PLATON - TEORIA PANSTWA
Spór o to, jaki kształt powinno mieć państwo ciągnie się od początków dziejów naszej cywilizacji. Ludzie, którzy posiadali władzę dążyli zwykle do spełnienia partykularnych celów, realizacji jakiejś wizji. Niewątpliwie koncepcję doskonałą i pełną stworzył w IV wieku p.n.e. grecki filozof Platon. Platon urodził się jako wolny obywatel Aten około roku 428 p.n.e. Należał do bogatej rodziny, której rodowód sięgał czasów ostatnich królów miasta. Ze źródeł można wywnioskować, że jego prawdziwe imię brzmiało Arystokles, a Platon to przydomek pochodzący od szerokości jego ramion. Jego edukacja obejmowała naukę pisania i czytania, muzyki, malarstwa i poezji oraz, co było uważane za niezbędny składnik wychowania wolnego obywatela, gimnastykę cenioną wyżej jako przygotowanie do obrony miasta niż ćwiczenia z bronią. Zanim jednak przejdę do aspektu państwa według Platona należało by zastanowić się co sprawiło iż ów filozof zajął się tą sprawą? Przecież nie pełnił bezpośrednio funkcji rządzących ( poza próbami wpływania na króla Syrakuz), zaś początki jego działalności filozoficznej wypełniane były głównie kwestiami etycznymi ( tzw. dialogi sokratyczne). Odpowiedz na powyższe pytanie wydaje się być dosyć istotna, ponieważ nie sposób zrozumieć Platońskiej koncepcji nie znając powodów, dla jakich ona powstała. W czasach w których żył Platon, Ateny zbliżały się powoli do schyłku swojej świetności. Filozof urodził się w trakcie wojny peloponeskiej, która miała zapewnić Atenom hegemonię w helleńskim świecie, przyniosła zaś liczne straty. Ateńczycy zostali pojmani, jednak dano im szansę ocalenia życia w niezwykły sposób. Obywatele Syrakuz pragneli wystawić sztuki, które prezentowano przedtem w Atenach, lecz nie mieli tekstów: żołnierz ateński mógł ujść z życiem, jeśli był w stanie dodać choć jedną linię do rekonstrukcji dramatu! Platon nie mógł właściwie uniknąć zaangażowania się w politykę. Był oczywiście filozofem, jednak przede wszystkim obywatelem miasta państwa, czyli polis od tego greckiego słowa 2
wywodzi się wyraz polityka i policja. W Atenach wszyscy wolni obywatele, niezależnie od wykonywanych zajęć czy pełnionych funkcji, mieli wręcz obowiązek brać czynny udział w życiu politycznym miasta. Czym zatem było miasto państwo? Chociaż często rządzili w nim królowie dziedziczni lub samozwańczy przywódcy albo władcy innych miast, polis było wspólnotą wolnych obywateli prowadzącą własną politykę wewnętrzną i obronną. W idealnej sytuacji nie miało być zbyt duże. Platon obserwował ten upadek największego greckiego polis i zadawał sobie zapewne pytanie o jego przyczynę. Jeszcze kilkadziesiąt lat wcześniej Perykles mógł mówić o ateńskim ustroju, jako o wzorze dla innych, teraz jednak ów dawny ideał powodował tak wiele zła. Dla samego Platona, nieudolność ustroju nie była jedynie pustym słowem. W 399r. p.n.e. skazany został jego ukochany nauczyciel i mistrz, Sokrates. Zresztą Platon musiał również na dłuższy czas opuścić Ateny. W 389 p.n.e. po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi założył szkołę, którą kierował przez 42 lata. W założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika, medycyna. Platon był pionierem logiki, teorii państwa i prawa. Do najważniejszych pism jego dorobku należą: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo, Parmenides, Sofista, Fileb, Timajos, Prawa, Polityk. W swoim dziele Państwo Platon roztacza wizję idealnego systemu. Składające się z dziesięciu ksiąg Państwo zawiera zarówno krytykę panujących porządków, jak i propozycję zmian. Jako przyczynę upadku ustroju Platon uznaje niewłaściwe postępowanie rządzących oraz samą demokrację. Widząc korupcję ateńskich urzędników, złe wykorzystanie publicznych pieniędzy oraz nietrafne decyzje, Platon z łatwością wyciągnął wniosek, że zwykle rządzący działają w swoim własnym interesie, który niekoniecznie jest zgodny z dobrem państwa. Co ciekawe, według niego obywatele aprobowali taki stan rzeczy dowodem na to jest postawa Trasymacha ( z pierwszej księgi ) Postawę filozofa według demokracji widzimy najlepiej w księdze ósmej, gdzie posługując się złośliwością i ironią wytyka największe wady tego ustroju. Nie podoba się mu np. zbyt 3
duża wolność obywatelska, obejmująca nawet zbrodniarzy. Brakuje też systemu edukacji, który ma wychować dobrych obywateli cechuje ich chciwość i rozpusta. Tym wszystkim bolączkom miała zaradzić koncepcja Platona, którą pozwolę poniżej sobie opisać. Państwo Platona było dosyć niewielkie, liczbę mieszkańców szacował na 5040. Mieli się oni dzielić na trzy grupy, właściwie kasty: władcy, strażnicy oraz robotnicy. Rządzący rekrutować się powinni z najwybitniejszych jednostek, w których duszach przeważa część rozumna, jak ich Platon nazywa miłośników mądrości. Za tym ostatnim dosyć enigmatycznym określeniem kryją się po prostu filozofowie. Nie tacy jednak, jakich znano wówczas, wielkie dziwaki, żeby nie powiedzieć: typy w ogóle do niczego. Powinni oni przez całe swoje życie pracować dla państwa, a dopiero na starość zajmować się filozofią. Umiłowanie mądrości nie pozwoli im na prywatę w rządzeniu. U strażników z kolei w duszy ma przeważać część popędliwa. Pilnują oni porządku i bronią państwo od zewnątrz. Natomiast ci w których dusza górę bierze cześć pożądliwa, mają być rzemieślnikami lub rolnikami kasta najniższą. Każdy ma dla siebie wyznaczone zajęcie, panuje powszechna specjalizacja. Panuje system powszechnej własności, coś w rodzaju komunizmu. Jako jeden z pierwszych Platon zaproponował równouprawnienie mężczyzn i kobiet, przynajmniej w służbie państwowej. W jaki jednak sposób można stwierdzić, co w czyjejś duszy przeważa i do jakiej kasty należy go skierować? Tutaj Platon miał dosyć rewolucyjny projekt nowego systemu wychowania. Można to właściwie nazwać hodowaniem obywateli, zresztą sam filozof wspominał o trzodzie albo stadzie, pilnowanym przez pasterzy filozofów i psy strażników. Państwo miało ingerować nawet w proces poczęcia zezwalać na zbliżenie tylko zdrowym obywatelom, w określonym wieku. Zlikwidowano w ten sposób instytucję rodziny partnerzy mieli być losowani i nie znali później swojego potomstwa. Urodzone przeżyć tylko, gdy było zdrowe chore lub kalekie na wzór spartański zabijano. Po urodzeniu dzieci zabierano matkom i poddawano surowemu wychowaniu, dziś powiedzielibyśmy: indoktrynacji. Aby nie zmącić młodych umysłów Platon chciał wprowadzić cenzurę mitów i literatury. Nie oszczędził nawet Homera... Nie podobały mu się np. fragmenty na temat życia pozagrobowego ( strażnicy nie mogą bać się śmierci ), płaczliwe skargi, a nawet opisy uczty. Władysław 4
Witwicki słusznie zapytał, że jeśli takie ustępy są gorszące, co w takim razie zrobić z bigosem i kawą w Panu Tadeuszu... Nawet sposób śpiewu i gry aktorskiej pragnął Platon kontrolować. Z przedstawionego opisu wyłania się dosyć ponury obraz zniewolenia ludności. Warto tu zauważyć, że kasty władców i strażników również miały podlegać państwowemu rygorowi, choć niewątpliwie grupy te żyły lepiej niż robotnicy. O tych ostatnich wspomina się niewiele. Pod pojęciem żywicieli autor umieścił wszystkie nie liczące się według niego profesje rzemieślników, kupców, rolników, zapewne także i niewolników. Karl Popper mówi wprost: byli [oni] dlań ludzkim bydłem, którego jedynym zadaniem było zaspakajanie potrzeb materialnych klasy rządzącej. Powstaje pytanie: skoro Platon twierdzi, że państwo ma służyć dobru obywateli, to dlaczego tak ich traktuje? Platon odpowiada następująco: obywatele są szczęśliwi, tylko wtedy, gdy państwo dobrze prosperuje, ono właśnie jest dobrem najwyższym. Dlatego likwiduje własność prywatną, która jest powodem nierówności oraz rodzinę, odrywającą ludzi od spraw społecznych. Tak zarządzane państwo miało być instytucją wieczną, niepodatną na zmiany. Nie potrzeba znawcy historii starożytnej, aby skojarzyć wiele aspektów platońskiego ustroju z sytuacją, jaka panowała w Sparcie. Nietrudno zauważyć, że tamten organizm państwowy wyraźnie imponował Platonowi, który zaczerpnął zeń wiele pomysłów, jak np. system edukacji. Nic w tym dziwnego Sparta wyszła z wojny peloponeskiej na znacznie lepszej pozycji niż Ateny. Panował tam wewnętrzny porządek i harmonia, których próżno było szukać wtedy w Atenach. Skoro Platon miał określony wzór, nie można mówić tylko idealnym projekcie, jasne jest iż realne były plany wprowadzenia go w życie. Samemu filozofowi niezbyt się to udawało. Na przykład próba doradzania Dionizjosowi I, królowi Syrakuz, zakończyła się dla Platona na statku wiozącym niewolników na sprzedaż. Wybawił go niejaki Annikeris z Cyreny, który wykupił myśliciela. W następnych wiekach również rzadko mogliśmy widzieć rządzących filozofów, a jeśli nawet, to ich osiągnięcia dalekie były od ideału. Wprawdzie Arystoteles był nauczycielem Aleksandra Wielkiego i w pewien sposób wpływał na jego rządy, ale już np. Marek Aureliusz, rzymski cesarz i stoik nie potrafił sobie poradzić z rządami wplątując się w bezsensowne wojny, a samo sprawowanie 5
władzy traktował jako przykry obowiązek. Niestety wiek XX przyniósł nam wiele prób realizacji doktryn politycznych, które często przypominają pomysły Platona. Dlatego znając totalitaryzm dwudziestowieczny trzeba inaczej spojrzeć na Państwo. Jak stwierdził Karl Popper jest to apoteoza systemu totalitarnego i mimo całego szacunku dla osiągnięć Platona jako filozofa musimy o tym pamiętać. Bibliografia Platon Państwo, przekład i objaśnienia Władysław Witwicki, Wydawnictwo Alfa, Warszawa 1994. Kazimierz Leśniak Platon, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1968. Karl R. Popper Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie: Urok Platona, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1993. Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii: tom pierwszy, PWN, Warszawa 1990. Andrzej Kwiatek, Michał Worwąg Podróż po historii filozofii: starożytność, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 1997. Encyklopedia Multimedialna, Wyd. FOGRA. Świat Wiedzy, historia, Platon i Arystoteles. 6