KLASA JAKO GRUPA SPOŁECZNA GRUPA SPOŁECZNA O grupie społecznej możemy mówić gdy dwie lub więcej jednostek pozostają ze sobą w bezpośredniej interakcji, gdy mają względnie jasny cel, posiadają wspólnie ustalone normy i mają względnie rozwiniętą strukturę ( S. Mika 2003). W literaturze z zakresu socjologii wyróżnia się następujące elementy składowe każdej grupy społecznej: - członkowie - zadania grupy i funkcje członków - elementy utrzymujące spójność wewnętrzną grupy: instytucje, kontrola społeczna, wzory wzajemnych oddziaływań i stosunków - środki i instytucje regulujące stosunki z członkami innych grup - elementy materialne, symbole, wartości. W Słowniku psychologicznym (2006) przedstawiono wiele kryteriów, które mogą być podstawą klasyfikacji grup społecznych. Najważniejsze z nich to: Wielkość - grupy małe (wszyscy członkowie kontaktują się bezpośrednio, grupy te składają się z kilku do kilkudziesięciu osób). - grupy duże (członkowie komunikują się za pomocą pośredników). Charakter grupy - grupy członkowskie (należy się do nich z wyboru lub z konieczności) - grupy audytoryjne (składają się z względnie biernych obserwatorów). - grupy odniesienia (stanowią podstawę przy ocenie swojej sytuacji przez jednostkę) Typ więzi - grupy formalne (tu przeważają więzi o charakterze bezosobowym, formalnym) - grupy nieformalne (tu przeważają więzi o charakterze osobistym). Istnieją cztery grupy społeczne, z którymi najczęściej spotykamy się w swoim życiu. Są to: rodzina, grupy przyjacielskie, grupy pracownicze, grupy spędzające razem wolny czas. KLASA JAKO GRUPA SPOŁECZNA Na wczesnym etapie rozwoju najważniejszy wpływ na rozwój społeczny dziecka wywiera rodzina. W relacjach w rodzinie dziecko zdobywa podstawowe umiejętności interpersonalne i uczy się budować więzi z drugim człowiekiem. Gdy dziecko podejmuje naukę szkolną coraz ważniejsze stają się oddziaływania ze strony rówieśników. Jedną z najważniejszych zmian rozwojowych staje się wówczas wzrost znaczenia grupy pozarodzinnej jako środowiska, w którym przebiegają interakcje. W młodszym wieku szkolnym przynależność grupowa nabiera istotnego znaczenia dla większości dzieci.
Niektóre z grup dziecięcych mają charakter formalny i pozostają w dużej mierze pod wpływem dorosłych. Inne mają charakter bardziej nieformalny, są tworzone i kierowane przez dzieci oraz odzwierciedlają ich wspólne zainteresowania. Dla dzieci w młodszym wieku szkolnym podstawową grupą społeczną obok rodziny jest klasa szkolna. W literaturze przedmiotu klasa szkolna jest definiowana jako mała grupa społeczna, utworzona w sposób instytucjonalny o dwoistej strukturze społecznej (formalnej i nieformalnej). Nie jest to grupa wyizolowana, a stanowi ona jedno z ogniw w strukturze szkoły. Wymienia się następujące cechy klasy szkolnej jako grupy społecznej: 1. Niedobrowolny przydział uczniów, niejako przymusowa przynależność do określonego zespołu. Główne cele, które realizuje klasa i osoby kierujące realizacją tych celów pochodzą z zewnątrz, są narzucone. 2. Klasa jest częścią struktury organizacyjnej szkoły. Wiele działań w klasie jest z góry określanych poprzez rytm życia i działań szkoły jako całości. 3. Struktura nieformalna klasy w dużym stopniu może tworzyć się spontanicznie w wyniku wzajemnych kontaktów uczniów. 4. Szkoła czuwa nad przestrzeganiem istotnych dla wychowania i życia szkoły norm. Natomiast w wielu ważnych dla uczniów sprawach normy w klasie tworzą się spontanicznie. 5. W klasie tworzą się mniejsze grupy koleżeńskie, w których porozumiewanie się jest znacznie ułatwione. FORMALNA I NIEFORMALNA STRUKTURA KLASY SZKOLNEJ Początkowo klasa jest luźnym zbiorem jednostek zorganizowanym przez szkołę. W miarę wspólnej pracy i spędzanego wspólnie czasu nawiązuje się sieć kontaktów, interakcji między uczniami. Stopniowo między członkami wytwarza się dynamiczny układ różnorodnych procesów grupowych kształtuje się struktura grupy. Struktura społeczna klasy jest więc układem wzajemnych stosunków, zależności oraz pozycji i stanowisk zajmowanych przez poszczególnych jej członków. Uczniowie w klasie różnią się zajmowanymi pozycjami i rolami, ale także wzajemnie na siebie oddziaływają. Wewnętrzna struktura grupy będzie więc istniała wszędzie tam, gdzie uczniowie nie pozostają w stosunku do siebie obojętni, oceniają się wzajemnie, rywalizują i współdziałają ze sobą ze sobą Strukturę grupową klasy określają z reguły przepisy i zarządzenia szkolne, a zwłaszcza regulamin lub statut szkoły. Zgodnie z tymi przepisami każdy uczeń jest przypisany do danej klasy, uczęszczanie do szkoły reguluje plan zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych zaś zachowanie ucznia w klasie wyznacza Regulamin Ucznia zbiór nakazów i zakazów określających pożądane zachowania i postawy. Tak więc istniejąca w klasie struktura ma przede wszystkim charakter formalny odzwierciedla obowiązujące w szkole przepisy prawne, regulaminowe i zwyczajowe szkoły. Zewnętrznym przejawem formalnej struktury klasy szkolnej są: rzeczywiste funkcje pełnione przez poszczególnych uczniów w klasie (np. skarbnik, dyżurny), ale także usankcjonowany przez nauczyciela podział klasy na uczniów bardzo dobrych, średnich i słabych. Obok struktury formalnej istnieje w klasie także struktura o charakterze nieformalnym. Powstaje ona żywiołowo, niezależnie od formalnych przepisów i norm życia szkolnego. Jest ona rezultatem spontanicznych wzajemnych oddziaływań uczniów, nie kontrolowanego ich wzajemnego porozumiewania się, upodobań, zainteresowań i potrzeb.
Najkorzystniejszą sytuacją dla uczniów jest takie ukształtowanie struktur grupowych, że nie ma żadnych sprzeczności między strukturą formalną i nieformalną, a więc przypisane formalnie uczniom role odpowiadają im potrzebom i oczekiwaniom. W klasach, gdzie uczniowie nie mają sposobności zaspokajania potrzeby uznania, sukcesu i pozbawieni są życzliwej interakcji struktura nieformalna odbiega od formalnej. W takich klasach istnieje potencjalne niebezpieczeństwo starcia między tymi strukturami. W miarę powstawania coraz większych sprzeczności między strukturą formalną i nieformalną przeżywany przez uczniów konflikt zaostrza się. W takiej sytuacji uczeń znajduje się z jednej strony pod wpływem presji ze strony nauczyciela reprezentującego strukturę formalną, z drugiej strony podlega silnym wpływom wewnątrzgrupowym klasy. Konflikt ten może doprowadzić do wycofania się młodego człowieka z życia klasy lub do narastania tzw. trudności wychowawczych. Aby uniknąć rozbieżności między strukturą formalną, a nieformalną należy łagodzić sprzeczności w zakresie potrzeb poszczególnych uczniów i wymagań formalnych szkoły. Struktura klasy szkolnej jest najczęściej hierarchiczna, to znaczy, że można tu wyróżnić pozycje zapewniające najwyższe uprzywilejowanie (pełną akceptację) jak i średni lub nieznaczny stopień uprzywilejowania (przeciętność lub izolację) i całkowity brak uprzywilejowania (odrzucenie). Pozycja młodego człowieka w grupie zależy od wielu różnych czynników. Zalicza się do nich: - wpływ środowiska rodzinnego - wygląd zewnętrzny - cechy temperamentu - cechy aktywności dziecka - stosunek do innych uczniów - stosunek do dorosłych - pełnienie formalnych ról społecznych - wyniki w nauce - poziom inteligencji - umiejętność współżycia w grupie. Cechy, które mogą zapewnić popularność w grupie to: - zdolność do współpracy - życzliwość - energię - bezpośredniość - odpowiedzialność - pewność siebie - dobre wyniki w nauce - zdrowie i sprawność fizyczną - atrakcyjny wygląd zewnętrzny - inteligencję - pozycję materialną rodziny dziecka - pozycję dziecka w rodzinie.
Cechami powodującymi niepopularność są: - nieśmiałość - powściągliwość - brak energii, ociężałość - nieprzystępność - zbytnie odstawanie od grupy - agresywność - niesolidność - nielojalność łamanie umów - egocentryzm. Ze względu na powiązanie poszczególnych osób z resztą grupy możemy mówić o kilku zasadniczych kategoriach członków grupy. 1. Uczniowie akceptowani cieszą się uznaniem. W stosunku do nich występują bardzo silne postawy pozytywne. Dzieci te mają największe możliwości zaspokajania potrzeb psychicznych w grupie. Są to dzieci dobrze przystosowane do wymogów szkoły, a klasa jest dla nich źródłem sukcesów i daje poczucie bezpieczeństwa. 2. Uczniowie przeciętnie akceptowani są raczej lubiane, ale nie zajmują ważnych miejsc w strukturze grupy. Przebywanie w grupie nie dostarcza im zbyt wielu bodźców pozytywnych, ani negatywnych. 3. Uczniowie o statusie niezrównoważonym polaryzujące opinię grupy. Część uczniów ma do nich stosunek pozytywny, lubi je i akceptuje, część wręcz przeciwnie. Sytuacja tych uczniów jest szczególna: są to osoby jednocześnie akceptowane i odrzucane. Dzieci takie często pojawiają się w klasach skłóconych, podzielonych na kilka mniejszych grup. 4. Uczniowie izolowani funkcjonują na marginesie życia klasy, nie podejmują działań na rzecz klasy, często są określane jako bierne społecznie. Członkowie grupy nie okazują im ani sympatii ani niechęci. Traktują je obojętnie. Pod pojęciem izolacji będziemy więc rozumieć zarówno takie sytuacje gdy dziecko jest izolowane przez grupę jak i gdy ono samo się izoluje. Sytuacja dziecka izolowanego jest bardzo niekorzystna, ponieważ dziecko takie nie ma możliwości zebrania doświadczeń społecznych. 5. Uczniowie odrzucani są przedmiotem jawnej niechęci grupy. Nie znajdują one w ramach klasy warunków dla zaspokojenia ważnych potrzeb. Klasa ich nie lubi i nie uznaje. Dzieci te nie mają wpływu na to co dzieje się w klasie. Uczniowie odrzucani zwykle znajdują się w konflikcie z grupą. Sytuacja takiego dziecka w klasie jest trudna przebywanie bowiem w grupie jest dla niego źródłem negatywnych przeżyć. Dwie ostatnie kategorie czyli dzieci izolowane i odrzucane można obejmować jedną, wspólną nazwą dzieci nieakceptowanych. Wielu autorów podkreśla bardzo poważne konsekwencje nieakceptacji jednostki przez grupę, dopatrując się w tym sytuacji zablokowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb. Specyfika sytuacji dziecka nieakceptowanego w klasie polega więc na tym, że nie ma ono prawidłowych warunków socjalizacji, przeżywa niepotrzebne stresy i frustracje, co niekorzystnie wpływa na jego funkcjonowanie w roli ucznia. Analiza porównawcza uczniów nieakceptowanych i akceptowanych w klasach szkolnych pozwoliła na wysunięcie pewnych wniosków.
1. W wyniku badań selekcyjno diagnostycznych stwierdzono, ze pozycja ucznia w nieformalnej strukturze klasy zależy od warunków środowiskowych ucznia i od sprawności umysłowej. Niekorzystne warunki środowiskowe i obniżona sprawność intelektualna są czynnikami determinującymi nieakceptację. 2. Uczniowie nieakceptowani przejawiają niższy niż akceptowani stopień uspołecznienia. 3. Uczniowie nieakceptowani mają niższe poczucie przynależności do grupy, mniej trafnie oceniają własną pozycję i popularność w grupie. 4. Uczniowie nieakceptowani charakteryzują się wyraźnie obniżonym stopniem samoakceptacji. 5. Pozycje w grupie są względnie stałe, zwłaszcza w odniesieniu do uczniów nieakceptowanych. Poprawa sytuacji tych dzieci jest więc bardzo trudna wymaga długotrwałej pracy terapeutycznej. Pozycję uczniów w klasie możemy zbadać za pomocą prostych technik socjometrycznych. Zachęcam do tego typu badań w klasie. Badanie nie jest trudne, a może przynieść zadziwiające i pożyteczne dla pracy wychowawczej efekty. Bibliografia Opracowała: mgr Agata Szulc Logopeda w Zespole Szkół Nr 3 im. Marii Grzegorzewskiej we Włocławku 1. Ekiert Grabowska D., Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej. Warszawa 2002. 2. Deptuła M., Koncepcja diagnozy rozwoju społecznego dzieci w klasach I IV. Bydgoszcz 1996. 3. Janowski A., Uczeń w teatrze życia szkolnego. Warszawa 2008. 4. Janowski A., Stachyra R., Prestiż ucznia wśród rówieśników. Warszawa 200. 5. Król G., Król D., Wieczorkowska G., Rola interakcji w wyjaśnianiu percepcji grup społecznych. Warszawa 2002. 6. Łobocki M., Wychowanie w klasie szkolnej. Warszawa 1984. 7. Molak A., Socjometria na usługach wychowania. Kwartalnik Pedagogiczny 2003, nr 1. 8. Pilkiewicz M., Techniki socjometryczne. Wprowadzenie do badań. [w:] Wołoszynowa L. (red.), Materiały do nauczania psychologii. Seria III. Tom 2. Warszawa 1973. 9. Pilkiewicz M., Wybrane techniki badania struktury klasy szkolnej. [w:] Wołoszynowa L. (red.), Materiały do nauczania psychologii. Seria III. Tom 2. Warszawa 1973. 10. Rembowski J., Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży. Warszawa 1986. 11. Słownik psychologiczny. Warszawa 2006. 12. Smith P. K., Rozwój społeczny. [w:] Bryant P., Colman A. (red.), Psychologia rozwojowa. Warszawa 1995. 13. Turowski J., Socjologia. Małe struktury społeczne. Lublin 2001. 14. Weiner M., Pozycja socjometryczna uczniów z zaburzeniami rozwojowymi w klasie szkolnej. Szkoła Specjalna 1998, nr 3.