Tekst ujednolicony NajwyŜsza Izba Kontroli Delegatura w Katowicach Katowice, dnia 29 kwietnia 2010 r. LKA-410-34-04/2009/ P/09/044 Zarząd Katowickiego Holdingu Węglowego S.A. Na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 grudnia 1994 r. o NajwyŜszej Izbie Kontroli 1, zwanej dalej ustawą o NIK, NajwyŜsza Izba Kontroli Delegatura w Katowicach przeprowadziła kontrolę w Katowickim Holdingu Węglowym S.A. (zwanym dalej Spółką ) w zakresie bezpieczeństwa zaopatrzenia Polski w węgiel kamienny (ze złóŝ krajowych) w latach 2007 2009 (do września) 2. W związku z kontrolą, której wyniki przedstawione zostały w protokole kontroli, podpisanym w dniu 10 lutego 2010 r., NajwyŜsza Izba Kontroli, na podstawie art. 60 ustawy o NIK, przekazuje Zarządowi niniejsze WYSTĄPIENIE POKONTROLNE NajwyŜsza Izba Kontroli ocenia pozytywnie działania Spółki w zakresie spraw objętych kontrolą, pomimo stwierdzonych nieprawidłowości. PowyŜszą ocenę uzasadniają następujące oceny cząstkowe i ustalenia kontroli: 1. Spółka w 2000 r. prawidłowo sporządziła Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoŝa węgla kamiennego Mysłowice. Dodatek ten został zatwierdzony przez Ministra Środowiska, a takŝe spełniał wymogi postanowień art. 41 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze 3 (zwanej dalej p.g.g. ) oraz obowiązującego wówczas rozporządzenia Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 23 sierpnia 1994 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złóŝ kopalin 4. 1 Dz. U. z 2007 r. Nr 231, poz. 1701 ze zm. 2 W okresie objętym kontrolą Spółka prowadziła wydobycie węgla kamiennego w pięciu kopalniach. Kontroli poddano gospodarowanie zasobami węgla kamiennego w złoŝu Mysłowice, które było eksploatowane przez KWK Mysłowice- Wesoła. 3 Dz. U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947 ze zm. 4 Dz. U. Nr 93, poz. 442.
Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoŝa Mysłowice sporządzono po 12 latach eksploatacji w związku z aktualizacją zasobów, zmianami kryteriów bilansowości, lepszym rozpoznaniem złoŝa i zmianami jego granic z sąsiednimi kopalniami. W wyniku aktualizacji, zasoby geologiczne ww. złoŝa, w okresie 12 lat, zmniejszyły się o 35.639 tys. ton (16,6 %), przy czym zasoby bilansowe zmniejszyły się o 81.240 tys. ton (62,12 %), a pozabilansowe wzrosły o 45.601 tys. ton (54,6 %). NIK zwraca uwagę na znaczący wzrost zasobów pozabilansowych, a w szczególności wzrost ilości zasobów zakwalifikowanych do pozabilansowych po raz pierwszy (o 47.988 tys. ton). Przyczyną przeklasyfikowania aŝ 47,9 % tych zasobów (22.965 tys. ton) było ich zaleganie powyŝej czynnych poziomów wentylacyjnych (powyŝej zlikwidowanego poziomu 350 m). Z kolei 1.189 tys. ton zasobów bilansowych przeklasyfikowano do pozabilansowych z powodu niewielkich rozmiarów, nieregularnego kształtu lub odosobnionego zalegania parcel z tymi zasobami (naleŝy jednak zwrócić uwagę, iŝ w jednej z kopalń Spółki z powodzeniem prowadzono eksploatację takich parcel, uwaŝaną zwykle za nieopłacalną) 5. 2. Spółka w 2000 r. prawidłowo opracowała Projekt Zagospodarowania ZłoŜa Mysłowice (zwany dalej PZZ ), a w 2006 r. Dodatek nr 2 do PZZ, w którym określono sposób zagospodarowania tego złoŝa do końca okresu waŝności koncesji, tj. do 2020 r. 6. PZZ z Dodatkiem nr 2, sporządzony na podstawie ww. dokumentacji geologicznej i przyjęty bez zastrzeŝeń przez Ministra Środowiska, spełniał wymagania art. 54 ust. 1 p.g.g. oraz (z poniŝszym wyjątkiem) rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 27 czerwca 2005 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać projekty zagospodarowania złóŝ 7. W Dodatku nr 2 nie określono jednak szczegółowych zasad, sposobu i zakresu ochrony zasobów nieprzemysłowych, co było wymagane postanowieniami 2 ust. 2 pkt 10 ww. rozporządzenia. 3. W okresie objętym kontrolą KWK Mysłowice-Wesoła (zwana dalej Kopalnią ) prowadziła eksploatację złoŝa Mysłowice, na podstawie planu ruchu zakładu górniczego dla Ruchu Mysłowice na lata 2007-2009, który sporządzono zgodnie z wymogami określonymi m.in. w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 czerwca 2002 r. w sprawie planów ruchu zakładów górniczych 8. Plan ten, a takŝe wszystkie sporządzone do niego dodatki, zatwierdził właściwy organ nadzoru górniczego, 5 W KWK Staszic stosowano do wybierania nieregularnych parcel resztkowych w pokładzie 405 system z zastosowaniem samodzielnej obudowy kotwowej w chodnikach eksploatacyjnych, gdzie urabianie węgla prowadzono za pomocą kombajnu chodnikowego AM-50. Podobnie, od 2009 r. w KWK Staszic prowadzono rentowne wydobycie z małych parcel (tzw. resztek) systemem ścianowym o długości ścian poniŝej 100 m. 6 Dodatek nr 2 do PZZ sporządzono w związku z przejęciem od KWK Wesoła części złoŝa Mysłowice w obrębie pokładów 501 i 510 przez KWK Mysłowice. 7 Dz. U. Nr 128, poz. 1075 ze zm. 8 Dz. U. Nr 94, poz. 840 ze zm. 2
9 zgodnie z art. 64 ust. 4 p.g.g. Prowadząc eksploatację, Kopalnia przestrzegała określonych w planie ruchu załoŝeń dotyczących wykorzystania złoŝa Mysłowice. ZałoŜone w ww. planie ruchu oraz wykonane w latach 2007-2008 wskaźniki wykorzystania zasobów przemysłowych w eksploatowanych pokładach 501 i 510 były wyŝsze od wskaźników ustalonych w PZZ (wynoszących odpowiednio: 0,62 i 0,61). Natomiast załoŝony w planie ruchu zakładu górniczego dla Ruchu Mysłowice na lata 2010 2012 9 wskaźnik wykorzystania zasobów przemysłowych w całym pokładzie 510 (wynoszący 0,44) był niŝszy od załoŝonego w PZZ (0,61), na co wpływ miał przede wszystkim niski (0,36) wskaźnik wykorzystania zasobów znajdujących się w partii południowej w skrzydle zachodnim pokładu 510 10. W planie ruchu zaprojektowano w tym rejonie eksploatację ścianami 121 i 122 na wysokość do 4,5 m, przy zmiennej, wynoszącej od 2,6 m do 7,5 m, miąŝszości warstwy eksploatowanego pokładu. Pracownicy Kopalni uzasadniali przyjęcie wskaźników wykorzystania ww. części złoŝa na poziomie niŝszym, niŝ w PZZ, m.in. wielkością strat pozaeksploatacyjnych, związanych z zaburzeniami geologicznymi w tej części pokładu. NIK zwraca jednak uwagę na wielkość strat eksploatacyjnych, wynikających z zaprojektowanego sposobu eksploatacji ww. części pokładu 510, zakładającego pozostawienie w stropie ścian warstwy węgla o grubości aŝ do 1 m, a w spągu aŝ do 1,5 m. Tak wysoką, załoŝoną w planie wielkość strat eksploatacyjnych Kierownik Ruchu Zakładu Górniczego Kopalni wyjaśnił dotychczasowymi doświadczeniami Kopalni w wydobyciu pod zawałowymi zrobami ścian wyeksploatowanych w warstwach wyŝszych oraz wysokimi kosztami związanymi z ewentualną dwuwarstwową eksploatacją ww. pokładu. Dyrektor OUG nie kwestionował powyŝszego projektu eksploatacji ww. części pokładu 510. NIK zwraca równieŝ uwagę na przypadek nieuzasadnionego zawyŝenia w planach ruchu zakładu górniczego dla Ruchu Mysłowice wskaźnika wykorzystania złoŝa. Zarówno w zatwierdzonym Dodatku nr 22 do planu ruchu ww. zakładu na lata 2007-2009, jak i w planie ruchu na lata 2010-2012 zapisano, w części dotyczącej eksploatacji ścian 121, 122 i 123 w pokładzie 510, Ŝe w przypadku pozostawienia warstwy węgla o miąŝszości większej niŝ 1,0 m nie zostanie ona zaliczona do strat, a moŝliwość jej wyeksploatowania zostanie przeanalizowana w latach późniejszych (co oznacza, Ŝe miała ona pozostać w zasobach przemysłowych). Kontrola OUG w Katowicach (w październiku 2009 r.) wykazała natomiast, Ŝe zasoby takie ze względu na ich niewielką powierzchnię, odizolowane połoŝenie oraz miąŝszość niŝszą od minimalnego poziomu (1,5 m) Plan ten został zatwierdzony przez Dyrektora OUG w Katowicach decyzją z 17.12.2009 r. 10 Zasoby przemysłowe partii południowej skrzydło zachodnie pokładu 510, w części objętej projektowaną eksploatacją, wynosiły 4 948,9 tys. ton, a planowane straty - 3 149,9 tys. ton. 3
pozwalającego je zaliczyć do zasobów przemysłowych powinny zostać zaliczone do strat eksploatacyjnych. W związku z powyŝszym, w zatwierdzonym ostatecznie przez Dyrektora OUG planie ruchu na lata 2010-2012, w części dot. eksploatacji ścian 121 i 122 zapisano, Ŝe pozostawiona w spągu ściany warstwa węgla o miąŝszości do 1,5 m zaliczona zostanie do strat eksploatacyjnych. NIK zwraca ponadto uwagę na zagroŝenie poŝarowe, jakie powoduje pozostawianie węgla w zrobach ścian w wyniku strat eksploatacyjnych. Jest to o tyle istotne, Ŝe ww. część pokładu 510 wykazuje wysoką skłonność do samozapalenia 11. Potwierdzeniem tego jest fakt, iŝ w dwóch z dziesięciu ścian eksploatowanych w złoŝu Mysłowice w latach 2007 2009 aŝ pięciokrotnie dochodziło do wzrostu zagroŝenia poŝarem endogenicznym, co skutkowało czasowym wstrzymaniem wydobycia 12. 4. W okresie objętym kontrolą Spółka prawidłowo prowadziła ewidencję zasobów złoŝa Mysłowice. Operaty ewidencyjne tych zasobów sporządzano na podstawie wykonanych obmiarów wyrobisk oraz zgodnie z postanowieniami art. 72 ust. 5 p.g.g. i rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 czerwca 2005 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać operaty ewidencyjne zasobów złóŝ kopalin 13. Część tekstową tych operatów - stosownie do postanowień art. 72 ust. 5a p.g.g - przekazywano właściwemu organowi koncesyjnemu w wymaganym terminie. Ponadto, Kopalnia terminowo sporządzała sprawozdania statystyczne OŚ-22 - Zestawienie zmian zasobów złoŝa, a następnie przekazywała je (z 1-dniowym opóźnieniem w stosunku do terminu określonego we wzorze tego sprawozdania 14 ) Państwowemu Instytutowi Geologicznemu. Informacje zawarte w tych sprawozdaniach były zgodne z danymi zawartymi w operatach ewidencyjnych za lata 2007 i 2008. 5. W okresie objętym kontrolą Spółka planowała i podejmowała działania inwestycyjne w celu zabezpieczenia przyszłych frontów eksploatacyjnych dla Kopalni oraz utrzymania lub zwiększenia jej moŝliwości produkcyjnych. Wśród tych działań znalazły się, m.in.: wniosek do Ministra Środowiska o koncesję dla złoŝa Brzezinka 2 15, opracowanie Programu 11 Wskaźniki samozapalności węgla w pokładzie 510 w partii południowej w skrzydle zachodnim wynoszą Sz a 119 [ 0 C/min] i A 54 [kj/mol]. 12 Ściana 401 S w pokładzie 510 w Partii Południowej i ściana 731 w pokładzie 510 w Partii Południowej. W planie ruchu na lata 2007-2009 zaprojektowano eksploatację tych ścian z pozostawieniem warstw węgla, tj. w ścianie 401 S w stropie i w spągu do 1 m, a w ścianie 731 - w stropie do 0,6 m. 13 Dz. U. Nr 116, poz. 979. 14 Wzory tych sprawozdań określono w rozporządzeniach wykonawczych, wydanych na podstawie art. 31 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. Nr 88, poz. 439 ze zm.), a przekazanie tych sprawozdań z opóźnieniem stanowiło naruszenie postanowień art. 30 pkt 3 ww. ustawy. 15 ZłoŜe to znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie złóŝ Mysłowice i Wesoła. Udokumentowano w nim 462.151 tys. ton zasobów geologicznych węgla kamiennego, w tym 138.304 tys. ton zasobów przemysłowych i 58.136 tys. ton zasobów operatywnych. Eksploatacja tego złoŝa pozwoli, zdaniem NIK, przedłuŝyć Ŝywotność Kopalni oraz umoŝliwi eksploatację zasobów pozostałych po zlikwidowanej KWK Niwka Modrzejów w Sosnowcu. 4
Inwestycji Strategicznych w celu udostępnienia posiadanych zasobów (w tym 4 projektów inwestycyjnych w Kopalni), a takŝe, w ramach inwestycji początkowych, udostępnienie w latach 2009 2020 do eksploatacji 58.439 tys. ton zasobów operatywnych węgla kamiennego (bez złoŝa Brzezinka - 2 ). NIK zwraca uwagę na niewielkie zainteresowanie Spółki eksploatacją cienkich pokładów (1-1,5 m). W okresie objętym kontrolą Kopalnia nie udostępniała takich pokładów (dopiero od 2017 r. planowana jest eksploatacja pokładu cienkiego, tj. pokładu 334), a spośród wszystkich kopalń naleŝących do Spółki, jedynie KWK Wieczorek eksploatowała pokład cienki, tj. pokład 620 (wydobycie z tego pokładu stanowiło ok. 25 % całego wydobycia tej kopalni). 6. W latach 2007-2009 (do września) Spółka dwukrotnie wystąpiła, w trybie art. 72 ust. 4 p.g.g., z wnioskiem do Ministra Środowiska o zgodę na przeklasyfikowanie zasobów w złoŝu Mysłowice. W rezultacie, za zgodą Ministra Środowiska, przeklasyfikowano do strat łącznie 5.471 tys. ton zasobów nieprzemysłowych (tj. aŝ 59,3 % wszystkich zasobów nieprzemysłowych w złoŝu Mysłowice, wg stanu na koniec 2006 r.). W ocenie NIK, poddane kontroli przeklasyfikowanie w 2007 r. przez Zarząd Spółki, za zgodą Ministra Środowiska, do strat 2.976 tys. ton zasobów nieprzemysłowych - znajdujących się w parcelach 151, 152 i 153 w pokładzie 501 w zachodnim skrzydle partii południowej złoŝa Mysłowice było niezasadne oraz pozbawiło je tym samym ochrony przed zniszczeniem 16. Zdaniem NIK, dopuszczona w ten sposób zawałowa eksploatacja niŝej zalegającego pokładu 510 spowoduje, z duŝym prawdopodobieństwem, zniszczenie ww. części pokładu 501, co uniemoŝliwi jego eksploatację w przyszłości 17. Spośród 2.976 tys. ton ww. zasobów nieprzemysłowych, przeklasyfikowanych do strat 1.272 tys. ton stanowiły zasoby operatywne, których wartość w cenach z 2007 r. wynosiła 245.547 tys. zł, a w cenach z 2009 r. 372.035 tys. zł 18. 16 Wcześniej, decyzją z 25.04.2006 r. Minister Środowiska wyraził zgodę na przeklasyfikowanie ww. parcel 151, 152 i 153 z zasobów nieprzemysłowych do przemysłowych, uzasadniając to moŝliwością ich ekonomicznego zagospodarowania, a następnie, juŝ w 2007 r., parcele te przeklasyfikowano z zasobów przemysłowych do nieprzemysłowych. 17 W planach ruchu podano, Ŝe ściany 121, 122 i 123 przewidziane do eksploatacji w pokładzie 510 (w części złoŝa zalegającej pod parcelami 151, 152 i 153) eksploatowane będą na wysokość 4.5 m systemem ścianowym poprzecznym z zawałem stropu. W czasie kontroli prowadzono roboty przygotowawcze mające na celu udostępnienie tych ścian. Z uwagi na fakt, iŝ ww. parcele w pokładzie 501 zostały skreślone z ewidencji, Kopalnia nie będzie zobowiązana do przestrzegania postanowień pkt. 4.1.9.4 załącznika nr 5 do rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpoŝarowego w podziemnych zakładach górniczych (Dz. U. Nr 139, poz. 1169 ze zm.), dotyczących ochrony pokładu wyŝej zalegającego. Wskaźnik podebrania pokładu 501 będzie wynosił od 1,9 do 4,2, co oznacza, iŝ zasoby węgla znajdujące się w parcelach 151, 152 i 153 najprawdopodobniej zostaną zniszczone. 18 Średnia cena zbytu węgla w KHW S.A. w 2007 r. wynosiła 193,04 zł za tonę, a w 2009 r. (stan przed sporządzeniem sprawozdania finansowego za ten rok) 292,48 zł. W operacie ewidencyjnym zasobów węgla w złoŝu Mysłowice za 2006 r. załoŝono, Ŝe przy 50% wskaźniku wykorzystania tego złoŝa podczas eksploatacji parcel w pokładzie 501 ścianami 515, 517 i 518 Kopalnia uzyska 1.488 tys. ton węgla, zaś wg informacji Zarządu KHW S.A. z 28.12.2009 r. wydobycie wyniosłoby ok. 1.272 tys. ton, tj. ok. 43% zasobów znajdujących się w ww. części pokładu 501. 5
W ocenie NIK, nie istniały przesłanki uzasadniające przeklasyfikowanie ww. części pokładu 501 do strat, a argumenty przedstawione przez Zarząd Spółki, we wniosku do Ministra Środowiska, były ogólnikowe i nie odzwierciedlały rzetelnie stanu faktycznego. I tak, podnoszone przez Zarząd Spółki, jako główny argument braku ekonomicznego uzasadnienia eksploatacji pokładu 501, występowanie w tym pokładzie zaburzeń geologicznych było znane Zarządowi juŝ w 2006 r., kiedy to zasoby w pokładzie 501 (w tym parcele 151, 152 i 153) przekazano w celu ich eksploatacji z KWK Wesoła do KWK Mysłowice. Wykonane w czerwcu 2007 r. otwory badawcze z wyrobisk w pokładzie 510, które ujawniły rejon kolejnych zaburzeń geologicznych tego pokładu, ograniczyły natomiast jedynie wybieg jednej z projektowanych do eksploatacji ścian z ok. 650 m do 450 m, ale nie powinny, zdaniem NIK, zdecydować o zaniechaniu eksploatacji pozostałej części tej ściany oraz kolejnych dwóch ścian. Z kolei ujęty w ww. wniosku argument występowania w pokładzie 501 zagroŝeń naturalnych, takich jak tąpaniowe i wentylacyjno poŝarowe, był nietrafny, gdyŝ projekt eksploatacji ww. części pokładu pozytywnie zaopiniowała w 2006 r. Komisja ds. Tąpań w Zakładach Górniczych Wydobywających Węgiel Kamienny przy WyŜszym Urzędzie Górniczym. Dodatkowo, nie bez znaczenia jest fakt, iŝ eksploatację pokładu 510, zalegającego poniŝej przedmiotowej części pokładu 501, prowadziła KWK Wesoła od 1998 r. w sposób niepowodujący zniszczenia pokładu 501, w części dotyczącej ww. parcel, co świadczy, zdaniem NIK, Ŝe kopalnia ta brała pod uwagę moŝliwość przyszłej eksploatacji ww. części pokładu 501. NIK nie podziela stanowiska Zarządu Spółki, Ŝe utrzymywanie ww. parcel 151, 152 i 153 (w pokładzie 501) w bazie zasobowej, jako zasoby nieprzemysłowe, powodowałoby sytuację sztucznego zawyŝania wielkości tych zasobów oraz uniemoŝliwiałoby ekonomicznie uzasadnioną i technicznie moŝliwą eksploatację niŝej zalegającego pokładu 510 ze względu na konieczność ochrony tych zasobów, jako zasobów nieprzemysłowych. Zdaniem NIK wyjaśnienia te mogą świadczyć, Ŝe Zarząd Spółki nie tylko przewidywał, ale i dopuszczał niszczącą podbudowę pokładu 501. W ocenie NIK, prowadzona przez Spółkę, w wyniku powyŝszego przeklasyfikowania, selektywna eksploatacja zasobów - polegająca na rezygnacji z ochrony zasobów o skomplikowanej budowie geologicznej, na rzecz eksploatacji zasobów niŝej leŝących, ale o większej miąŝszości narusza postanowienia przepisów ustawy Prawo ochrony środowiska. Zgodnie z art. 125 tej ustawy, ochrona złóŝ kopalin powinna bowiem polegać na racjonalnym gospodarowaniu i kompleksowym wykorzystaniu zasobów, a stosownie do art. 126 ust. 1 i 2 ww. ustawy eksploatację złoŝa kopaliny winno się prowadzić w sposób gospodarczo uzasadniony, z zastosowaniem środków ograniczających szkody w środowisku 6
i niezbędnych do ochrony zasobów złoŝa oraz przy zapewnieniu racjonalnego wydobycia i zagospodarowania kopaliny. Przedstawiając powyŝsze uwagi i oceny, NajwyŜsza Izba Kontroli wnosi o: 1. Podjęcie działań zapobiegających zniszczeniu zasobów węgla kamiennego, znajdujących się w parcelach 151, 152 i 153 pokładu 501 w Partii Południowej Skrzydło Zachodnie w złoŝu Mysłowice. 2. RozwaŜenie zasadności zwiększenia wykorzystania pokładów cienkich, w tym zwłaszcza poprzez zastosowanie wysokowydajnych kombajnów i/lub technologii strugowej. 3. RozwaŜenie zasadności zastosowania dodatkowych systemów eksploatacji, komplementarnych w stosunku do systemu ścianowego, w celu eksploatacji parcel małych, o nieregularnym kształcie i tzw. resztówek. NajwyŜsza Izba Kontroli Delegatura w Katowicach, na podstawie art. 62 ust. 1 ustawy o NIK, oczekuje przedstawienia przez Zarząd, w terminie 21 dni od daty otrzymania niniejszego wystąpienia pokontrolnego, informacji o sposobie wykorzystania uwag i wykonania wniosków bądź o działaniach podjętych w celu realizacji wniosków lub przyczynach niepodjęcia takich działań. Zgodnie z treścią art. 61 ust 1 ustawy o NIK, w terminie 7 dni od daty otrzymania niniejszego wystąpienia pokontrolnego, przysługuje Zarządowi prawo zgłoszenia na piśmie do Dyrektora Delegatury w Katowicach umotywowanych zastrzeŝeń w sprawie ocen, uwag i wniosków zawartych w tym wystąpieniu. W razie zgłoszenia zastrzeŝeń, zgodnie z art. 62 ust. 2 ustawy o NIK, termin nadesłania informacji, o którym mowa wyŝej, liczy się od dnia otrzymania ostatecznej uchwały właściwej komisji NIK. 7