POLITYKA FISKALNA 95 Dotyczy zmian w dochodach i wydatkach państwa: G zakupach rządowych, F płatnościach transferowych do sektora prywatnego, N płatnościach odsetek od długu publicznego T dochodach podatkowych deficyt budŝetowy = G + F + N T dług publiczny : skumulowany deficyt budŝetowy Polityka fiskalna moŝe zwiększyć PKB poprzez wzrost inwestycji lub zwiększenie zasobu siły roboczej. Efektywność tej polityki jest oceniana róŝnie. Wzrost zakupów państwowych w długim okresie prowadzi do efektu wypierania czyli zastąpienia wydatków prywatnych przez publiczne. Polityka fiskalna aktywna (dyskrecjonalna) : decyzje rządu mające na celu sterowanie łącznym popytem, świadomy interwencjonizm. ekspansywna: pobudzanie wzrostu wydatków, obniŝanie podatków lub obydwa instrumenty restrykcyjna: zmniejszanie wydatków, podwyŝka podatków netto lub obydwa instrumenty.
POLITYKA FISKALNA Instrumenty aktywnej polityki fiskalnej: Programy robót publicznych, Programy wspomagania zatrudnienia, Programy wydatków transferowych, Zakupy dóbr, Zmiany stawek opodatkowania. Deficyt budŝetowy W przeciwieństwie do inwestycji prywatnych decyzje rządu nie muszą wynikać z rachunku ekonomicznego (przynajmniej w wąskim ujęciu). Skuteczność dyskrecjonalnej polityki fiskalnej jest nadal przedmiotem kontrowersji ze względu na: koszt uzyskania informacji opóźnienia niepewność co do poziomu znajomość wielkości mnoŝnika i akceleratora uwikłania polityczne decyzji ekonomicznych 96
POLITYKA FISKALNA Polityka fiskalna pasywna: realizowana przez automatyczne stabilizatory koniunktury instrumenty ekonomiczne samoczynnie reagujące na zmiany PKB i innych parametrów ekonomicznych, których efektem działania jest podtrzymywanie łącznego popytu w okresie osłabiania koniunktury i jego redukcja w okresie przegrzania gospodarki. Przykłady: Podatki od dochodów osobistych, Podatki od dochodów osób prawnych, Podatki pośrednie, Systemy zapomóg dla bezrobotnych i inne świadczenia społeczne, Systemy stabilizacji dochodów w rolnictwie. Zalety a.s.k.: szybkość działania i przewidywalność, brak opóźnień decyzyjnych Wady: stabilizują istniejącą sytuację, nie tworzą przesłanek do zmian, działają krótkookresowo, mogą utrudniać proces wzrostu. Prowadzą do deficytu budŝetowego w okresach recesji i nadwyŝek w okresach ekspansji. Są skuteczne w stabilizacji niewielkich wahań koniunkturalnych. 97
POLITYKA FISKALNA Prowadzenie aktywnej polityki fiskalnej wymaga posiadania odpowiednich informacji. Wskaźniki wykorzystywane w makroekonomii mają równy związek z sytuacją makroekonomiczną: wskaźniki wyprzedzające (pilotujące) ulegają zmianie przed zmianą podstawowych tendencji ekonomicznych: ceny akcji, stopa bezrobocia, zamówienia w budownictwie, wskaźniki współbieŝne (równoległe) ulegają zmianie razem z głównymi tendencjami w gospodarce (obroty bieŝące) wskaźniki opóźnione zmieniają się po zmianie głównej tendencji (stopy procentowe, czas pozostawania bez pracy) MoŜliwości prowadzenia polityki fiskalnej są ograniczane przez sztywne (stałe) wydatki państwa i deficyt budŝetowy. Sztywne wydatki obejmują wielkości wynikające z wcześniejszych zobowiązań prawnych 98
OPTYMALNA POLITYKA GOSPODARCZA Polityka pienięŝna i polityka fiskalna powinny być skoordynowane tak, aby zapewnić wysoki wzrost gospodarczy przy niskiej inflacji. Z reguły układ polityk pienięŝnej i fiskalnej (policy mix) przy ekspansywnej polityce fiskalnej wymaga restrykcyjnej polityki pienięŝnej i odwrotnie. 99
BEZROBOCIE Begg, Fischer, Dornbush, rozdz. 27: Bezrobocie, rozdz. 28: Inflacja Bezrobocie i wyjaśnienie jego przyczyn jest jednym z najwaŝniejszych problemów współczesnej ekonomii. Korzyści z bezrobocia: zwiększenie konkurencji; wpływ na poprawę kwalifikacji łatwiejsza polityka antyinflacyjna Koszty bezrobocia makro: utrata produkcji, spadek wpływów podatkowych i ubezpieczeniowych mikro: utrata umiejętności, wykluczenie społeczne 100
BEZROBOCIE Warunki konieczne uznania za bezrobotnego: pozostawanie bez pracy poszukiwanie pracy gotowość do pracy Nie są to warunki jednoznaczne stąd w róŝnych krajach poziom bezrobocia moŝe być ustalany inaczej: pozostawanie bez pracy a pracujący na część etatu, poszukiwanie pracy gry nie ma szans na jej znalezienie, zgłaszanie gotowości w urzędzie w przypadku braku ofert. Bezrobotny w Polsce: nie uczy się w systemie dziennym zdolny i gotowy do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze ukończone 18 a nieukończone 60/65 lat brak praw do emerytury/renty nie ma nieruchomości rolnej powyŝej 2 ha nie prowadzi pozarolniczej działalności gospodarczej nie podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego 101
BEZROBOCIE Warunki konieczne uznania za bezrobotnego c.d.: w przypadku niepełnosprawności gotowy podjąć pracę na ½ etatu minimum nie jest tymczasowo aresztowany ani nie odbywa kary pozbawienia wolności nie odbywa szkolenia ani staŝu 102 W USA - metoda badań ankietowych co tydzień 47 tys. rodzin bezrobotny: nie wykonywał pracy przynoszącej dochód, nie miał zamówień, aktywnie szukał pracy; W Polsce: obliczanie bezrobotnych przez rejestrację w Urzędach Pracy; metoda BAEL od 1992/1999 (badań aktywności ekonomicznej ludności): bezrobotny: nie pracował zarobkowo ani godziny, nie miał zamówień, aktywnie szukał pracy, był gotowy do jej podjęcia Badania ankietowe są standaryzowane (rekomendacje MOP) i umoŝliwiają porównania międzynarodowe
BEZROBOCIE Poziom bezrobocia kształtuje relacja podaŝy i popytu na pracę: jeŝeli krańcowa wydajność pracy jest wyŝsza niŝ płaca realna to występuje tendencja do wzrostu zatrudnienia Stopa bezrobocia: relacja liczby bezrobotnych do zasobów siły roboczej (bezrobotni + pracujący) Rodzaje bezrobocia: jawne rejestrowane ukryte wynikające z cech systemu gospodarczego 103
BEZROBOCIE Rodzaje bezrobocia jawnego: frykcyjne wynika z dynamiki rynków pracy gdzie zajmowanie nowych miejsc nie jest natychmiastowe strukturalne : niedopasowanie struktury podaŝy do struktury popytu wynikające z niedostatecznego popytu: osłabienia ogólnej aktywności gospodarczej klasyczne: wynikające ze sztywności systemu płacowego 104
BEZROBOCIE Neoklasyczna interpretacja bezrobocia: w warunkach wolnego rynku występuje skłonność do ustalania równowagi przy pełnym zatrudnieniu. Bezrobocie wynika tylko z niedoskonałości rynku i ma charakter dobrowolny. Przy pełnej informacji o rynkach i pełnej mobilności siły roboczej rynek dąŝy do oczyszczenia. Zdaniem neoklasyków polityka przeciwdziałania bezrobociu powinna polegać na poprawie funkcjonowania rynków pracy, bez interwencji państwa. Keynesowska interpretacja bezrobocia: bezrobocie powstaje przy niedostatecznym popycie. Bezrobocie moŝe mieć charakter przymusowy. Państwo powinno wpływać na wzrost popytu i przez to na obniŝenie bezrobocia. 105 Bezrobocie frykcyjne, strukturalne i klasyczne: dobrowolne Bezrobocie keynesowskie: przymusowe Naturalna stopa bezrobocia: poziom bezrobocia dobrowolnego w równowadze
BEZROBOCIE Krzywa Phillipsa (1958): na podstawie badań statystycznych Phillips uznał Ŝe istnieje ujemna zaleŝność między wzrostem płac nominalnych a stopą bezrobocia. Im większa nadwyŝka popytu na pracę nad podaŝą tym szybszy wzrost płac nominalnych i tym niŝsze bezrobocie. Samuelson i Solow (1960 przedstawili krzywą Phillipsa w postaci zaleŝności stopy bezrobocia i tempa wzrostu cen. Z ujęcia wynikał wniosek o wymienności inflacji i bezrobocia oraz o moŝliwości ograniczania bezrobocia kosztem wyŝszej inflacji. Koncepcja była zgodna z ujęciem Keynesa, który uwaŝał Ŝe wzrostowi popytu towarzyszy wzrost podaŝy ale i wzrost cen po osiągnięciu pełnego wykorzystania czynników produkcji W latach siedemdziesiątych koncepcja krzywej Phillipsa przestała objaśniać rzeczywistość: pojawiła się stagflacja czyli stagnacja gospodarcza z jednoczesną inflacją. Wzrost łącznego popytu nie zmniejszał bezrobocia ale podtrzymywał inflację. 106
BEZROBOCIE Naturalna stopa bezrobocia: koncepcja Friedmana (1968) i Phelpsa (1967) modyfikująca podejście Phillipsa. Istnieje poziom równowagi na rynku pracy który nie jest wraŝliwy na zmiany popytu, a wynika z charakteru rynku pracy. Jest to nieunikniony poziom bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego wynikający z niedoskonałości funkcjonowania rynku pracy. W ujęciu Friedmana Phelpsa krzywa Phillipsa jest tylko szczególnym przypadkiem krótkookresowej zaleŝności W latach osiemdziesiątych keynesiści zaproponowali inne podejście do bezrobocia w równowadze: istnieje pewien poziom bezrobocia stabilizujący procesy inflacyjne: NAIRU Non-accelerating inflation rate of unemployment. Bezrobocie niŝsze od tego poziomu powoduje wzrost inflacji ze względu na wzrost siły przetargowej związków zawodowych 107
BEZROBOCIE 108 Instrumenty ograniczania bezrobocia: zwiększające rozmiary popytu na zasoby pracy: prace publiczne, kredyty na uruchomienie działalności, redukcja stóp procentowych; zmniejszające rozmiary zasobów siły roboczej: wcześniejsze emerytury, zasiłki przedemerytalne; poprawiające funkcjonowanie rynków pracy: systemy szkoleń, doradztwa i pośrednictwa zawodowego. Aktywna polityka zatrudnienia: programy tworzenia miejsc pracy; subsydiowanie zatrudnienia programy szkoleniowe Pasywna polityka zatrudnienia zasiłki dla bezrobotnych wcześniejsze emerytury subsydia na zmianę kwalifikacji skracanie czasu pracy
INFLACJA Inflacja to proces trwałego wzrostu ogólnego poziomu cen towarów, usług i czynników produkcji w gospodarce. Proces odwrotny do inflacji zwany jest deflacją. Inflacja ma miejsce tylko wtedy gdy rośnie ogólny poziom cen, a nie ceny wybranych pojedynczych towarów. Inflacja szkodzi gospodarce, choć niewielka inflacja jest akceptowana w większości krajów i zdaniem części ekonomistów sprzyja wzrostowi. NaleŜy rozróŝniać inflację oczekiwaną i nieoczekiwaną, szczególnie niekorzystna jest wysoka inflacja nieoczekiwana. 109
INFLACJA Gospodarcze skutki inflacji: koszty zmiany karty dań; koszty zdzieranych zelówek inflacja antycypowana (oczekiwana) niepoŝądana redystrybucja dochodów: prowadzi do powiększenia róŝnic niewłaściwa alokacja zasobów w gospodarce: zniekształcenie rachunku ekonom. spadek skłonności do oszczędzania straty właścicieli pieniądza gotówkowego spadek realnych dochodów sfery budŝetowej wzrost niepewności i trudniejsze prowadzenie rachunku ekonomicznego osłabienie motywacji do prowadzenia działalności gospodarczej marnotrawstwo dochodów i wymuszona konsumpcja powstanie rynku producenta i spadek jakości produkcji 110
INFLACJA Podział inflacji ze względu na tempo wzrostu cen: pełzająca (łagodna, jednocyfrowa): 3-5%, z reguły poddająca się kontroli i nie zagraŝająca prawidłowemu przebiegowi procesów gospodarczych krocząca (biegnąca): kilkanaście procent rocznie, deformuje procesy gospodarcze i hamuje realny przyrost PKB galopująca (superinflacja): z reguły 20-50% rocznie, niebezpieczna dla prawidłowego przebiegu procesów gospodarczych hiperinflacja (szalejąca, histeryczna): kilkaset procent rocznie, uniemoŝliwia prowadzenie rachunku ekonomicznego, powrót do gospodarki barterowej inflacja korekcyjna: wywołana urynkowieniem cen administracyjnych (energia, paliwa), zwykle ma charakter przejściowy. 111
INFLACJA Miary inflacji: deflator PKB indeks cen dóbr konsumpcyjnych (Consumer Price Index - CPI) indeks cen dóbr produkcyjnych (Producer Price Index - PPI) 112 Deflator: średnia waŝona zmiana cen wszystkich dóbr i usług wytwarzanych w gospodarce. Obejmuje największy koszyk dóbr, najlepiej szacuje zmianę ogólnego poziomu cen, ale nie jest odczuwana przez konsumentów tak jak CPI. CPI, PPI: dotyczą grup produktów i przez to mogą zniekształcać rzeczywistą inflację, ale lepiej pokazują inflację odczuwaną przez dana grupę. Inflacja bazowa: wskaźniki cen po wyeliminowaniu z koszyka niektórych wielkości: po wyłączeniu cen kontrolowanych po wyłączeniu cen o największej zmienności po wyłączeniu cen o Ŝywności i cen paliw (tzw. inflacja netto)
INFLACJA Monetarystyczna interpretacja przyczyn inflacji (ilościowa): Inflacja pojawia się gdy zwiększeniu ilości pieniądza nie towarzyszy wzrost produkcji. Monetaryści twierdzą, Ŝe produkcja realna jest nieelastyczna względem ilości pieniądza i poziomu cen (tzw. klasyczna dychotomia w długim okresie). Wzrost podaŝy pieniądza powoduje wzrost cen bez zmiany realnego produktu. Inflacja ilościowa: nadmierna ilość pieniądza w stosunku do potrzeb gospodarki. Według monetarystów inflacja jest zjawiskiem monetarnym dlatego konieczne jest ograniczanie podaŝy pieniądza na wielkości wynikających z potrzeb transakcyjnych gospodarki. 113
INFLACJA Keynesowska interpretacja przyczyn inflacji: W przypadku niepełnego wykorzystania moŝliwości produkcyjnych gospodarki wzrost ilości pieniądza prowadzi do wzrostu zatrudnienia i wzrostu produkcji bez wywierania większego wpływu na ceny: produkcyjny efekt wzrostu globalnego popytu. Przy pełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych wzrost ilości pieniądza w obiegu doprowadzi do ruchu cen w górę i spowoduje cenowy efekt wzrostu globalnego popytu. Zdaniem keynesistów wielkość produkcji jest elastyczna względem ilości pieniądza oraz poziomu cen krzywa podaŝy nie jest pionowa. 114
INFLACJA 115 Inflacja popytowa: wzrost podaŝy pieniądza powoduje niewielki wzrost cen przy duŝym bezrobociu i duŝy wzrost cen przy niewielkim bezrobociu. Zdaniem keynesistów produkcja jest elastyczna względem ilości pieniądza wzrost podaŝy pieniądza powoduje mieszany efekt produkcyjny i cenowy. Inflacja kosztowo-strukturalna: przyczyny leŝące po stronie podaŝowej, wynikające z siły przetargowej instytucji funkcjonujących w gospodarce: inflacja płacowa: płace sztywne w dół, presja ze strony związków zawodowych na nominalny wzrost płac, inflacja cen sterowanych: polityka cenowa wielkich korporacji prowadząca do podnoszenia cen w celu podtrzymania ekspansji i/lub realizacji załoŝonych zysków. Podejście instytucjonalne: inflacja kosztowa wywołana przez presje na koszty ze strony silnych organizacji gospodarczych (duŝe firmy i związki zawodowe) przy małym wpływie firm działających na wolnym rynku. Inflacja kosztowa wzrost płac i cen spowodowany wzrostem kosztów, które rosną pod wpływem wzrostu płac: spirala cenowo-płacowa.
INFLACJA Przeciwdziałanie inflacji (dezinflacja): uwolnienie cen administracyjnych, ograniczenie spirali c/p, kotwice nominalne (kurs walutowy), realna stopa procentowa, zmiany strukturalne gospodarki. redukcja oczekiwań inflacyjnych Deficyt budŝetowy a inflacja: zaleŝy od sposobu finansowania deficytu druk pieniądza zwiększa presję inflacyjną, emisja obligacji nie ale podnosi stopy procentowe wypierając prywatne inwestycje. 116
INFLACJA Cele inflacyjne NBP 117