Rada Programowa Wydawnictwa Wyższej Szkoły Ekonomicznej

Rada Programowa Wydawnictwa Wyższej Szkoły Ekonomicznej Aleksander Busłowski, Robert Ciborowski, Wojciech Florkowski, Kazimierz Górka, Ryszard Cz. Horodeński (Przewodniczący), Grażyna Klamecka Roszkowska, Tchon Li, Tadeusz Markowski, Włodzimierz Pawluczuk, Bazyli Poskrobko, Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Zbigniew Strzelecki, Henryk Wnorowski, Jan Zarzecki Publikację przygotowano w ramach tematu badawczego UWARUNKOWANIA I MECHANIZMY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU w Katedrze Gospodarowania Środowiskiem i Turystyki Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku Wydanie dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

recenzent: prof. dr hab. Stanisław Czaja Copyright by: Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku Białystok 2009 ISBN 978-83-61247-06-7 redaktor: Janina Demianowicz tłumacz: Małgorzata Konopko korektor: Zespół projekt i skład: Agencja Wydawniczo-Edytorska EkoPress tel./fax: (085) 742 11 03; tel. 601 311 838; e-mail: biuro@ekopress.pl okładka: wykorzystano grafikę Dietmar Haupfl 123rf.com druk: Drukarnia MKJ Białystok wydawca: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku ul. Choroszczańska 31, 15 732 Białystok tel./fax (085) 652 09 25, e mail: wydawnictwo@wse.edu.pl www.wse.edu.pl Wyd. I, nakład 300 egz.

SPIS TREŚCI WSTĘP Edyta Sidorczuk Pietraszko... 9 Rozdział 1. Wiedza, informacja i świadomość jako czynniki zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw 1.1. WIESŁAW M. GRUDZEWSKI, IRENA K. HEJDUK, ANNA SANKOWSKA, MONIKA WAŃTUCHOWICZ Zarządzanie zaufaniem w gospodarce opartej na wiedzy... 14 1.2. DOMINIKA MARKIEWICZ RUDNICKA, KATARZYNA PIOTROWSKA Innowacje a kapitał intelektualny w organizacji gospodarczej... 35 1.3. DANUTA KOŁODZIEJCZYK Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw... 45 1.4. MARIA URBANIEC Wpływ innowacji ekologicznych na rozwój zrównoważony... 57 1.5. IRENEUSZ ŻUCHOWSKI Wpływ świadomości idei zrównoważonego rozwoju na funkcjonowanie przedsiębiorstw... 66 1.6. AGNIESZKA BECLA Poziom świadomości ekologicznej konsumentów w zakresie identyfikacji znaków ekologicznych... 77 1.7. DANUTA DZIAWGO Idea zrównoważonego rozwoju w relacjach inwestorskich... 91 1.8. JAN ADAMIAK, BOŻENA KOŁOSOWSKA Odpowiedzialność społeczna w raportach przedsiębiorstw... 102 1.9. MIROSŁAWA KWIECIEŃ, BEATA IWASIECZKO, ANGELIKA KACZMARCZYK Informacja wiedza intelektualizacja rachunkowości... 110 Rozdział 2. Systemy i narzędzia zarządzania środowiskowego 2.1. LUDMILA BURIMA Systemy zarządzania środowiskowego w gospodarce światowej... 120 2.2. ALINA MATUSZAK FLEJSZMAN Doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001. Doświadczenia przedsiębiorstw... 126 2.3. MAGDALENA GRACZYK Ocena cyklu życia jako dobra praktyka programowania zasad zrównoważonego rozwoju na poziomie przedsiębiorstw... 142 5

2.4. JOLANTA BARAN Możliwości i metody włączania aspektów ekonomicznych do oceny cyklu życia... 160 2.5. EWA MALINOWSKA Rola aspektów środowiskowych w procesie utrzymania systemu bezpieczeństwa i higieny żywienia... 176 Rozdział 3. Wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju w przedsiębiorstwach różnych branż 3.1. IVAN TELEGA Sektor dóbr i usług środowiskowych czynnikiem zrównoważonego rozwoju... 184 3.2. ELŻBIETA BRONIEWICZ Sektor wyrobów i usług ochrony środowiska w Polsce... 197 3.3. AGATA LULEWICZ, RAFAŁ MIŁASZEWSKI Wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju w strategiach gospodarki wodno-ściekowej przedsiębiorstw przemysłowych... 208 3.4. BARBARA JAROS Zastosowanie wskaźników zrównoważonego rozwoju w deklaracjach środowiskowych systemu EMAS publikowanych przez producentów energii... 218 3.5. AGNIESZKA CIECHELSKA Społeczna odpowiedzialność banków ze szczególnym uwzględnieniem ryzyka środowiskowego... 228 Rozdział 4. Finansowe aspekty działań na rzecz zrównoważonego rozwoju 4.1. PIOTR P. MAŁECKI Opłaty ekologiczne o charakterze sankcji w polskim prawie ochrony środowiska... 240 4.2. BARBARA KRYK System finansowania ochrony środowiska a działalność proekologiczna przedsiębiorstw... 248 4.3. EWA DZIAWGO Opcje rzeczowe w proekologicznych strategiach przedsiębiorstw... 261 4.4. ADAM RYSZKO Fundusze i programy Unii Europejskiej jako wsparcie innowacji ekologicznych... 269 Bibliografia... 283 6

CONTENTS INTRODUCTION Edyta Sidorczuk Pietraszko... 11 Chapter 1. Knowledge, information and awareness as determinants of corporate sustainable development 1.1. WIESŁAW M. GRUDZEWSKI, IRENA K. HEJDUK, ANNA SANKOWSKA, MONIKA WAŃTUCHOWICZ Trust management in the knowledge-based economy... 14 1.2. DOMINIKA MARKIEWICZ RUDNICKA, KATARZYNA PIOTROWSKA Innovations versus intellectual capital in an economic organization... 35 1.3. DANUTA KOŁODZIEJCZYK Innovation in small and medium-sized enterprises... 45 1.4. MARIA URBANIEC Impact of eco-innovations on sustainable development... 57 1.5. IRENEUSZ ŻUCHOWSKI Awareness of the idea of sustainable development and its impact on companies functioning... 66 1.6. AGNIESZKA BECLA The level of environmental awareness of consumers results of research concerning identification of environmental labels... 77 1.7. DANUTA DZIAWGO Sustainable development idea in investor relations... 91 1.8. JAN ADAMIAK, BOŻENA KOŁOSOWSKA Social responsibility in reports of companies... 102 1.9. MIROSŁAWA KWIECIEŃ, BEATA IWASIECZKO, ANGELIKA KACZMARCZYK Information knowledge intelectualization of accounting... 110 Chapter 2. Environmental management systems and tools 2.1. LUDMILA BURIMA Systemy zarządzania środowiskowego w gospodarce światowej... 120 2.2. ALINA MATUSZAK FLEJSZMAN Improvement of environmental management system ISO 14001 experiences of companies... 126 2.3. MAGDALENA GRACZYK Life cycle assessment as good practice of promoting sustainable development principles at the corporate level... 142 7

2.4. JOLANTA BARAN Possibilities and methods of including economic aspects into life cycle assessment... 160 2.5. EWA MALINOWSKA The role of environmental aspects in the process of maintaining food hygiene and safety system... 176 Chapter 3. Implementation of sustainable development principles by companies in different sectors 3.1. IVAN TELEGA The sector of environmental products and services as factor of sustaibable development... 184 3.2. ELŻBIETA BRONIEWICZ The sector of environmental products and services in Poland... 197 3.3. AGATA LULEWICZ, RAFAŁ MIŁASZEWSKI Implementation of sustainable development principles in the water and waste water management strategies of industrial companies... 208 3.4. BARBARA JAROS Usage of sustainable development indicators in environmental declarations according to EMAS published by energy producers... 218 3.5. AGNIESZKA CIECHELSKA Social responsibility of banks with particular consideration of environmental risk... 228 Chapter 4. Financial aspects of actions towards sustainable development 4.1. PIOTR P. MAŁECKI Environmental fees of sanction type in Polish environmental protection law... 240 4.2. BARBARA KRYK System of environmental protection financing and pro-environmental activity of companies... 248 4.3. EWA DZIAWGO Real options in pro-environmental strategies of companies... 261 4.4. ADAM RYSZKO The European Union funds and programmes as support for eco-innovation... 269 Bibliography... 283 8

WSTĘP Dyskusja na temat odniesienia zasad rozwoju zrównoważonego do poziomu przedsiębiorstw początkowo miała charakter operacyjny, praktyczny i dotyczyła głównie minimalizacji zużycia zasobów naturalnych czy emisji do środowiska. Podejmowane już w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku inicjatywy takie, jak Odpowiedzialność i Troska, Czystsza Produkcja czy sformalizowane systemy zarządzania środowiskowego w istotny sposób przyczyniły się do upowszechniania bardziej zrównoważonych wzorców prowadzenia działalności gospodarczej. Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad dało się wyraźnie zaobserwować przejście od ujęcia wąskiego, dotyczącego respektowania ekologicznych ograniczeń prowadzenia działalności gospodarczej, do ujęcia szerokiego, odnoszącego się do ekologicznych, społecznych i ekonomicznych efektów funkcjonowania przedsiębiorstw. Nastąpił rozwój koncepcji szeroko pojętej odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, wykraczającej daleko poza kwestie stricte środowiskowe, a inicjatywy z zakresu zarządzania, pierwotnie niezależne i niezwiązane z ideą rozwoju zrównoważonego, zaczęto z tą koncepcją łączyć. Ten nurt rozważań teoretycznych i działań praktycznych stał się przedmiotem szczególnego zainteresowania w rozdziale pierwszym. Poświęcono go roli wiedzy i zaufania, a także świadomości oraz innowacyjności w kreowaniu rozwoju zrównoważonego przedsiębiorstw. Analogicznie do rozpatrywania relacji między gospodarką opartą na wiedzy a rozwojem zrównoważonym na poziomie makroekonomicznym, autorzy analizują związki pomiędzy zarządzaniem wiedzą i zaufaniem, relacjami z interesariuszami a aktywnością prośrodowiskową i prospołeczną organizacji. Najwyraźniejszym przejawem wdrażania zasad rozwoju zrównoważonego w przedsiębiorstwach jest coraz szerszy zakres stosowania systemów i narzędzi zarządzania środowiskowego. W rozdziale drugim przedstawiono wyniki badań dotyczących upowszechnienia tych systemów w skali światowej oraz możliwości ich doskonalenia. Zaprezentowano także interesujące rozważania na temat analizy cyklu życia produktu, która uznawana jest za narzędzie najbardziej obiecujące w kontekście urzeczywistnienia strategii odmaterializowania produkcji i konsumpcji oraz ekologicznej reformy podatkowej. Podjęto także kwestię relacji między systemami zarządzania bezpieczeństwem żywności a środowiskowymi efektami funkcjonowania organizacji. Specyfikę realizacji zasad rozwoju zrównoważonego przedstawiono również w ujęciu branżowym. W rozdziale trzecim omówiono problemy realizacji zasad rozwoju zrównoważonego w gospodarce wodno-ściekowej przedsiębiorstw przemysłowych, wytwórców energii oraz sektora dóbr i usług środowiskowych. Analizie poddano kwestie identyfikacji tego sektora, pomiaru stopnia rozwoju i potrzeby wsparcia ze strony państwa. Przedstawiono także wyniki przeprowadzonych w Polsce po raz pierwszy badań na ten temat. 9

Proces realizacji zasad rozwoju zrównoważonego w przedsiębiorstwach jest ściśle uzależniony od ekonomicznej efektywności tego typu przedsięwzięć. Przedsiębiorcy są (poza nielicznymi wyjątkami) zainteresowani podejmowaniem działań z zakresu ochrony środowiska czy odpowiedzialności społecznej, jeśli przyniesie to bezpośrednie lub pośrednie, krótkookresowe lub długoterminowe korzyści ekonomiczne. W rozdziale czwartym przedstawiono zatem wybrane mechanizmy finansowe służące realizacji tego celu. Omówiono specyficzną kategorię instrumentów ekonomicznych polityki ekologicznej w postaci opłat sankcyjnych, związanych z naruszeniem zasad korzystania ze środowiska i opcje rzeczowe nowy instrument służący zabezpieczeniu przed ryzykiem związanym z podejmowaniem przedsięwzięć w dziedzinie ochrony środowiska. Podjęto także kwestię finansowania inwestycji z zakresu ochrony środowiska, w tym także ze środków Unii Europejskiej. W książce w szerokim zakresie przedstawiono problematykę rozwoju zrównoważonego na poziomie przedsiębiorstw, zwracając uwagę na nowy kontekst, jaki daje procesowi jego kreowania gospodarka oparta na wiedzy. Monografia jest skierowana zarówno do naukowców, doktorantów i studentów zainteresowanych tą tematyką, jak też do właścicieli i kadr zarządzających przedsiębiorstw. Powinna ona zainspirować nie tylko do ogólnej refleksji, ale również do podejmowania w przedsiębiorstwach inicjatyw służących rozwojowi zrównoważonemu i sprzyjających budowaniu gospodarki opartej na wiedzy. Białystok, maj 2009 rok Edyta Sidorczuk Pietraszko

INTRODUCTION The discussion concerning the relation between sustainable development principles and companies was initially of operational and practical character, and it referred mainly to minimizing the usage of natural resources and emissions to the environment. The initiatives undertaken in the 1980s and 1990s, including Responsible Care, Cleaner Production or formalized environmental management systems, largely contributed to popularizing more sustainable models of business activity. Over the past two decades there has been observed a turn from a narrow perspective, as regards respect for environmental limitations of running business activity, to a wider perspective, concerning environmental, social and economic effects of companies functioning. There has been noticed development of concepts regarding widely understood social responsibility of companies, which is going far beyond the purely environmental issues, and the initiatives from the domain of management, which used to be autonomous and unrelated with sustainable development idea, were anew associated with the concept. This trend theoretical reflections and practical activities became the subject of particular interest in the first chapter. It was devoted to the role of knowledge and trust as well as to awareness and innovation in creation of sustainable development within companies. Similarly as the relations between knowledge-based economy and sustainable development are perceived at macroeconomic level, in this monograph authors conduct the analysis of the relations between knowledge and trust management, and also of the relations with stakeholders and pro-environmental and prosocial activity of organizations. The most noticeable indication of implementing sustainable development principles is a considerably wider range of using environmental management systems and instruments. The second chapter presents the results of the research concerning popularization of these systems in the entire world and improvement of them. There are also interesting reflections on the methods of product s life cycle assessment, which are considered as the most prospective instrument in the context of realizing both the dematerialization strategy of production and consumption and environment-related tax reform. This chapter also raises the issue of the relations between food hygiene management systems and environmental effects of organization s functioning. The specific character of realizing sustainable development principles was presented also in the perspective of particular branches. Third chapter focuses on the specific problems related with realization of sustainable development principles in industry, including power plants, and in the sector of environmental goods and services. The analysis presented here concerns the problem of its identification, measurement of development and indicates that aid from the state is necessary. Furthermore, third chapter presents the results of unprecedented research on this issue. 11

The process of realizing sustainable development principles in companies is largely dependent on economic efficiency of such activities. Entrepreneurs are (with few exceptions) interested in undertaking activities in the sphere of environmental protection or social responsibility, as long as this will result in direct or indirect longterm or short-term economic benefits. Hence fourth chapter focuses on selected financial mechanisms aiming at realization of this purpose. Emphasis was laid upon the specific category of economic instruments of environmental policy, i.e. sanction fees which are related with violations of the rules regarding using the environment. There has been presented real options a new instrument of managing the risk related with investments in the domain of environmental protection. Another issue presented here concerns financing investments related with environmental protection, among others using EU funds. The monograph raises a wide range of issues related with sustainable development at the corporate level. Consequently, it is addressed both at scientists, doctoral and MA students interested in the subject, and at companies owners and managers. It ought to inspire one not only to general reflections but also to undertake in companies such initiatives that will be beneficial for sustainable development. Białystok, May 2009 Edyta Sidorczuk Pietraszko

ROZDZIAŁ I WIEDZA, INFORMACJA I ŚWIADOMOŚĆ JAKO CZYNNIKI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTW KNOWLEDGE, INFORMATION AND AWARENESS AS DETERMINANTS OF CORPORATE SUSTAINABLE DEVELOPMENT

WIESŁAW M. GRUDZEWSKI, IRENA K. HEJDUK, ANNA SANKOWSKA, MONIKA WAŃTUCHOWICZ prof. dr hab. Wiesław M. Grudzewski, prof. dr hab. Irena K. Hejduk Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle Orgmasz dr inż. Anna Sankowska Szkoła Główna Handlowa w Warszawie mgr Monika Wańtuchowicz Politechnika Warszawska 1 1 ZARZĄDZANIE ZAUFANIEM W GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY Abstract TRUST MANAGEMENT IN THE KNOWLEDGE BASED ECONOMY Trust management in knowledge based economy is a pivotal issue nowadays. International research results indicate that Poland has got a potential to become knowledge based economy. However, it is possible under some condition: trust management needs to be put in practice. The efficiency of knowledge management depends upon trust because sharing knowledge requires trust. Therefore organizations in knowledge based economy are in the same time trust based organizations. Furthermore, knowledge management processes might be improved by trust management. Knowledge culture always goes together with trust culture. Noblista w dziedzinie ekonomii Francis Fukuyama twierdzi, że dobrobyt narodów oraz ich zdolności w zakresie konkurowania zależą od jednej dominującej cechy kultury narodowej poziomu zaufania właściwego dla danego społeczeństwa. 1 Decyduje ono o konkurencyjności całej gospodarki. Zarządzanie wiedzą nie jest kwestią dobrowolnego wyboru, lecz współczesnym wymogiem, warunkiem dalszego trwania i rozwoju organizacji oraz całych gospodarek. Mimo, że gospodarka w Polsce nie należy jeszcze do gospodarek opartych na wiedzy (GOW) to należy podkreślić, że ma potrzebny do tego potencjał. Gospodarka oparta na wiedzy oznacza generowanie wiedzy praktycznej (innowacyjnych pomysłów) i jej zamianę na korzyści materialne lub społeczne. Do realizacji tych celów niezbędne jest zarządzanie wiedzą. Jego skuteczność i efektywność wymagają jednak kultury zaufania. 1 F. Fukuyama, Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity, Hamish Hamilton, London 1995. 14

1. OCENA POTENCJAŁU PRZEJŚCIA POLSKI DO GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY W ŚWIETLE BADAŃ MIĘDZYNARODOWYCH W świetle międzynarodowych porównań i rankingów konkurencyjności, ocena polskiej gospodarki w kontekście możliwości przejścia do gospodarki opartej na wiedzy nie przedstawia się korzystnie. Daleka pozycja Polski wynika głównie z niskiej oceny warunków do prowadzenia działalności biznesowej oraz niskiej efektywności wydatków publicznych. Oceny te odnoszą się jednak do sytuacji sprzed około dwóch lat, a w niektórych przypadkach wykorzystują jeszcze starsze dane. Do ważniejszych rankingów i raportów ukazujących pozycję konkurencyjną polskiej gospodarki na tle innych państw należą między innymi: Raport Banku Światowego Doing business in 2007, 2 Raport International Institute for Management Development World Competitiveness Yearbook 3 oraz Raport Transparency International Corruption Perception Index 2006. 4 Pozycja Polski pod względem warunków prowadzenia działalności gospodarczej nie jest korzystna. Według Raportu Banku Światowego Doing business in 2007 Polska, spośród rozpatrywanych wskaźników, ma najwyższą pozycję w zakresie ochrony inwestorów wśród państw UE-10 (z wyłączeniem Malty i Cypru) 33 miejsce ex equo z Estonią. Tak jak w poprzednich latach, najwyżej oceniono takie elementy ładu korporacyjnego, jak łatwość dochodzenia roszczeń przez udziałowców i zakres jawności. Polska pozostaje nadal jednym z najgorzej ocenianych krajów europejskich (112 miejsce w rankingu cząstkowym), jeśli chodzi o czas potrzebny na egzekwowanie należności z umów (980 dni). Przykładowo, na Litwie, która w tej kategorii zajęła bardzo wysokie 6 miejsce, trwa to 166 dni. Ogólna ocena łatwości prowadzenia biznesu także nie jest dobra. Spośród państw UE-27 Polska wyprzedza tylko Grecję i Włochy. Raport International Institute for Management Development (IMD) World Competitiveness Yearbook 5 ocenia konkurencyjność 55 państw w oparciu o 323 kryteria szczegółowe. W tej ocenie brane są pod uwagę między innymi wyniki gospodarcze (wzrost gospodarczy, wyniki w handlu zagranicznym, zatrudnienie, poziom cen), finanse publiczne, polityka fiskalna, jakość ustawodawstwa biznesowego, efektywność przedsiębiorstw (w tym produktywność, finanse przedsiębiorstw, zarządzanie, innowacyjność), infrastruktura (infrastruktura techniczna, technologiczna, naukowa, zdrowotna, edukacyjna). Podobnie jak w poprzednich edycjach raportu, w aktualnym rankingu zgodnie z World Competitiveness Yearbook 2007 Polska znalazła się na 52 pozycji, wyprzedzając jedynie Chorwację, Indonezję i Wenezuelę (tabela 1). 2 Doing business in 2007, World Bank 2008. 3 World Competitiveness Yearbook 2007, International Institute for Management Development (IMD) Lausanne, Switzerland 2007. 4 Corruption Perception Index 2006, Transparency International [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.transparency.org/news_room/in_focus/2006/cpi_2006 1/cpi_table [Data wejścia: 01-09-2008]. 5 World Competitiveness Yearbook 2006, International Institute for Management Development (IMD) Lausanne, Switzerland 2006; World Competitiveness Yearbook 2007..., op.cit. 15

Tabela 1. Ranking konkurencyjności według International Institute for Management Development Pozycja w rankingu Kraj 2006 2007 Islandia 4 7 Finlandia 10 17 Nowa Zelandia 21 19 Dania 5 5 Singapur 3 2 Szwecja 14 9 Szwajcaria 8 6 Wielka Brytania 20 20 Niemcy 25 16 Norwegia 12 13 Francja 30 28 Australia 6 12 Austria 13 11 Hiszpania 31 30 Włochy 48 42 Estonia 19 22 Słowenia 39 40 Węgry 35 35 Republika Czeska 28 32 Litwa 31 Słowacja 33 34 Polska 50 52 Rumunia 49 44 Źródło: World Competitiveness Yearbook 2006, 2007..., op.cit. W początkowych dwunastu krajach spośród pięćdziesięciu pięciu ujętych w raporcie IMD z 2007 roku władze uznały za priorytet spójność społeczną. Są to: Singapur (2 miejsce w rankingu konkurencyjności), Dania (5), Luksemburg (4), Austria (11), Norwegia (13), Holandia (8), Australia (12), Szwajcaria (6), Islandia (7), Malezja (23), Irlandia (14) i Szwecja (9). Wyjątek stanowi Malezja. Kraje o niższym stopniu spójności społecznej są jednocześnie mniej konkurencyjne. Wyniki Raportu IMD oraz Raportu Banku Światowego pozwalają ocenić poziom konkurencyjności oraz spójności społecznej, które mają bezpośredni wpływ na poziom kapitału społecznego, a tym samym na poziom zaufania. Polska w rankingu Corruption Perception Index 2006 zajęła dopiero 61 miejsce na równi z Jamajką, za między innymi Finlandią (1 miejsce), Włochami (45), Czechami i Litwą (46), Kolumbią (59). Przekłada się to bezpośrednio na brak zaufania do instytucji publicznych i przedstawicieli władzy na wszystkich szczeblach, a także w świecie biznesu. Niestety, wszystkie sfery życia w Polsce są dotknięte korupcją. W efekcie Polska jest krajem o niskim poziomie zaufania, co widoczne jest w środowisku biznesowym, politycznym i życiu osobistym. Sztompka trafnie nazwał zaufanie towarem tłukliwym. 6 6 P. Sztompka, Towar tłukliwy. Rozmowa z prof. Piotrem Sztompką o tym, że nie można być szczęśliwym bez zaufania do drugiego człowieka i do władzy, Polityka 2007, nr 32/33, s. 32-34. 16

Strategia przejścia do gospodarki opartej na wiedzy w Polsce powinna być oparta na promocji i wspieraniu sektorów stanowiących jej nośniki, którymi są edukacja, nauka i działalność badawczo-rozwojowa, gałęzie przemysłu wysokiej techniki, usługi biznesowe związane z GOW, usługi społeczeństwa informacyjnego. 7 Niski poziom zatrudnienia w tych sektorach (9,3% w 2000 roku) to jeden z czynników determinujących poziom innowacyjności polskiej gospodarki. Ponadto Polskę charakteryzuje jeden z najniższych w UE wskaźników udziału w PKB wydatków na badania i rozwój, niewystarczająca współpraca środowisk gospodarczych i naukowych, niska liczba wdrożeń nowych technologii oraz przedsiębiorstw tworzonych w oparciu o nowe technologie. Mimo tych niekorzystnych zjawisk, zgodnie z badaniem European Innovation Scoreboard 2006, 8 poziom innowacyjności polskiej gospodarki wzrósł w porównaniu z poprzednimi latami. Polska awansowała z grupy krajów tracących grunt (loosing ground) do doganiających (catching up), w której znajdują się między innymi Czechy, Litwa, Łotwa, Portugalia, Grecja, Słowenia i Bułgaria. W grupie tej odnotowano szczególnie wysoką dynamikę zagregowanego wskaźnika obrazującego poziom innowacyjności Summary Innovation Index (SII). Dla 16 spośród 25 wskaźników cząstkowych SII w Polsce zauważono poprawę, między innymi: ponadtrzykrotny wzrost wartości wskaźnika liczba stałych łączy internetowych (z przepustowością co najmniej 144 Kbit/s) na 100 mieszkańców z 0,5 do 1,9; ponadczterokrotny wzrost wartości wskaźnika udział [%] przedsiębiorstw otrzymujących pomoc publiczną na innowacje w liczbie przedsiębiorstw ogółem z 0,7 do 3,1; ponaddwukrotny wzrost wartości wskaźnika udział [%] sprzedaży nowych lub zmodernizowanych wyrobów dla rynku w sprzedaży przedsiębiorstw ogółem z 3,4 do 8,1; trzykrotny wzrost wartości wskaźnika liczba udzielonych patentów przez US PTO na milion mieszkańców z 0,4 do 1,2; pięciokrotny wzrost wartości wskaźnika liczba nowych wspólnotowych wzorów przemysłowych na milion mieszkańców z 5,2 do 25. W porównaniu z krajami UE-15 polska gospodarka rozwijała się szybko, ale wciąż zajmuje pod względem wskaźnika SII przedostatnie miejsce wśród krajów objętych badaniem. 9 Na znaczny dystans między poziomami innowacyjności gospodarki Polski i krajów rozwiniętych wskazują badania Banku Światowego. Metodologia Banku Światowego dotycząca pomiaru poziomu innowacyjności gospodarek w Europie i Azji Centralnej oparta jest o Knowledge Assessment Methodology. Oceny pokrywają się w dużej mierze z wynikami otrzymanymi w badaniu przeprowadzonym przez OECD. Zgodnie z Knowledge Assessment Methodology, Polska zajmuje 26 miejsce na 31 krajów objętych badaniem. 7 Przedsiębiorczość w Polsce 2007, Ministerstwo Gospodarki, 27 lipca 2007, s. 47. 8 European Innovation Scoreboard 2006. Comparative Analysis of Innovation Performance. Pro Inno Europe. Inno Metrics. The Maastricht Economic Research Institute on Innovation and Technology (MERIT) and the Joint Research Centre (Institute for the Protection and Security of the Citizen) of the European Commission. 9 Przedsiębiorczość w Polsce 2007, Ministerstwo Gospodarki, 27 lipca 2007, s. 48. 17

2. WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W OTOCZENIU BIZNESU W sytuacji stale zmieniających się warunków otoczenia zewnętrznego determinowanych przez procesy globalizacyjne i konkurencyjne oraz w obliczu krótkiego cyklu życia produktów, przedsiębiorstwa powinny w bardziej zdecydowany sposób skoncentrować się na inwestowaniu w nowe technologie, doskonaleniu procesów biznesowych i produkcyjnych, przyczyniając się do tworzenia nowoczesnych produktów i usług oraz rozwijania kapitału intelektualnego. Z tego punktu widzenia sytuacja polskich przedsiębiorstw nie jest zadowalająca. Możliwości przejścia do gospodarki opartej na wiedzy zależą bezpośrednio od współczesnych megatrendów (tabela 2). Tabela 2. Ważne megatrendy gospodarki opartej na wiedzy OD Społeczeństwa przemysłowego Wymuszonej/ciągnionej technologii Gospodarki krajowej Krótkiego okresu Centralizacji Wsparcia instytucjonalnego Demokracji pośredniej (przedstawicielskiej) Hierarchii Kierunku rozwoju północ Wyboru jeden albo drugi / lub PRZEJŚCIE Źródło: J. Naisbitt, Megatrends, Warner Books, New York 1982. DO społeczeństwa informacyjnego wysokiej technologii (High Tech/High Touch) gospodarki światowej długiego okresu decentralizacji braku wsparcia instytucjonalnego demokracji bezpośredniej sieciowości kierunku rozwoju południe wielu możliwości/opcji wyboru Do najbardziej widocznych współczesnych tendencji w otoczeniu biznesowym należą: sieciowość oraz sieciowść wiedzy; gospodarka oparta na wiedzy; wiedza jako kluczowy zasób i produkt; wzrost znaczenia pracowników wiedzy oraz organizacji opartej na systemach zarządzania wiedzą, organizacji inteligentnych, organizacji uczących się. era transparentności; wzrost oczekiwań klientów. Sieciowość oznacza wzrost roli współpracy odejście od hierarchii na rzecz tworzenia sieci współpracy. Wzrasta znaczenie sieciowości wiedzy, która zmierza w kierunku telenauczania i tworzenia uniwersytetów wirtualnych na szeroką skalę. Jednocześnie nowoczesne technologie informatyczne umożliwiają dostęp do baz danych, baz wiedzy, zintegrowanych i wirtualnych laboratoriów. Ważne dla ustawicznego kształcenia pozostają najnowsze zdobycze neurofizjologii i psychologii kognitywnej, związane z pojęciem superlearning. Postępująca sieciowość wiedzy, jej do- 18

stępność w każdym czasie i miejscu stwarza nieznane dotąd możliwości w zakresie kształcenia i zaopatrywania społeczeństwa w wiedzę, dobra i usługi. 10 Gospodarka oparta na wiedzy, według definicji OECD, bazuje wprost na tworzeniu traktowanym jako produkcja, dalszym przekazywaniu, czyli dystrybucji oraz praktycznym wykorzystaniu wiedzy i informacji. Wyróżnia się trzy etapy będące podstawą rozwoju gospodarczego w GOW produkcję, dystrybucję i wdrożenie. Wiedza jest określonym produktem (niezależnym bytem), który stymuluje rozwój. Stanowi kluczowy zasób i produkt. Wiedza jest strumieniem doświadczeń, wartości, kontekstowych informacji i fachowego spojrzenia, stwarzającym podstawy do oceny i przyswajania nowych doświadczeń i informacji. Bierze swój początek i rozwija się w ludzkich umysłach. W organizacjach zazwyczaj jest nie tylko zapisana w dokumentach i bazach danych, ale także w organizacyjnych zwyczajach, procesach, praktykach i normach. 11 Tofflerowie opierają globalną rewolucję bogactwa na rewolucji wiedzy wskazując, że: 1. Wiedza z natury nie jest podstawą konkurencji (non rival). Może być użytkowana powszechnie. 2. Wiedza jest nieuchwytna. 3. Wiedza jest nieliniowa. 4. Wiedza jest relacyjna. 5. Wiedza współdziała z inną wiedzą. 6. Wiedza jest bardziej przenośna niż inne produkty. 7. Wiedza może istnieć w postaci symboli lub obiektów abstrakcyjnych. 8. Wiedza może być gromadzona w coraz mniejszej przestrzeni. 9. Wiedza może być wyrażalna lub niewyrażalna, ekspresywna lub nieekspresywna, a także milcząca. 10. Wiedzę trudno zamknąć w butelce. Ona się rozprzestrzenia. 12 Wiedza będzie tworzona i wykorzystywana w sposób coraz bardziej rozproszony. Można wyróżnić trzy główne centra wytwarzania wiedzy: badania naukowe w szkołach wyższych i instytutach, badania i projektowanie innowacyjne w gospodarce oraz sieci społeczne (c webs); te ostatnie stanowią niezwykle istotne źródła samowiedzy społecznej. 13 Rozwój GOW determinuje zapotrzebowanie na pracowników wiedzy, do których zalicza się między innymi planistów, menedżerów i informatyków. Wszyscy tworzą i unowocześniają oferowane przez przedsiębiorstwo produkty i usługi. Ich pomysły, umiejętności i doświadczenie często decydują o sukcesie firmy. 14 Pracownicy wiedzy stanowią trzon organizacji inteligentnej oraz organizacji uczącej się. Można przyjąć, że organizacje inteligentne oraz organizacje uczące się stanowią szczególne formy organizacji opartej na systemach zarządzania wiedzą. Organizacja 10 B. Żółtowski, Nowe wyzwania w nauce i technice [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.pan-ol.lublin.pl/wydawnictwa/motrol5/zoltowski.pdf s. 236 [Data wejścia: 20-08-2008]. 11 T.H. Davenport, L. Prusak, Working Knowledge. How Organizations Manage What They Know, Harvard Business School Press, Boston 2000, p. 5. 12 A. Toffler, H. Toffler, Revolutionary Wealth, A. Knopf, New York 2006. 13 B. Żółtowski, Nowe wyzwania..., op.cit. s. 237. 14 T.H. Davenport, Zarządzanie pracownikami wiedzy, Wolters Kluwer, Warszawa 2007. 19

inteligentna obejmuje następujące działania: systematyczne rozwiązywanie problemów, eksperymentowanie, uczenie się na podstawie zdobytych wcześniej doświadczeń, uczenie się od innych, przekazywanie wiedzy szybko i efektywnie poprzez organizację. 15 Senge jest uznawany za jednego z najważniejszych twórców idei organizacji uczącej się, ale źródeł należy szukać już u Ch. Argyrisa i D. Schona, a nawet wcześniej w koncepcji systemów wspomagania decyzji z lat pięćdziesiątych. Zdaniem P. Senge a w organizacji uczącej się ludzie poszukują wciąż nowych możliwości osiągania pożądanych efektów, tworzą nowe wzorce niestereotypowego myślenia, rozwijają się w pracy zespołowej, stale się uczą. Organizacja ucząca się jest organizacją biegłą w realizacji zadań tworzenia, pozyskiwania i przekazywania wiedzy oraz w modyfikowaniu swoich zachowań w reakcji na nową wiedzą i doświadczenie. 16 Pojęcie era transparentności zostało stworzone i rozpowszechnione przez D. Tapscotta i D. Ticolla. 17 Autorzy wprowadzają wiele odmian transparentności, która ich zdaniem pozostaje w centrum uwagi współczesnej organizacji. Spadek zaufania spowodowany między innymi skandalem w Enronie wzmocnił zapotrzebowanie na otwartość, uczciwość i przejrzystość w biznesie. Transparentność pozwala na obniżenie kosztów transakcyjnych, wspomaga współpracę oraz stanowi podstawę budowania otwartego przedsiębiorstwa. Takie przedsiębiorstwo charakteryzuje wysoki poziom zaufania między pracownikami oraz do pracodawców, co jest źródłem wysokiej innowacyjności, lojalności, wyższej jakości oraz niższych kosztów. Tabela 3. Nowe versus stare paradygmaty organizacyjne Cechy organizacji Stary paradygmat (industrialny) Nowy paradygmat (ery wiedzy) Pracownicy homogeniczni różnorodni Technologia mechaniczna elektroniczna Wartości stabilizacja zmiana, elastyczność Produkt materialny niematerialny (wiedza) Koncentracja na zysk zysk, wartości Przywództwo autokratyczne delegacja uprawnień Forma pracy indywidualna zespołowa, networking Mechanizm koordynacji kontrola hierarchiczna zaufanie Struktura organizacyjna hierarchiczna płaska (projektowa, sieciowa) Źródło: opracowanie własne. Współcześnie za czynniki kluczowe kreujące wartość przedsiębiorstwa w gospodarce uważa się zdobycie jak największego udziału w rynku oraz zadowolenie klienta. Podstawowy zasób (kapitał) i miernik efektywności przedsiębiorstw ukie- 15 W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach, Difin, Warszawa 2004, s. 137-138. 16 D.A. Garvin, Building a Learning Organization, in: Harvard Business Review on Knowledge Management, Harvard Business School Press, Boston 1998, p. 51. 17 D. Tapscott, D. Ticoll, The naked corporation: how the age of transparency will revolutionize business, Free Press, New York 2003. 20