Praca jako wartość Praca jest dobrem człowieka - dobrem jego człowieczeństwa - przez pracę bowiem człowiek nie tylko przekształca przyrodę, dostosowując ją do swoich potrzeb, ale także urzeczywistnia siebie jako człowiek, a także poniekąd bardziej staje się człowiekiem 1. Jan Paweł II Praca stanowi podstawowy element życia każdego człowieka, w decydujący sposób oddziałuje nie tylko na jego osobowość, postawy, aspiracje czy system wartości, ale także na całokształt życia społecznego. W historii cywilizacji praca ludzka była oceniana w różny sposób. System niewolniczy i feudalny zrodził ideologię głębokiej pogardy zarówno dla pracy, jak i ludzi pracujących. Praca szczególnie fizyczna była oceniana jako czynność poniżająca, wręcz hańbiąca człowieka dobrze urodzonego. Ideologia chrześcijańska zaczęła kształtować motyw pracy jako konieczność życiową. Praca nie tylko przestała być przekleństwem i hańbą, ale zyskała wartość wyższą niż ekonomiczną stała się nawet moralnym obowiązkiem, środkiem umożliwiającym rozwijanie cnót. Rozwój kapitalizmu uczynił z pracy działalność przydatną i pożyteczną, widząc w niej przede wszystkim źródło czerpania środków do życia, pomnażania dóbr i bogactwa w skali indywidualnej i społecznej. Współcześnie rolę pracy, z punktu widzenia jednostki i społeczeństwa, ocenia się bardzo wysoko. Uważa się jednak, że tę rolę może spełniać tylko taka praca, która nie wyniszcza człowieka, jest dobrze i bezpiecznie zorganizowana oraz sprawiedliwie nagradzana człowiek jest podmiotem. Najdobitniej takie ujęcie pracy przedstawił papież Jan Paweł II w encyklice Laborem exercens. Jest to analiza problematyki pracy ludzkiej w warunkach współczesnego świata. Ojciec Święty rozwija ideę pierwszeństwa osoby ludzkiej wobec rzeczy i samej pracy, która - według Papieża - winna być środkiem utrzymania i pomnażania dobrobytu kraju oraz samorealizacji człowieka. Omawia również uprawnienia pracowników oraz rolę i zadania związków zawodowych. Nic więc dziwnego, że właśnie ten papieski dokument ks. Jerzy Popiełuszko rozdawał w 1981 roku związkowcom z "Solidarności". Jan Paweł II pisze także, o wyzwaniach globalizacji i solidarności 1 Jan Paweł II: Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II o pracy ludzkiej Laborem exercens Warszawa 1982r. 1
w wymiarze ogólnoświatowym. Jego Encyklika to punkt wyjścia nauczania Kościoła o konieczności przeciwdziałania bezrobociu. Praca jest terminem wieloznacznym, stanowiącym przedmiot zainteresowań wielu dyscyplin naukowych, takich jak np.: fizyka, fizjologia, ekonomia, psychologia, socjologia, filozofia, prakseologia. Każda z nich, zajmuje się specyficzną dla własnych zainteresowań problematyką i każda z nich stworzyła do własnych celów badawczych odrębne definicje pracy. I tak w sensie psychologicznym praca to system czynności wyróżnionych i ukierunkowanych na przekształcenie otoczenia, wykonywanych względnie stale, gdy jej wykonawca ma odpowiednie kwalifikacje formalne 2. Pedagogika definiuje pracę w trojaki sposób jako: 1) świadome działanie mające na celu zaspokojenie potrzeb przez tworzenie dóbr; 2) podejmowany przez pracującego trud, ciężar towarzyszący wysiłkowi fizycznemu względnie umysłowemu pracującego człowieka; 3) nieodłącznie związany z pracą rozwój fizyczny, psychiczny, duchowy i moralny pracującego podmiotu 3. Z kolei prakseologia traktuje pracę jak pisał T. Kotarbiński 4 w kontekście łańcucha czynów, których celem jest pokonywanie trudności towarzyszących organizacji pracy i zaspokojenia elementarnych potrzeb człowieka. Analiza przytoczonych definicji pozwala na sformułowanie następującej definicji pracy: Praca jest to świadoma i celowa działalność człowieka, który wykorzystując swoje fizyczne i biologiczne oraz nabyte zdolności i umiejętności dąży do zaspokojenia swoich potrzeb materialnych i duchowych. Praca jest więc celową i świadomą działalnością człowieka, związaną z przekształcaniem i przystosowywaniem otaczającej go rzeczywistości do jego potrzeb. Jest to jedna z podstawowych form aktywności człowieka, za pomocą których jednostki zapewniają sobie byt materialny oraz zaspokajają elementarne potrzeby życiowe organizmu. Potrzeby stanowią siłę napędową wszelkich działań człowieka. Są one celem, do którego osiągnięcia zmierza on ze wszystkich sił. Są także wartościami, osiągnięcie których daje poczucie zadowolenia i satysfakcji. Ich zaspokojenie sprawia, że człowiek jest zadowolony z życia, spełnionego obowiązku wobec rodziny, grupy i społeczeństwa. Źródłem zaspokojenia potrzeb jest praca. Człowiek zatrudniony w różnego rodzaju instytucjach, przedsiębiorstwach czy organizacjach, poprzez pracę oraz jej wymierny efekt w postaci płacy, bezpośrednio zaspokaja swoje potrzeby. W Słowniku socjologicznym potrzeba definiowana jest jako poczucie braku czegoś, co jest odczuwane przez jednostkę jako konieczny, a przynajmniej pożądany element jej życia lub 2 W. Szewczuk (red.): Encyklopedia psychologii. Warszawa 1998, s. 654. 3 T. Pilch (red.): Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Warszawa 2003, s. 781. 4 T. Kotarbiński: Traktat o dobrej robocie. Wrocław 1965. 2
samorealizacji 5. A. H. Maslow podzielił potrzeby na dwie grupy 6. Do podstawowych, zwanych potrzebami niedostatku, zaliczył: a) potrzeby fizjologiczne głód, pragnienie, popęd seksualny, ochrona przed chłodem, b) potrzebę bezpieczeństwa występuje w sytuacji, gdy jednostka znajduje się w stanie zagrożenia, niebezpieczeństwa np. w obliczu groźby utraty pracy, c) potrzebę przynależności i miłości zdobycie przyjaźni, uznania i ludzkiej życzliwości, posiadania rodziny, d) potrzebę szacunku i uznania akceptacja ze strony grupy, do której się należy (rodzina, grupa rówieśników, kolegów z pracy); pochwała działań jednostki, e) potrzebę samorealizacji (samourzeczywistnienia) polega na stawaniu się tym, kim człowiek chce być, doskonaleniu roli społecznej. Do tworzących drugą grupę potrzeb poznawczych zaliczył: a) potrzebę wiedzy i rozumienia systematyzowanie, organizowanie, analizowanie, poszukiwanie i konstruowanie systemów wartości, b) potrzeby estetyczne wyczucie piękna, wyrabianie poczucia gustu i doznań estetycznych. To płaca jako wynagrodzenie za pracę pozwala zaspokoić głód, zabezpieczyć dach nad głową, uchronić się przed zimnem. Instytucje, w których człowiek znajduje zatrudnienie zaspokajają również potrzeby wyższego rzędu: uznania i akceptacji, samorealizacji, poznawcze. Jednak warunkiem zaspokojenia każdej z nich jest najpierw zaspokojenie potrzeb stojących niżej w hierarchii. Stąd w pierwszej kolejności zaspokajane są potrzeby elementarne (fizjologiczne, bezpieczeństwa), później potrzeby wyższego rzędu. Leżą one również u podstaw motywów działań, a także same w sobie są wystarczającym motywem dążenia do ich realizacji. Motywacja pracy jest wpływem potrzeb, dążeń i przekonań, które skłaniają ludzi do pracy. Praca jawi się więc jako sposób umożliwiający realizację określonych potrzeb. W literaturze przedmiotu można odnaleźć następujące typy motywacji pracy: a) zamiłowanie do pracy, b) zżycie się ze społecznym środowiskiem pracy oraz pozycją, jaką praca zapewnia, c) konieczność podjęcia pracy (zarabianie, utrzymanie rodziny, usamodzielnienie się). Rodzaje motywacji i potrzeb są z reguły wzajemnie uwarunkowane, więc wszędzie tam, gdzie dominuje motyw zamiłowania do wykonywanej pracy, pojawia się równocześnie silna potrzeba samorealizacji. Z kolei zżycie się ze społecznym środowiskiem pracy powoduje dążenie do realizacji potrzeb akceptacji i przynależności. Trzeci typ motywacji związany jest głównie z potrzebami fizjologicznymi. 5 K. Olechnicki (red.): Słownik socjologiczny. Toruń 1997, s. 160. 6 A. H. Maslow: Teoria hierarchii potrzeb. W: J. Reykowski (red.): Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej. Warszawa 1964. 3
Jak już wcześniej wspomniano praca jest sposobem i metodą zapewnienia sobie i społeczeństwu elementarnych (materialnych) warunków egzystencji. To także forma aktywności, dzięki której człowiek zmierza do ograniczenia wpływu środowiska naturalnego lub uniezależnienia się od niego. Nade wszystko praca jest wartością. Jest to dobrowolna forma działalności człowieka, wypływająca z obowiązku wobec społeczeństwa, połączona z wysiłkiem fizycznym, mająca na celu tworzenie nowych wartości duchowych i materialnych. Równie ważny jest wymiar moralny (etyczny) pracy. Podkreśla się bowiem powszechnie, że jest ona moralnym obowiązkiem każdego z nas wobec jednostki i całego społeczeństwa. Na ten aspekt zwracali uwagę przedstawiciele wielu dziedzin nauki, zwłaszcza filozofowie i socjologowie, dla których praca jest podstawowym i kreatywnym elementem dziejów ludzkości 7. Pojęcie wartości występuje w etyce, ekonomii, filozofii, socjologii i wielu innych naukach społecznych. W języku potocznym ma ono wiele znaczeń, jednakże najczęściej łączone jest z koniecznością dokonania wyboru pożądanych celów, które uważa się za szczególnie ważne i cenne. U podstaw tych wyborów leży system i hierarchia wartości. Najogólniej można więc przyjąć za J. Szczepańskim, że wartość to dowolny przedmiot materialny lub idealny, któremu jednostki i zbiorowości przypisują ważną rolę w życiu; są to przedmioty i stany rzeczy, które zapewniają równowagę psychiczną, zadowolenie, są też niezbędne dla zapewnienia siły i spójności grupy 8. Człowiek poprzez pracę dla zaspokojenia potrzeb swoich i grupy, przetwarzając zasoby (minerały, surowce) i siły przyrody (energia wiatru, wody, słońca), tworzy nie tylko dobra materialne, ale i nowe wartości. Dobra te są wartościami nie tylko dlatego, że nadaje się im wartość ekonomiczną (wartość pieniężną), ale przede wszystkim dlatego, że są wynikiem pracy ludzkiej, stanowiącej wartość samą w sobie. Ta zaś ma wymiar nie tylko ekonomiczny, ale i moralny, społeczny, kulturowy, historyczny. Dobra te są bowiem wynikiem świadomej działalności ludzi, wynikiem świadomego ich oddziaływania, przetwarzania i przekształcania dóbr przyrody w dobra materialne, którym przypisuje się określoną wartość w pieniądzu bądź samą w sobie (np. dzieła sztuki, przedmioty kultu, zabytki) 9. Należy więc oddzielić wartości moralne pracy od ekonomicznych. Wartości ekonomiczne są to wartości zapewniające człowiekowi materialne warunki egzystencji, często łączone z nakazem i przymusem pracy, moralne to wartości łączone z powinnością i obowiązkiem jednostki wobec siebie i grupy. Wartościowanie pracy w kategoriach moralnych istniało już od wieków, to wartościowanie w kategoriach ekonomicznych pojawiło się dopiero z chwilą powstania kapitalizmu. Wraz z pojawieniem się tak zwanej pracy najemnej, za którą płaci się pieniądzem, praca ludzka stała się wartością również ekonomiczną. Nie zatraca jednak swoich 7 M. Ossowska: Socjologia moralności. Zarys zagadnień. Warszawa 1986. 8 J. Szczepański: Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa 1972, s. 96 100. 9 J. Sztumski: Społeczeństwo i wartości. Katowice 1992. 4
wartości moralnych, wręcz przeciwnie, jej moralny aspekt staje się szczególnie ważny w momencie, gdy zdobycie i posiadanie pracy staje się problemem społecznym. Praca zyskuje na wartości szczególnie wówczas, gdy trudno ją zdobyć, gdy byt materialny jednostek i ich rodzin jest zagrożony. Jak już wspomniano, pracę definiuje się najczęściej jako działalność człowieka, polegającą na przekształcaniu rzeczywistości społecznej i przystosowaniu jej do potrzeb ludzkich. Działalność ta jest częścią kultury, którą rozumiemy jako ogół materialnych i niematerialnych wytworów działalności ludzkiej, wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom 10. Jednym z najistotniejszych elementów kultury kultury pracy jest etos pracy, którego istota polega na traktowaniu pracy jako podstawowej wartości ludzkiej egzystencji. Praca służy afirmacji człowieczeństwa, jest podstawą ładu społecznego, który pozwala człowiekowi uzyskać właściwą sobie godność i podmiotowość. We współczesnym świecie zaobserwować można wielce niepokojące zjawisko degradacji etosu pracy. Przyczyn tego stanu rzeczy doszukiwać się należy głównie w wychowaniu. Współczesna rodzina i szkoła nie kształtują takich cech i nawyków jak: obowiązkowość, sumienność, staranność, organizacja i innych niezbędnych do wykonywania pracy. Tymczasem praca jest nie tylko koniecznością ekonomiczną, ale przede wszystkim powinnością wobec społeczeństwa, nakazem moralnym, powodem do dumy i zadowolenia. Człowiek nie jest bowiem dodatkiem do pracy, lecz to praca jest dla człowieka. Kryzys etosu pracy jest więc wyrazem kryzysu społeczeństwa w ogóle. Alkoholizm, narkomania, wzrost przestępczości, bieda, ubóstwo, choroby społeczne, a przede wszystkim alienacja pracy bezpośrednio przyczyniają się do jego rozkładu. Zdaniem wielu autorów o stosunku człowieka do pracy (o etosie pracy) decydują czynniki natury: a) ekonomicznej, traktujące człowieka jako część sprawnie działającej maszyny, który poprzez pracę zapewnia utrzymanie sobie i swojej rodzinie, b) religijnej, głoszące prymat człowieka jako osoby wobec pracy, poprzez którą rozwija się realizując swoje aspiracje i zdolności, c) twórczej praca powinna być traktowana jako dziedzina twórczości, decydująca o naszym człowieczeństwie. We współczesnej rzeczywistości człowiek pracujący popada w zależność od techniki i postępu technicznego, zwłaszcza zależność od pieniądza, co prowadzi do jego zniewolenia i degradacji, a konsekwentnie także samej pracy. Dominacja myślenia technologicznego i ekonomicznego prowadzi z konieczności do traktowania pracy jako towaru, a pracującego 10 S. Czarnowski: Dzieła. Warszawa 1956. 5
człowieka jako siły roboczej. Tak dokonuje się depersonalizacja pracy, czyli jej przedmiotowe ujmowanie. Przeciwdziała temu zrodzona w latach 30 w Stanach Zjednoczonych idea humanizacji pracy. Problem humanizacji pracy stanowi przedmiot zainteresowań socjologii, filozofii, psychologii, pedagogiki, prakseologii, ekonomii, ergonomii. We wszystkich tych dziedzinach na pierwszy plan w tym zakresie wysuwa się problem samorealizacji człowieka, który poszukuje sensu własnej egzystencji w tworzeniu nowych wartości materialnych i duchowych, w poprawie warunków bytu społecznego. Pracę zaś postrzega jako podstawowy element, wyznaczający jego tożsamość indywidualną i społeczną. Zdaniem J. Kulpińskiej, humanizacja pracy jest hasłem, które określa globalną ideologię społeczną, nadającą pracy szczególne znaczenie, wyznaczającą zespół celów i wartości ludzkiego działania. Z drugiej strony humanizacja określa także zespół konkretnych zabiegów o zakresie bardzo podstawowym lub koncepcyjnym, których zadaniem jest usunięcie szczególnie dotkliwych uciążliwości pracy, racjonalizacja pracy i demokratyzacja stosunków w pracy 11. W literaturze socjologicznej wraca się uwagę na techniczny i społeczny aspekt humanizacji. W sensie społecznym jest to konieczność doskonalenia procesu pracy i stosunków międzyludzkich, realizacja potrzeb i oczekiwań w procesie pracy i poza nim. W sensie technicznym wiąże się z koniecznością usuwania fizycznych i psychicznych uciążliwości pracy oraz doskonalenia technicznych warunków pracy. Człowiek w procesie pracy odnajduje siebie jako osobę w wymiarze społecznym, psychologicznym i kulturowym. Staje się nie tylko wytwórcą, ale i twórcą nowych wartości. Ich wymiar ekonomiczny stanowi jedynie wartość materialną, rynkową, o wiele ważniejszą okazuje się jej wartość społeczna i kulturowa. Świadomość roli, jaką praca odgrywa w życiu jednostki i społeczeństwa oraz w systemie preferowanych przez nią wartości, sprawia, że człowiek zajmuje szczególnie uprzywilejowaną pozycję w procesie pracy. Produkt jego pracy posiada nie tylko wartość ekonomiczną, ale także społeczną i kulturową, samą zaś pracę rozpatrywać należy przede wszystkim w społecznym, moralnym i aksjologicznym kontekście. Te przymioty stanowią o jej istocie jest sprawczym elementem rozwoju osobowości człowieka. Z dotychczasowych rozważań wynika, iż praca odgrywa znaczącą rolę w życiu człowieka. Pracę człowieka wyróżnia świadomość zamiaru, wyobrażenie efektu i celowe działanie. W końcu praca jest dla człowieka wartością, ma związek z jego poczuciem tożsamości, godnością, szczęściem i sensem istnienia. Znaczenie pracy w życiu jednostki najlepiej obrazują wyniki badań na bezrobotnych. Badania te pokazuję, że osoba bezrobotna przez dłuższy czas cierpi nie tylko z powodu utraty dochodu i związanego z tym ograniczenia konsumpcji, ale także z powodu załamania się kontaktów społecznych, w szczególności z byłym środowiskiem zawodowym, 11 J. Kulpińska: Analiza zakładowych programów humanizacji pracy. Warszawa 1974, s. 5. 6
załamania się jej ról społecznych w rodzinie. Rejestruje się wyraźny spadek szacunku do siebie bezrobotnych, pogorszenie się i zdrowia psychicznego i fizycznego. Tradycyjnie wyróżnia się trzy nastawienia do pracy: punitywne, instrumentalne, autoteliczne 12. Jednostka lub zbiorowość o nastawieniu punitywnym postrzega pracę jako instytucję narzuconą (przez społeczeństwo, państwo, rynek). Osoba pracująca traktuje więc czynności pracy jako tragiczne fatum. Przy nastawieniu instrumentalnym pracę ceni się dla korzyści, jakie przynosi jednostkom i społeczeństwu. Osoba pracująca postrzega pracę jako konieczność życiową, podstawę egzystencji, najczęściej w sensie materialnym. Przy nastawieniu autotelicznym praca jest traktowana jako cel sam w sobie, źródło człowieczeństwa, podstawa rozwoju osobistego, służba wartościom społecznym. W tym miejscu należy przywołać pojęcie samorealizacji w pracy, które jako koncepcja pojawiło się w Europie w XIX wieku., a oznaczało spełnienie się jednostki poprzez pracę, pełen rozwój osobisty i realizację zdolności. Mówi się także o mocy twórczej pracy człowieka, przy czym najczęściej wymienia się cztery następujące jej postacie: Praca ma materialną moc twórczą w tym sensie, że jest źródłem egzystencji ludzkiej, jest sposobem tworzenia przez człowieka jego własnego życia; Praca jest podstawa moralnego rozwoju człowieka, tworzy bowiem materialne warunki realizacji i rozwoju życia. Praca ma moc socjotwórczą, ponieważ zawiera jako nieodłączny moment współpracę oraz współdziałanie wzajemne ludzi i grup ludzkich. Praca staje się działaniem coraz bardziej upośrednionym, rodzi i zużywa, tworzy i potrzebuje coraz bardziej rozwiniętych form regulacji, a następnie prowadzi do rozwoju umysłowego człowieka. W świetle powyższych rozważań można sformułować następujące wnioski: Każdy człowiek, tym bardziej sprawny fizycznie i psychicznie, ma prawo do pracy, a organizacja życia społecznego powinna gwarantować realizację tego prawa. Każdy człowiek powinien uzyskać takie przygotowanie do pracy i taki stan kwalifikacji oraz kompetencji zawodowych, które zagwarantują mu szansę bycia podmiotem w każdej sytuacji pracowniczej. Każdy pracujący ma prawo do pozyskania w drodze pracy zawodowej minimum środków gwarantujących jemu i jego najbliższym stanu ludzkiej egzystencji. 12 W. Kozek (red.): Encyklopedia socjologii. Warszawa 2000, s. 176. 7
Bezrobocie powstające na skutej gry czynników ekonomicznych godzi w istotę człowieka, zdolnego i pragnącego realizować naturalne prawo do pracy oraz związane z tym powinności zawodowe. Podsumowując powyższe rozważania na temat wartości pracy można stwierdzić, że praca stanowi podstawową działalność człowieka, wypełnia ponad połowę jego życia, decyduje o jego jakości. Jest powiązana z sensem istnienia człowieka i jego szczęściem, postępem społecznym oraz sprawiedliwością. Związki te wyrażają się nie tylko w koncepcjach filozoficznych różnych wizjach człowieka ale także w aforyzmach, przysłowiach i porzekadłach powszechnie znanych i przytaczanych. Jedne sławią pracę, a inne przeczą jej wartości, np. : Bez pracy nie ma kołaczy. Praca jest solą życia (Thomas Fuller). Praca to cała istota prawdziwego życia (Lew Tołstoj). Pochwała pracy jest jednym z najgorszych bzików współczesności (Sakutaro Hagiwara). Bez względu na potoczne oceny pracy formułowane przez ludzi, jest ona dla jednostki wartością, ponieważ pozwala utrzymać jej aktywność, zaspokajać potrzeby biologiczne, psychiczne i społeczne. We wszystkich kulturach praca jest podstawą systemu gospodarczego. Bibliografia 1. Czarnowski S.: Dzieła. Warszawa 1956. 2. Jan Paweł II: Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II o pracy ludzkiej Laborem exercens. Warszawa 1982. 3. Kotarbiński T.: Traktat o dobrej robocie. Wrocław 1965. 4. Kozek W. (red.): Encyklopedia socjologii. Warszawa 2000. 5. Kulpińska J.: Analiza zakładowych programów humanizacji pracy. Warszawa 1974. 6. Maslow A. H.: Teoria hierarchii potrzeb. W: J. Reykowski (red.): Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej. Warszawa 1964. 7. Olechnicki K.(red.): Słownik socjologiczny. Toruń 1997. 8. Ossowska M.: Socjologia moralności. Zarys zagadnień. Warszawa 1986. 9. Pilch T. (red.): Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Warszawa 2003. 10. Szczepański J.: Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa 1972. 11. Szewczuk W. (red.): Encyklopedia psychologii. Warszawa 1998. 12. Sztumski J.: Społeczeństwo i wartości. Katowice 1992. Opracowanie: mgr Aleksandra Tomanek ZST NR 2 im. M. Batko w Chorzowie 8