r a c b r y g a d r o ln y c h s ta c jo n u ją c y c h n a t e r e n i e w o je w ó d z tw a 5 Zob. L. Szuba, Pierwsze lata działalności..., s Brygada 38. stacjonowała w Długołęce. Junacy wykonywali prace melioracyjne. Brygada 39. stacjonowała w Rucianem. Junacy pomagali w budowie fabryki płyt pilśniowych i odbudowie tartaku, zob. Archiwum Państwowe w Olsztynie [dalej APO], zespół: Komenda Wojewódzka Powszechnej Organizacji Służba Polsce [dalej KW PO SP ], 472/105, k. 10 i 28, Meldunek Komendanta Wojewódzkiego PO SP w Olsztynie do Komendy Głównej 1949 r. (bez daty dziennej). 7 Brygada 4. stacjonowała w Ornecie. Junacy wykonywali prace budowlane. Brygada 33. stacjonowała w Józefowie. Junaków zatrudniono przy eksploatacji torfu. Brygada 34. stacjonow ała w Ruciance. Junacy tej brygady także pozyskiwali torf. Brygada 46. stacjonowała w Braniewie. Junaków zatrudniono do prac ziemnych i torowych, zob. AAN, zespół: Komenda Główna Powszechnej Organizacji Służba Polsce [dalej KG PO SP ], 182/27, k. 219 i 223, Rozkaz Nr 047/K. Gł. z dn. 20 III 1952 r. 8 AAN, KG PO SP, 182/22, k , Rozkaz N r 032/Sztab z dn. 4 VII 1951 r.; APO, KW PO SP, 472/70, k. nlb, Zarządzenie Komendanta Głównego PO SP z dn. 16 VII 1951 r. 9 Brygada 3. stacjonowała w Budwitach. Junacy zajmowali się pozyskiwaniem torfu. Brygadę 4. przeniesiono do Biedkowa. Junacy tej brygady także pozyskiwali torf. Miejsce postoju i praca brygad i 46. nie zmieniły się. Brygada 91. stacjonowała w Zeglinach. Junaków zatrudniono przy regulacji rzeki Guber, zob. APO, KW PO SP 472/92, k , Rozkaz Komendanta Wojewódzkiego Nr 09 z dn. 1 IV 1953 r. 10 AAN, KG PO SP, 182/6, k. 216, Rozkaz Nr 10 z dn. 30 III 1954 r. 11 APO, KW PO SP, 472/204, k , Pismo Komendy Zgrupowania Brygad w Gdańsku do Szefa Oddziału B KW PO SP Olsztyn z dn. 22 V 1954 r.

5 2 5 2 Radosław Gross o ls z ty ń s k ie g o 12. R o z w ią z a n ie n ie tr w a ło d łu g o. 13 X r. K o m e n d a n t G łó w n y w y d a ł r o z k a z, z g o d n ie z k tó r y m z k o ń c e m r. z lik w id o w a n o K o m e n d y Z g r u p o w a n ia B r y g a d (w ty m ró w n ie ż w G d a ń s k u ). O d 1 I r. O d d z ia ł B r y g a d p r z y K o m e n d z ie W o je w ó d z k ie j w O ls z ty n ie p o d p o r z ą d k o w a n o b e z p o ś r e d n io K o m e n d z ie G łó w n e j13. B r y g a d y in w e s ty c y jn e s ta c jo n u ją c e n a t e r e n i e w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k i e go n ie b y ły je d n o s t k a m i lic z n y m i. W r. b r y g a d y 3 8. i 3 9. lic z y ły n ie w ie le p o n a d j u n a k ó w k a ż d a 14. W r. je d y n i e 4. b r y g a d a s ta c jo n u ją c a w B ie d k o w ie lic z y ła p o n a d m ło d y c h c z ło n k ó w S P. S t a n o so b o w y p o z o s t a ły c h w y n o s ił p o j u n a k ó w 15. W r. i r. b r y g a d y lic z y ły po o s ó b 16. R o ln ic z y c h a r a k t e r g o s p o d a r k i w p o łą c z e n iu z d u ż y m a r e a ł e m z ie m i, k tó r e j w ła ś c ic ie le m b y ł s k a r b p a ń s t w a 17, s p r a w ił, że p r z e z c a ły o k r e s d z ia ł a l n o ś c i P O S P (p o z a r o k ie m ) o r g a n iz o w a n o n a t e r e n i e w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o o d d z ia ły m ło d z ie ż y z a tr u d n io n e n a jp i e r w w P a ń s tw o w y c h N ie r u c h o m o ś c ia c h Z ie m s k ic h, a p ó ź n ie j w P G R - a c h. W l a t a c h o d d z ia ły t e n a z y w a n o k o m p a n i a m i - w z a le ż n o ś c i o d w y k o n y w a n y c h p r a c b y ły o k r e ś la n e ż n iw n y m i lu b w y k o p k o w y m i. O d r. z a c z ę to o r g a n iz o w a ć b r y g a d y r o ln e. P r a c o w a ły o n e p r z e z t r z y t u r n u s y w c ią g u r o k u (o d m a j a do p a ź d z ie r n ik a ). N a z w a u t r z y m a ł a s ię a ż d o r o z w ią z a n i a S łu ż b y P o ls c e. Co r o k u p ra c o w a ło ic h w w o je w ó d z tw ie o d s z e ś c iu d o t r z y d z i e s t u W 1954 r. utworzono jedynie dwie brygady inwestycyjne, a w 1955 r. nie zorganizowano na tym terenie już żadnej, zob. ibidem. 13 APO, KW PO SP, 472/87, k , Rozkaz Komendanta Głównego N r 038/K. Gł. z dn. 13 X 1954 r. Rozkaz polecał także powołanie specjalnych komisji, które miały zająć się rozmieszczeniem kadry likwidowanych KZB. Część trafiła do oddziałów brygad, część do instytucji poza SP. 14 AAN, KG PO SP, 182/482, k. 33, Zestawienie statystyczne junaków 38. brygady według stanu na dzień 2 VII 1949 r.; ibidem, k. 36, Zestawienie statystyczne junaków 39. brygady według stanu na dzień 2 VII 1949 r. 15 AAN, KG PO SP, 182/27, k. 219 i 223, Rozkaz N r 047/K. Gł. z dn. 20 III 1952 r. 16 APO, KW PO SP 472/92, k , Rozkaz Komendanta Wojewódzkiego Nr 09 z dn. 1 IV 1953 r.; AAN, KG PO SP, 182/6, k. 216, Rozkaz Nr 10 z dn. 30 III 1954 r. 17 Udział gospodarstw państwowych podległych m inisterstw u rolnictwa w ogólnej powierzchni użytków rolnych w województwie olsztyńskim w 1949 r. wynosił 21,1%, a w 1955 r. - 25,8%, zob.: R. Hryciuk, G ospodarka w ojew ództw a olsztyńskiego w latach , Kom unikaty Mazursko-W armińskie 1985, nr 3-4, s , 390; B. Wilamowski, Rolnictwo Polski północno-wschodniej, W arszawa 1969, s Największa liczba junaków zatrudnionych w brygadach rolnych przypadła na lata W roku 1952 w trzech kolejnych turnusach na terenie województwa olsztyńskiego pracowało po około 3200 junaków i junaczek. Rok później liczba ta wzrosła do około 3600, zob. APO, KW PO SP, 472/904, k. 17, Wykaz dyslokacji małych brygad (kompanii) rolnych w I turnusie 1952 r. na terenie woj. olsztyńskiego z dn. 22 IV 1952 r.; APO, KW PO SP, 427/93, k. 90, Wykaz dyslokacji brygad rolnych na terenie woj. olsztyńskiego z dn. 30 IV 1952 r.; ibidem, k , Wykaz dyslokacji brygad rolnych w II turnusie 1952 r. na terenie województw a olsztyńskiego (Załącznik nr 1 do Rozkazu Komendanta Wojewódzkiego Nr 0433 z dn. 13 VI 1952); AAN, KG PO SP, 182/28, k. 288, Rozdzielnik na wcielenie junaków na III turnus 1952 r.; APO, KW PO SP, 472/203, k. 36, Raporty stanu z brygad rolnych na dzień 14 V 1953 r.

6 Życie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji W a r to p r z y jr z e ć s ię ż y c iu c o d z ie n n e m u, b y z r o z u m ie ć p o s ta w ę m ło d z ie ż y w o b e c te j o r g a n iz a c ji, a t a k ż e w ła d z, z k tó r y m i P O S P b y ła u to ż s a m i a n a. O k r e ś le n ie ży c ie c o d z ie n n e d e f in io w a n e j e s t w r ó ż n o r a k i s p o s ó b 19. W t e k ś c ie ty m s p r o w a d z a s ię d o p r ó b y o p is u e g z y s te n c ji, b y to w a n ia i d z ia ł a n ia m ło d z ie ż y w w a r u n k a c h s k o s z a r o w a n y c h, z d a l a o d d o m ó w ro d z in n y c h. A n a liz ie p o d d a n o w ię c r o z k ła d d n ia, s p o s o b y s p ę d z a n i a w o ln e g o c z a s u, w y p a d k i, k tó r y m u le g a l i ju n a c y, o r a z c h o ro b y, n a k tó r e z a p a d a li, a t a k ż e w a r u n k i b y to w e, n a k tó r e w p ły w m ia ły : m ie js c e z a k w a te r o w a n ia, s t a n s a n i t a r n y o r a z w y ż y w ie n ie i u m u n d u r o w a n i e. R o z k ł a d d n i a. C o d z i e n n o ś ć C z y n n o ś c i w s t ę p n e. P o p r z y b y c iu m ło d z ie ż y n a m ie js c e s ta c jo n o w a n ia b r y g a d, o r g a n iz o w a n o u r o c z y s to ś ć p o w ita l n ą, w k tó r e j u c z e s tn ic z y li p r z e d s t a w ic ie le p o w ia to w y c h w ła d z P Z P R i Z M P, K o m e n d y W o je w ó d z k ie j P O S P o r a z p r z e d s ta w ic ie le in w e s t o r a, n a rz e c z k tó r e g o b r y g a d a m i a ł a p ra c o w a ć. P o te m o d b y w a ła s ię k ą p ie l i b a d a n i a l e k a r s k ie. N ie z d o ln y c h d o p r a c y fiz y c z n e j k ie r o w a n o p r z e d o k rę g o w e k o m is je le k a r s k ie, k tó r e d e c y d o w a ły o e w e n t u a l n y m z w o ln ie n iu ze w z g lę d ó w z d r o w o tn y c h 20. P ie r w s z e g o d n ia m ło d z i lu d z ie o d b ie r a li m u n d u r y S P i b y li k w a te r o w a n i n a jc z ę ś c ie j w n a m i o ta c h 21. U b r a n i a c y w iln e m a g a z y n o w a n o w w o r k a c h w p o m ie s z c z e n ia c h s p e c ja ln ie n a t e n c e l p r z e z n a c z o n y c h 22. D o p r a c y k ie r o w a n o d n i a n a s tę p n e g o. R o z k ł a d d n i a. C o d z ie n n e ż y c ie w b r y g a d a c h S łu ż b y P o ls c e b y ło p o d p o r z ą d k o w a n e r o z k ła d o w i d n ia. B y ł o n d o k ła d n ie z a p la n o w a n y p r z e z K o m e n d ę G łó w n ą S P i ś c iś le p r z e s t r z e g a n y p r z e z p o s z c z e g ó ln e o d d z ia ły. D o s tr z e c w n im m o ż n a w ie le p o d o b ie ń s tw d o o d d z ia łó w w o js k o w y c h. A n a lo g ia n ie b y ła o c z y w iśc ie p r z y p a d k o w a. P O S P w p ie r w s z y c h l a t a c h b y ła p o d p o r z ą d k o w a n a w o js k u. S a m e b r y g a d y b y ły p o m y ś la n e ja k o f o r m a p r a c y i s z k o le n ia m ło d z ie ż y w w a r u n k a c h s k o s z a r o w a n y c h z d a l a o d d o m u, w k tó r y c h o b o w ią z y w a ła ś c is ła d y s c y p lin a. D z ie ń z a c z y n a ł s ię o d p o b u d k i o g o d z in ie P o te m o d b y w a ła s ię g im n a s t y k a. N a s tę p n i e m ło d z ie ż m y ła s ię i s ł a ł a łó ż k a. C z y n n o ś c i w y k o n y w a n o p lu t o n a m i. K a ż d y z n ic h m i a ł d o k ła d n ie o k r e ś lo n y c z a s. G d y j e d e n p lu t o n u d a w a ł s ię d o ła ź n i, m ło d z ie ż z in n y c h p lu to n ó w z a jm o w a ła s ię w ty m c z a s ie 19 N a tem at różnych definicji życia codziennego w badaniach historyków zob. między innymi: M. Bogucka, Zycie codzienne - spory wokół profilu badań i definicji, Kwartalnik H istorii K ultury M aterialnej 1996, nr 3, s ; T. Szarota, Zycie codzienne w Peerelu, propozycja badawcza, Polska 1944/ Studia i M ateriały 1995, t. 1, s APO, KW PO SP, 472/204, k. 10, Meldunek dowódcy 33. brygady do Wydziału Zdrowia KW PO SP w Olsztynie z dn. 12 V 1951 r. 21 APO, KW PO SP, 472/93, k. 143, Sprawozdanie Komendy Powiatowej PO SP Susz z obsłużenia brygady rolnej n r 217 II turnusu z dn. 24 VII 1952 r. 22 APO, KW PO SP, 472/204, k. 5-7, Meldunek dowódcy 46. brygady do Wydziału Zdrowia KW PO SP w Olsztynie z dn. 3 V 1952 r.

7 2 5 4 Radosław Gross u p r z ą t a n i e m w ła s n y c h p o s ł a ń i n a m io tó w ( s a l) 23. N a s tę p n i e z b ie r a n o s ię n a a p e lu, p o d c z a s k tó r e g o ś p ie w a n o H y m n S P 24. W r. o d b y w a ła s ię ta k ż e m o d litw a, a le ty lk o d la c h ę tn y c h 25. P o ś n i a d a n i u o r g a n iz o w a n o a p e l p o r a n n y. M ło d z ie ż d o w ia d y w a ła się o z a d a n i a c h p r o d u k c y jn y c h n a d a n y d z ie ń. R o z d a w a n o n a g r o d y i k a ry, o d b ie r a n o r a p o r t y o s t a n i e z d ro w ia. W o d p o w ie d n ie j k s ią ż c e o d n o to w y w a n o n a z w i s k a ju n a k ó w z g ła s z a ją c y c h s ię do le k a r z a 26. N a s tę p n i e w z w a r ty m s z y k u m a s z e r o w a n o do p ra c y, k t ó r a n a o g ó ł ro z p o c z y n a ła s ię o g o d z W b r y g a d a c h in w e s ty c y jn y c h i r o ln y c h c z a s p r a c y w y d łu ż a n o. W s p ó łz a w o d n ic tw o, z o b o w ią z a n ia p r o d u k c y jn e, z a g r z e w a n ie do b ic ia n o r m p r o d u k c y jn y c h s p r a w ia ło, że c z ę s to j u n a c y m u s ie l i p r a c o w a ć p o g o d z in d z ie n n ie, a n a w e t d łu ż e j27. P o p r a c y m ło d z ie ż p o w r a c a ła do o b o z o w is k a, m y ł a s ię i p lu t o n a m i u d a w a ła s ię n a o b ia d, p o k tó r y m r o z p o c z y n a ła s ię p r z e r w a n a o d p o c z y n e k. P ó ź n ie j o d b y w a ły s ię z a ję c ia p o p o łu d n io w e ( p r z y s p o s o b ie n ie w o js k o w e, s z k o le n ie p o lity c z n o -w y c h o w a w c z e i w y c h o w a n ie fiz y c z n e ). Z e w z g lę d u n a w y d łu ż a n y c z a s p r a c y s z k o le n ie p o p o łu d n io w e b y ło d o ść k r ó tk ie ; a b y n o r m y m o g ły b y ć s p e łn io n e, z c z a s e m p o ś w ię c a n o n a t e n c e l n ie d z ie le 28. N a z a k o ń c z e n i e o d c z y ty w a n o w p o s z c z e g ó ln y c h k o m p a n i a c h r o z k a z d z ie n n y i r o z d a w a n o lis t y p r z y s ła n e z d o m ó w. N a s tę p n i e o d b y w a ł s ię a p e l m u n d u r o w y, p o d c z a s k tó r e g o p o d s u m o w y w a n o d z ie ń p r a c y p o s z c z e g ó ln y c h k o m p a n ii, z a p o z n a w a n o z o s ią g n ię c ia m i p r o d u k c y jn y m i, w y m ie n ia n o n a z w i s k a p rz o d o w n ik ó w p ra c y, p r z o d u ją c e d r u ż y n y i p lu t o n y 29. P o a p e lu i k o la c ji o d b y w a ły s ię z a ję c ia ś w ie tlic o w e. Z g o d n ie z w y ty c z n y m i K o m e n d y G łó w n e j j u n a c y w c z a s ie w o ln y m p o w in n i t a k ż e b y ć p o d d a w a n i o d d z ia ły w a n iu a g ita c y jn o - p r o p a g a n d o w e m u 30. D z ie ń k o ń c z y ł s ię a p e le m w ie c z o rn y m, s p r a w d z a n o s t a n b ry g a d y, p o c z y m m ło d z ie ż p o n o w n ie ś p i e w a ł a H y m n S P 31. W r. p o ty m p u n k c ie m o g ła o d b y ć s ię m o d litw a, a le ty lk o d la c h ę tn y c h 32. O g o d z in ie o g ła 23 Zob. Tok służby w oddziałach S P, w: Program wyszkolenia liniowego dla w szystkich typów hufców męskich Powszechnej O rganizacji S łu żba Polsce I, II, i III stopnia S.P. na I-szy okres 1 IX - 30 X I 1948 r, W arszawa 1948, s Podczas brygad organizowanych w 1948 r. śpiewano Rotę, gdyż Hymn SP powstał później. 25 Zob. Tok służby..., s Ibidem. 27 L. Szuba, Pierwsze lata działalności..., s Zob. Tok służby..., s Ibidem. 30 E. Vogel, Zespoły świetlicowe w brygadach, Poradnik Pracownika SP 1949, nr 5, s. 54; E. V.[ogel], Kierownik św ietlicy organizatorem pracy świetlicowej, Poradnik Pracownika SP 1950, nr 5, s. 30; APO, KW PO SP, 472/93, k. 166, Sprawozdanie na rozpoczęcie II turnusu brygady 221. z dn. 23 VII 1952 r.; APO, KW PO SP, 472/199, k. nlb, Odpis sprawozdania z przeprowadzonej kontroli i udzielenia pomocy w brygadzie n r 307 Powoje z dn X 1953 r. 31 W 1948 r. śpiewano Rotę. 32 Zob. Tok służby..., s. 41.

8 Życie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji s z a n o c a p s t r z y k, p o k tó r y m o b o w ią z y w a ła b e z w z g lę d n a c is z a n o c n a. N ie z a w s z e j e d n a k u d a w a ło s ię j ą u tr z y m a ć. D o ść c z ę s to w ż e ń s k ic h k o m p a n ia c h i b r y g a d a c h r o ln y c h p o d c h m ie le n i m ie js c o w i p r a c o w n ic y P G R -ó w p ró b o w a li n a w ią z y w a ć b liż s z ą z n a jo m o ś ć z j u n a c z k a m i 33. P o z a o b o w ią z k ie m p ra c y, m ło d z i lu d z ie m ie li t a k ż e s z e r e g d o d a tk o w y c h z a ję ć. N ie m o g li o p u s z c z a ć m ie js c a z a k w a te r o w a n ia b e z z e z w o le n ia p r z e ło ż o n y c h. J u n a c y s łu ż b o w i p o m a g a li o fic e ro m s łu ż b o w y m w b r y g a d z ie, p e łn ili w a r tę, p r o w a d z ili k s i ą ż k ę r a p o r tó w. W p is y w a li n a z w is k a ju n a k ó w, k tó r z y źle z a c h o w y w a li s ię lu b s p ó ź n ili z p r z e p u s t k i o r a z u w a g i o p o r z ą d k u w n a m i o t a c h lu b iz b a c h 34. W k a ż d y m n a m io c ie m ia n o w a n o k o m e n d a n t a. O d p o w ia d a ł o n z a u tr z y m a n i e c z y s to ś c i i w ie tr z e n ie ( p o d w ija n ie b o k ó w )35. M ło d z ie ż y p r z e b y w a ją c e j w b r y g a d a c h n a k a z y w a n o b y c ie c z u jn y m i p r z e s t r z e g a n i e ta j e m n ic y p a ń s tw o w e j. N ie w o ln o b y ło z d r a d z a ć in f o r m a c ji n a t e m a t y p r o d u k c y jn e ty c h z a k ła d ó w, w k tó r y c h p r a c o w a n o. Z a b r o n io n e b y ło ro z p o w s z e c h n ia n ie w ia d o m o ś c i n a t e m a t s k ł a d u o so b o w e g o b r y g a d i ic h s t r u k t u r y o r g a n iz a c y jn e j. S p e c ja ln e z a r z ą d z e n i e re g u lo w a ło p r o b le m r o b ie n ia z d ję ć. W s z y s tk ie a p a r a t y fo to g ra fic z n e, k tó r e z n a jd o w a ły s ię n a t e r e n i e j e d n o s t k i, m u s ia ł y b y ć u ję t e w e w id e n c ji d o w ó d z tw a b ry g a d y. N a t e r e n i e z a k ł a d u ( m ie js c a ) p r a c y m ło d z ie ż y n ie w o ln o b y ło w y k o n y w a ć z d ję ć. D o p u s z c z o n o p e w n e s y tu a c je, w k tó r y c h m o ż n a b y ło fo to g ra fo w a ć : P o z w o lić je d y n i e n a f o to g r a f o w a n ie z e s p. [o łó w -R.G.] a r t y s ty c z n y c h, p r z o d o w n ik ó w p ra c y, w y s ta w, g a z e t e k ś c ie n n y c h, o r a z in d y w id u a l n ie ju n a k ó w i k a d r y ty lk o z a z g o d ą i w o b e c n o ś c i d o w ó d c y lu b z a s tę p c y d -c v b r y g a d y 36. W z b u d z a n ie p r z e z ó w c z e s n ą p r o p a g a n d ę p o c z u c ia b y c ia o b s e r w o w a n y m p r z e z w ro g a k la s o w e g o lu b im p e r i a li s ty c z n y c h a g e n tó w, z ja w is k o s w o is te j s z p ie g o m a n ii, w y n i k a ją c e z p o tr z e b y z w a r c ia s z e r e g ó w w c z a s ie z a o s tr z a ją c e j s ię w a lk i w m i a r ę p o s tę p ó w k o m u n i z m u, s p r a w i a ło, że n i e m a l w s z y s t k ie p r z e j a w y ż y c ia m ło d z ie ż y w b r y g a d a c h i je j p r a c a u r a s t a ł y d o r a n g i ta j e m n i c y p a ń s tw o w e j. W a r u n k i p a n u j ą c e w b r y g a d a c h n ie p r z y n o s iły c h lu b y ic h o r g a n i z a to r o m. U z n a n o w ię c, że le p ie j, a b y n ie b y ły u p u b l i c z n i a n e m.in. p r z e z fo to g r a f ie. U s iln ie u t r w a l a n y p r z e z p r o p a g a n d ę o b r a z ju n a k ó w e n tu z j a s t y c z n ie n a s ta w io n y c h do p r a c y i tz w. lu d o w e j o jc z y z n y n ie m i a ł n ic w s p ó ln e g o z r z e c z y w is to ś c ią p a n u ją c ą w ty c h o d d z ia ła c h. O r g a n iz a c ja b a r d z o d b a ła o to, a b y k a r y g o d n e w y d a r z e n ia lu b w y b r y k i p o z o s ta ły ś c is łą ta j e m n i c ą. Ś w ia d c z ą o ty m z a r z ą d z e n i a i w y ty c z n e d o ty c z ą c e s p o s o b u in f o r m o w a n ia i s p o r z ą d z a n ia s p r a w o z d a ń do w ła d z z w ie r z c h n i c h w o r g a n i z a c ji p r z e z j e d n o s t k i te r e n o w e. 33 APO, KW PO SP, 472/201, k. 63, Meldunek Brygady Rolnej nr 227 w Zatykach pow. Morąg o wypadku w dniu 8 VII 1954 r. 34 Zob. Tok służby..., s Ibidem, s APO, KW PO SP, 472/76, k. 23, Zarządzenie Szefa Sztabu Komendy Wojewódzkiej PO SP w Olsztynie Nr 010 z dn. 4 VII 1952 r. (podkreślenie w oryginale).

9 2 5 6 Radosław Gross W s z e lk ie w y p a d k i lu b z d a r z e n i a u z n a n e p r z e z k a d r ę z a g r o ź n e m u s ia ł y b y ć o p is y w a n e w z a s z y f r o w a n y c h m e l d u n k a c h 37. S p o ż y w a n ie a lk o h o lu s p r z y ja ją c e w s z c z y n a n iu k łó tn i, a w a n t u r i b u r d b y ło c z ę s ty m z ja w is k ie m. W ie lo k r o tn ie do b ó je k d o c h o d z iło m ię d z y ju n a k a m i. C z a s a m i w d a w a li s ię o n i w b ija ty k i z m ie js c o w ą lu d n o ś c ią. W s ie r p n iu r. tr z e c h j u n a k ó w z 6 1. k o m p a n i i ż n iw n e j s ta c jo n u ją c e j w m ie js c o w o ś c i B o g a - t y ń p o s p o ż y c iu a lk o h o lu u d a ło s ię do m a j ą t k u P G R K lu c z, w k tó r y m j e d e n z n ic h p o b ił r o b o t n ik a P G R. S p r a w ą m u s i a ł a z a ją ć s ię p r o k u r a t u r a re jo n o w a w B r a n ie w ie 38. W ty m s a m y m m ie s i ą c u p ija n i j u n a c y z 6 3. k o m p a n ii ż n iw n e j s ta c jo n u ją c e j w D z ik o w ie w y w o ła li a w a n t u r ę n a z a b a w ie 39. D o w ó d c a 34. b r y g a d y in w e s ty c y jn e j d o n o s ił: ju n a k C z e s ła w O k o ń p o s p o ż y c iu a lk o h o lu a w a n tu r o w a ł s ię i w y g a d y w a ł s ło w a p rz e c iw k o o b e c n e m u u s tr o jo w i. S p r a w ę te g o j u n a k a p r z e k a z a n o d o U B w B r a n ie w ie 40. N ie k ie d y j u n a c y s t a w a l i s ię o f i a r a m i n a p a ś c i. P r a c a m ło d y c h c z ło n k ó w S P w n ie k t ó r y c h m a j ą t k a c h r o ln y c h o k a z y w a ła s ię n ie b e z p ie c z n a z p o w o d u w ro g o n a s t a w i o n y c h p ra c o w n ik ó w. N a t e r e n i e G m in n e j S p ó łd z ie ln i R o ln ic z e j T ro k sy, g d z ie m ło d z ie ż p o m a g a ł a w ż n iw a c h, d w ó c h p r a c o w n ik ó w p o b iło j u n a k a 41. C z a s a m i m ło d z i lu d z ie z S P b y li b ic i p r z e z k a d r ę. N a jw a ż n ie js z y m w ó w c z a s k r y t e r i u m je j d o b o r u b y ła o d p o w ie d n ia p o s t a w a m o r a ln o -p o lity c z - n a. O d d e le g o w a n i z w o js k a o fic e ro w ie lu b p r z y jm o w a n i do p r a c y r e z e r w iś c i o k a z y w a li s ię c z ę s to lu d ź m i n ie p r z y g o to w a n y m i do p r a c y z m ło d z ie ż ą 42. O n i t a k ż e n a d u ż y w a li a lk o h o lu, co b y ło s z c z e g ó ln ie n ie w y c h o w a w c z e. W p a ź d z ie r n ik u r. s a n i t a r i u s z 111. k o m p a n i i w y k o p k o w e j w d a ł s ię w a w a n t u r ę w g o s p o d z ie z o r m o w c a m i43. N ie k ie d y a lk o h o l s t a w a ł s ię p r z y c z y n ą k o liz ji d ro g o w y c h. D w ó c h p ra c o w n ik ó w 3 4. b ry g a d y, b ę d ą c y c h w s t a n i e n i e t r z e ź w y m, s p o w o d o w a ło w r. g ro ź n y w y p a d e k s a m o c h o d o w y 44. W b r y g a d a c h d o c h o d z iło t a k ż e d o k ra d z ie ż y. N a jc z ę ś c ie j p r z y w ła s z c z a n o so b ie e le m e n ty u m u n d u r o w a n i a o r a z p ie n ią d z e. K r a d z io n e p r z e d m io ty b y ły s p r z e d a w a n e m ie js c o w e j lu d n o ś c i. W c z e rw c u r. s z e ś c iu ju n a k ó w z AAN, KG PO SP, 182/2, k. 2, Rozkaz Komendy Głównej Nr 02 z dn. 28 V 1948 r.; AAN, KG PO SP, 182/4, k , Instrukcja Nr 3/Szt. 1949; AAN, KG PO SP, 182/15, k , Rozkaz N r 010/Szt. II z dn. 16 VI 1950 r. 38 APO, KW PO SP, 472/905, k , Meldunek Komendy Wojewódzkiej PO SP w Olsztynie z dn. 10 VIII 1951 r. 39 Ibidem, k. 22; zob. także: APO, KW PO SP, 472/70, k. 29, Pismo Komendy Głównej z dn. 3 IX 1951 r. 40 APO, KW PO SP, 472/199, k. 78 [nowa paginacja], Meldunek dowódcy 34. brygady do KW PO SP Olsztyn z dn. 15 IX 1951 r. 41 Ibidem, k , Meldunek Komendy Powiatowej PO SP w Biskupcu z dn. 17 IX 1952 r. 42 APO KW PO SP, 472/201, k. 74, Meldunek junaka Zdzisława Jaszowskiego do KW PO SP w Olsztynie z dn. 19 VII 1949 r. 43 APO, KW PO SP, 472/199, k. 4, Meldunek Komendy Powiatowej PO SP w Kętrzynie z dn. 25 X 1951 r. 44 APO, KW PO SP, 472/76, k. 17, Rozkaz N r 017 Szefa Sztabu KW PO SP w Olsztynie z dn. 9 VII 1952 r.

10 Zycie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji b r y g a d y z o s ta ło a r e s z to w a n y c h z a k r a d z i e ż m u n d u r ó w i b u tó w. M ie js c o w y c h ch ło p ó w, k tó r z y k u p o w a li k r a d z i o n e rz e c z y, p r z e k a z a n o U B w P a s ł ę k u 45. W te j s a m e j b r y g a d z ie w lip c u z a tr z y m a n o k o le jn e g o j u n a k a z a k r a d z ie ż p i e n i ę d z y 46. W p a ź d z i e r n i k u r. a r e s z t o w a n y z o s t a ł je s z c z e j e d e n z a k r a d z i e ż tr z e c h p a r tr z e w ik ó w ż o łn ie r s k ic h in n y m j u n a k o m 47. D o b r y g a d t r a f i a ł a m ło d z ie ż z r ó ż n y c h ś r o d o w is k. S ta n o w iła o n a p r z e k r ó j p o k o le n ia. O b o k ty c h, k tó r z y c z u li s ię ź le, b y li z a g u b ie n i i n ie p o tr a f ili się o d n a le ź ć w n o w y c h w a r u n k a c h, z n a jd o w a li s ię ró w n ie ż ta c y, k tó r z y p o b y t w b r y g a d a c h t r a k t o w a l i ja k o o k a z ję do k r a d z i e ż y i n ie le g a ln e g o z a r o b k u. Z d r u g ie j s t r o n y t r u d n e w a r u n k i p a n u ją c e w b r y g a d a c h s p r z y ja ły t a k i m z a c h o w a n io m. N ie k ie d y k r a d z i e ż rz e c z y lu b p ie n ię d z y k o le g i ( k o le ż a n k i) b y ła s z a n s ą n a u d a n ą u c ie c z k ę do d o m u. Z d o b y te ś r o d k i p o z w a la ły b o w ie m n a o p ła c e n ie p o d ró ży. R o z r y w k i w c z a s i e w o l n y m. O r g a n iz o w a n ie c z a s u w o ln e g o w b r y g a d a c h p r z e z tz w. p r a c ę ś w ie tlic o w ą n ie z a w s z e w s k u t e c z n y s p o s ó b o d ry w a ło m ło d z ie ż o d w ła s n y c h r o z r y w e k. Z a le c a n e g r y (s z a c h y, w a r c a b y itp.) n ie b y ły n a ty le a t r a k c y j n e, a b y z n ie c h ę c ić j u n a k ó w do s ł y n n y c h w ó w c z a s z o ś k i i c y m b e r g a ja. P ie r w s z a z g ie r p o le g a ła n a k o p a n iu p r z e d m io t u (n a jc z ę ś c ie j n a k r ę t k i z p r z y w i ą z a n ą w łó c z k ą ) m ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i j u n a k a m i. O d p a d a! te n, k tó r y n ie z d o ła ł o d b ić z o ś k i do n a s t ę p n e g o g r a c z a. K a d r a z a b r a n i a ł a m ło d z ie ż y g r a ć w z o ś k ę, tłu m a c z ą c, że w t r a k c i e z a b a w y g r a c z e w z n ie c a ją k u r z i n is z c z ą o b u w ie, k tó r e b y ło w ła s n o ś c ią S P. P o z a ty m, w e d łu g p r z e ło ż o n y c h m ło d z ie ż y, g r a t a n ie p r z y s t a w a ł a j u n a k o m 48. R ó w n ie ż c y m b e r g a j b y ł z a b ro n io n y. P r z y p o m in a ł h o k e ja. R o z g ry w k i o d b y w a ły s ię n a s to lik a c h. P o tr z e b n e b y ły t r z y m o n e ty. D w ie p e łn iły ro lę z a w o d n ik ó w, a j e d n a - k r ą ż k a. G ra c z u d e r z a ł p ła s k im p r z e d m io te m ( g r z e b ie n ie m, lin ijk ą ) z a w o d n ik a w t a k i s p o s ó b, a b y t e n z k o le i u d e r z y ł w k r ą ż e k. T e n o s t a t n i z a ś p o w in ie n w p a ś ć do b r a m k i p r z e c i w n i k a. C y m b e r g a j a w b r y g a d a c h z a k a z a n o, g d y ż m ło d z ie ż g r a ł a n a p ie n ią d z e i n is z c z y ła p r z y t y m s to lik i. R o b io n o n a c ię c ia, m a ją c e o z n a c z a ć b r a m k i. P o z a ty m w tr a k c ie z a b a w y u s z k a d z a n o b l a t y sto lik ó w. K a d r a t r a k t o w a ł a to ja k o p r z e ja w w a n d a liz m u (c z e m u tr u d n o s ię z d r u g ie j s t r o n y d z iw ić )49. Z o ś k a i c y m b e r g a j b y ły n a jp o p u l a r n i e js z y m i g r a m i n ie ty lk o w je d n o s t k a c h S P, a le t a k ż e w ó w c z e s n y c h s z k o ła c h 50. W s o b o tn ie w ie c z o ry u r z ą d z a n o w b r y g a d a c h z a b a w y i p o ta ń c ó w k i o r g a n iz o w a n e w w ię k s z y c h m ie js c o w o ś c ia c h, o b o k k tó r y c h o d d z ia ły S P s ta c jo n o 45 APO, KW PO SP, 472/200, k. nlb, M eldunek dowódcy brygady 33. z dn. 27 VI 1953 r. 46 Ibidem, k. nlb, Meldunek dowódcy brygady 33. z dn. 21 VII 1953 r. 47 APO, KW PO SP, 472/201, k , Zestawienie wypadków nadzwyczajnych w brygadach na terenie województwa olsztyńskiego. 48 APO, KW PO SP, 472/199, k [nowa paginacja], Meldunek dowódcy 34. brygady do KW PO SP Olsztyn z dn. 15 IX 1951 r. 49 APO, KW PO SP, 472/200, k. nlb, M eldunek dowódcy 33. brygady z dn. 27 VI 1953 r. 50 Zob. K. Kosiński, O nową mentalność. Zycie codzienne w szkołach , W arszawa 2000, s

11 2 5 8 Radosław Gross w ały. N ie m o g li u c z e s tn ic z y ć w z a b a w a c h ci, n a k tó r y c h n a ło ż o n o k a r y (n p. z a n ie s u b o r d y n a c ję, tz w. b u m e la n c tw o c z y d e z e rc ję ). Z a b a w y b y ły o k a z ją, a b y s ię u p ić, co n a o g ó ł k o ń c z y ło s ię a w a n t u r a m i i b ó jk a m i51. W w o ln y m c z a s ie j u n a c y p r o w a d z ili m ię d z y s o b ą z a w o d y s p o r to w e. N a j p o p u la r n ie j s z e b y ły g r y z e s p o ło w e. N a o g ó ł g r a n o w p iłk ę n o ż n ą, sz c z y p io r- n i a k a, s ia tk ó w k ę i d w a o g n ie. R o z g ry w k i p ro w a d z o n o m ię d z y r e p r e z e n t a c j a m i p o s z c z e g ó ln y c h n a m io tó w, d r u ż y n, p lu to n ó w i k o m p a n ii. J u n a c y, m im o f r u s t r a c j i i n ie z a d o w o le n ia, s k o r z y b y li do d o w c ip n y c h ż a r tó w i p s o t. P o m y s ło w o ś c i n ie b r a k o w a ło. M o c z y li r ę c z n i k i i w k ła d a li je k o le g o m w p o s ła n ia. R o b ili k u k ły ze s z m a t o b w ija n y c h w o k ó ł s z c z o te k i k ła d l i do łó ż e k. N a le w a li w o d y d o b u tó w. C h o w a li p r z e d a p e la m i e le m e n ty m u n d u r ó w (c z a p k i, p a s y, b lu z y itp.). U m a w ia n o s ię c z a s a m i z j u n a k a m i p e ł n ią c y m i s łu ż b ę, a b y w z y w a li n ie k t ó r y c h k o le g ó w do s t a w i e n i a s ię d o r a p o r t u w d o w ó d z tw ie b r y g a d y 52. G ry i z a b a w y o r a z ro b io n e s o b ie n a w z a je m d o w c ip y p o z w a la ły j u n a k o m c h o ć p r z e z c h w ilę z a p o m n ie ć o s y tu a c ji, w k tó r e j s ię z n a le ź li. B y ły o n e f o r m ą o d r e a g o w a n ia, w e n ty le m b e z p ie c z e ń s tw a, d z ię k i k t ó r e m u n ie m y ś le li o n i o t r u d n y c h w a r u n k a c h, w ja k i c h p rz y s z ło im p rz e b y w a ć, o k o n ie c z n o ś c i p r a c y n a r o z k a z, o tę s k n o c ie z a d o m e m i b lis k im i, o d k tó r y c h b y li o d d a le n i o s e t k i k ilo m e tró w. W y p a d k i. W b r y g a d a c h c z ę s to d o c h o d z iło d o w y p a d k ó w, k tó r y m u le g a li ju n a c y. Z d a r z a ły s ię w m ie js c u p o s to ju j e d n o s te k o r a z n a s t a n o w i s k a c h p r a cy. W ie le z n ic h s p o w o d o w a n y c h b y ło z ły m s t a n e m te c h n ic z n y m b u d y n k ó w, w k tó r y c h k w a te r o w a n o m ło d z ie ż, n ie o d p o w ie d n im p r z y g o to w a n ie m m ie js c p ra c y, n i e p r z e s t r z e g a n i e m p o d s ta w o w y c h z a s a d b e z p ie c z e ń s tw a i h ig ie n y p ra c y, z ły m s t a n e m te c h n ic z n y m n a r z ę d z i. W ię k s z o ś ć w y p a d k ó w b y ła j e d n a k w y n ik ie m k a r y g o d n y c h z a n ie d b a ń k a d r y i in w e s to ró w. N ie k tó r e s p o w o d o w a n e b y ły b e z t r o s k ą s a m y c h ju n a k ó w, z m ę c z e n ie m m ło d z ie ż y i s t a ł ą p r e s j ą d o w ó d z tw a je d n o s te k, d ą ż ą c e g o do p r z e k r a c z a n i a n o r m p r o d u k c y jn y c h. W k o m p a n i i w y k o p k o w e j s ta c jo n u ją c e j w P G R w M a ły m J a g o d n i e n a d r a n e m 15 X r. w y d a r z y ł s ię w y p a d e k ś m ie r t e ln y s p o w o d o w a n y z ły m s t a n e m te c h n ic z n y m i n s t a l a c j i g rz e w c z e j b u d y n k u, w k tó r y m z a k w a te r o w a n o j u n a c z k i. J e d n a z n ic h p o n io s ła ś m ie r ć w w y n ik u z a c z a d z e n ia tl e n k ie m w ę g la w y d z ie la ją c y m s ię z n ie s p r a w n e g o p ie c a k a flo w e g o, d w ie tr a f i ł y d o s z p i t a la. S p r a w ę p r z e k a z a n o p r o k u r a to r o w i p o w ia to w e m u w G iż y c k u. Z a ję ły s ię n i ą t a k ż e g iż y c k a b e z p ie k a o r a z k o m e n d a p o w ia to w a M O. W in ę z a sp o w o d o w a n ie w y p a d k u p r z y p is a n o z m a r łe j, k tó r a, w e d łu g u s t a l e ń p r o k u r a t u r y, m i a ł a z a m k n ą ć s z y b e r w p ie c u APO, KW PO SP, 472/199, k. 78 [nowa paginacja], Meldunek dowódcy 34. brygady do KW PO SP Olsztyn z dn. 15 IX 1951 r. 52 APO, KW PO SP, 472/202, k , Meldunek dowódcy 4. brygady z dn. 29 VIII 1954 r. 53 APO, KW PO SP, 472/199, k. 15, Meldunek Nr 084 o wypadku nadzwyczajnym K om endanta Powiatowego PO SP w Giżycku do K om endanta Wojewódzkiego PO SP w Olsztynie z dn. 16 XI 1951 r.

12 Życie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji W w y n ik u z a n ie d b a ń ze s t r o n y p ra c o w n ik ó w P G R d o sz ło d o w y p a d k u w 5 8. k o m p a n ii ż n iw n e j s ta c jo n u ją c e j w G irk o w ie ( p o w ia t o s tr ó d z k i). 17 V III r. j u n a k p r a c u ją c y n a s te r c ie s ło m ia n y c h sn o p k ó w, m im o p r ó ś b s k i e r o w a n y c h d o b r y g a d z i s ty o z m ia n ę m ie js c a p ra c y, n ie z o s ta ł p r z e n ie s io n y n a in n e s ta n o w is k o. P o p e w n y m c z a s ie s p a d ł ze s t e r t y z b o ż a n a w ó z d r a b in ia s ty, d o z n a ją c b a r d z o c ię ż k ic h o b r a ż e ń 54. W b r y g a d z ie r o ln e j w g m in ie K o z ło w o (1 IX r.) w ó z ze s n o p k ie m p r z e je c h a ł j u n a k a 55. W s i e r p n i u r. w k o m p a n ii ż n iw n e j n r m ło d e g o c z ło n k a S P p o d c z a s p r a c y u k ą s i ł a ż m ija, w k o m p a n i i n r w W a n s a jn a c h j u n a k z o s ta ł k o p n ię ty p r z e z k o n ia 56. W 3 4. b r y g a d z ie in w e s ty c y jn e j 2 8 V I I I r. d o sz ło ró w n ie ż do w y p a d k u, z a k tó r y o d p o w ie d z ia ln o ś c i n ie p o n o s ił j u n a k. M im o w y r a ź n e g o z a k a z u d o w ó d c y p lu t o n u, p r z e d s ta w ic i e l i n w e s t o r a - s z e f z a k ła d o w e g o B H P ( z a k ła d y p r z e m y s łu to rfo w e g o w R u c ia n c e ) n a k a z a ł m ło d e m u c z ło n k o w i S P p ra c o w a ć n a p ila r c e ta r c z o w e j. N ie s p r a w n a m a s z y n a o b c ię ła d w a p a lc e p r a w e j d ło n i57. W c z e ś n ie j w te j s a m e j b r y g a d z ie m ło d y c z ło w ie k, z m ę c z o n y c a ło d z ie n n y m w y s iłk ie m, z a s n ą ł i w y p a d ł z tr a k t o r a. W y p a d e k w y d a r z y ł się p o d c z a s n o c n e g o tr a n s p o r t u o g o d z in ie 3 00, j u n a k p o r a n ił so b ie g ło w ę o ra z p o d u d z ie i r ę k ę 58. W 4 6. b r y g a d z ie 12 V I I I r. c h ło p ie c d o z n a ł z m i a ż d ż e n ia p a lc a. P r a c o w a ł p r z y w o ż e n iu p i a s k u tz w. k o le b a m i5 9. W y w r a c a ją c k o le b ę, t r z y m a ł j ą r ę k ą z a k r a w ę d ź. Z n a jd u ją c y s ię w p i a s k u k a m i e ń s to c z y ł s ię i z m ia ż d ż y ł p a le c, p r z y g n i a ta j ą c go do k r a w ę d z i60. B e z w y p a d k u n ie o b y ło s ię t a k ż e w b r y g a d z ie n r 4 s ta c jo n u ją c e j w O rn e c ie. T a m w w y n ik u k o liz ji d ro g o w e j s a m o c h ó d n a le ż ą c y do b r y g a d y u d e r z y ł w p rz y d r o ż n e d rz e w o, c ię ż k o r a n n y c h zo s ta ło d w ó c h ju n a k ó w 61. W y p a d e k ś m ie r t e ln y w y d a r z y ł s ię w 3 3. b r y g a d z ie 2 9 V I r. P o d c z a s p r z e r w y w p r a c y j u n a k J ó z e f G o m u łk a u t o n ą ł p o d c z a s k ą p ie l i w s ta w ie. S a m o w o ln e o d d a le n ie s ię z a k w a lif ik o w a n o ja k o d e z e rc ję, w ię c o r g a n iz a c ja P O S P n ie p o n io s ła ż a d n e j o d p o w ie d z ia ln o ś c i APO, KW PO SP, 472/905, k , Meldunek dowódcy kompanii żniwnej nr 58 z dn. 1 IX 1951 r. 55 APO, KW PO SP, 472/199, k. nlb, Zestawienie wypadków nadzwyczajnych w powiecie nidzickim z dn. 9 X 1952 r. 56 APO, KW PO SP, 472/70, k. 9, Wykaz niezakończonych spraw. 57 APO, KW PO SP, 472/199, k [nowa paginacja], Meldunek dowódcy 34. brygady do Wydziału Organizacyjnego KW PO SP w Olsztynie z dn. 31 VIII 1951 r. 58 APO, KW PO SP, 472/199, k. 59 [nowa paginacja], Meldunek lekarza 34. brygady Jan a Śmieleckiego do Wydziału Służby Zdrowia KW PO SP w Olsztynie z dn. 27 VIII 1951 r. 59 Koleby były małymi wagonikami służącymi do przewozu piasku i ziemi. Wykorzystywane były podczas robót drogowych i torowych, w pracach przy niwelacji terenu itp. 60 APO, KW PO SP, 472/199, k. nlb, Meldunek o wypadku nadzwyczajnym w 46. brygadzie PO SP z dn. 13 VIII 1953 r. 61 APO, KW PO SP, 472/202, k , Meldunek dowódcy 4. brygady z dn. 29 VIII 1954 r. 62 APO, KW PO SP, 472/200, k. nlb, Meldunek o wypadku nadzwyczajnym w 33. brygadzie z dn. 30 VI 1952 r.

13 2 6 0 Radosław Gross W b r y g a d a c h z d a r z a ł y s ię w y p a d k i, w w y n ik u k tó r y c h m ło d z ie ż d o z n a w a ła d r o b n ie js z y c h o b r a ż e ń, z ła m a ń, u r a z ó w itp. C h o ć j u n a c y b y li u b e z p ie c z e n i i z t y t u ł u w y p a d k ó w o tr z y m y w a li o d s z k o d o w a n ia, ic h w y s o k o ś ć p r z e w a ż n ie n ie b y ła w s p ó łm ie r n a d o s t o p n ia u t r a t y z d ro w ia. C h o r o b y. P o d c z a s p r z e b y w a n ia w b r y g a d a c h ju n a c y z a p a d a l i n a r ó ż n e c h o ro b y. N a jc z ę ś c ie j b y ły to z a p a l e n i a g ó r n y c h d r ó g o d d e c h o w y c h, c h o ro b y s e r c a, p ło n ic a, z a t r u c i a p o k a r m o w e, s z k a r l a t y n a, ty f u s 63. Z d a r z a ł y s ię ta k ż e p r z y p a d k i z b io ro w y c h z a c h o r o w a ń. W y p a d e k t a k i m i a ł m ie js c e w 3 4. b r y g a d z ie. W e w r z e ś n i u r. 15 j u n a k ó w z a c h o ro w a ło n a g ry p ę. W m e l d u n k u d o w ó d c y d o o ls z ty ń s k ie j K o m e n d y W o je w ó d z k ie j P O S P z a z n a c z o n o, że p r z y c z y n ą z a c h o r o w a ń b y ły z łe w a r u n k i p r a c y p r z y w y k o p a c h to r f u. S y tu a c ję p o g o rs z y ły o p a d y d e s z c z u (w ilg o ć i z im n o )64. P r a c a n a to r f o w is k a c h b y ła d la m ło d y c h c h ło p c ó w c ię ż k a. W w ie lu w y p a d k a c h w e r b o w a n i b y li do b r y g a d p r z e z k a d r ę w s p o s ó b z u p e łn ie p r z y p a d kow y. K a r t y p o w o ła n ia, b ę d ą c e je d y n y m s k u te c z n y m s p o s o b e m n a w y p e łn ie n ie tz w. r o z d z ie ln ik a, w y s y ła n e b y ły j u n a k o m, k tó r z y n ie n a d a w a li s ię do c ię ż k ie j p r a c y fiz y c z n e j. P o d c z a s ty lk o je d n e g o t u r n u s u w 3 4. b r y g a d z ie w r. z w o ln io n o s ie d m iu ju n a k ó w z p o w o d u p r z e p u k l in y 65. W ie lu s y m u lo w a ło, a b y d o s ta ć z w o ln ie n ie i o d p o c z ą ć ; c z a s e m b y ło ono s z a n s ą n a o p u s z c z e n ie b ry g a d y. Z a s ta n a w i a ją c e b y ły b a r d z o c z ę s te p r z y p a d k i z a c h o r o w a ń j u n a c z e k n a w y r o s te k ro b a c z k o w y. W z e s t a w i e n iu w y p a d k ó w z a is tn i a ły c h w b r y g a d a c h n a t e r e n i e w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o z a o k r e s o d 2 0 V I do 5 V II r. p o d a n o, a ż 13 j u n a c z e k z b r y g a d r o ln y c h z a c h o ro w a ło n a z a p a l e n ie w y r o s t k a ro b a c z k o w e g o (w ty m 6 z b r y g a d y n r 2 2 8, 5 z b r y g a d y n r i p o je d n e j z b r y g a d i )66. O d 5 V II d o 5 V III r. 12 j u n a c z e k c h o ro w a ło n a z a p a le n ie w y r o s t k a ro b a c z k o w e g o (z c z e g o 4 z b r y g a d y ż n iw n e j n r ). W e w r z e ś n i u z a c h o ro w a ło d a ls z y c h s z e ś ć ju n a c z e k, a w p a ź d z i e r n ik u - s ie d e m 67. W y s o k a lic z b a d z ie w c z ą t c h o r u ją c y c h n a tę c h o ro b ę w y d a je s ię z a s k a k u j ą c a. T y m b a r d z ie j, że n a ż a d n ą i n n ą (p o z a w y m ie n io n ą w y ż e j g r y p ą ) w ię k s z a lic z b a j u n a c z e k lu b ju n a k ó w n ie c h o r o w a ła w je d n y m c z a s ie. J e s t w ię c p ra w d o p o d o b n e, ż e m o g ła b y ć to s y m u la c ja, d z ię k i k tó r e j r y s o w a ła s ię s z a n s a n a p o w r ó t do d o m u. 63 APO, KW PO SP, 472/905, k , Zestawienie wypadków nadzwyczajnych zaistniałych w brygadach woj. olsztyńskiego za okres od 5 VII do 5 VIII 1951 r.; ibidem, k , Zestawienie wypadków nadzwyczajnych zaistniałych w brygadach woj. olsztyńskiego w 1954 r. 64 APO, KW PO SP, 472/199, k. nlb, Meldunek dowódcy 34. brygady do Wydziału Sprawozdawczego KW PO SP w Olsztynie z dn. 26 IX 1952 r. 65 APO, KW PO SP, 472/206, k , Sprawozdanie sanitarno-statystyczne 34. brygady SP w Ruciance z dn. 2 X 1953 r. 66 APO, KW PO SP, 472/201, k , Meldunek Komendy Wojewódzkiej PO SP w Olsztynie do Komendy Głównej o wypadkach nadzwyczajnych zaistniałych w brygadach w okresie od 20 VI do 5 VII 1952 r. 67 APO, KW PO SP, 472/905, k , Zestawienie wypadków nadzwyczajnych zaistniałych w brygadach woj. olsztyńskiego za okres od 5 IX do 20 IX 1952 r.; ibidem, k , Zestawienie wypadków nadzwyczajnych zaistniałych w brygadach woj. olsztyńskiego za okres od 5 X do 20 X 1952 r.