Elżbieta Ensztein Gimnazjum nr 96 w Warszawie System kompleksowej opieki w klasach terapeutycznych Gimnazjum na warszawskim Ursynowie rozpoczęło działalność w 1999 roku, a rozwinęło się ze szkoły podstawowej nr 334 z klasami terapeutycznymi, utworzonej dziewięć lat wcześniej. Od 22 lat placówka działa jako jedyna w Warszawie szkoła w całości przeznaczona dla dzieci z trudnościami w nauce spowodowanymi dysleksją rozwojową, dyskalkulią, o nieharmonijnym rozwoju, z różnego rodzaju problemami emocjonalnymi i zdrowotnymi. Był więc czas, aby wypracować kompleksowy model oddziaływań psychopedagogicznych i opieki nad uczniami w klasach terapeutycznych. Jest on stale doskonalony i dostosowywany do aktualnych potrzeb wychowanków. Obecnie w 9 piętnastoosobowych oddziałach terapeutycznych uczy się 135 uczniów. Wszyscy mają opinie poradni psychologiczno-pedagogicznych o specyficznych trudnościach w uczeniu się. Kadrę stanowi 22 nauczycieli, z których 8 ma stopień nauczyciela dyplomowanego, a 2 uzyskało uprawnienia egzaminatora Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej. Jest także psycholog i trzech pedagogów, którzy jednocześnie mają kwalifikacje do prowadzenia zajęć terapii pedagogicznej. Ściśle współpracujemy z warszawskimi poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, zwłaszcza PPP nr 18, która pomaga nam w prowadzeniu rekrutacji. Młodzież kwalifikowana jest do szkoły przez komisję złożoną z przedstawicieli szkoły i poradni na podstawie dokumentacji psychologicznej. W szkole realizowana jest podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjum, jednak dostosowuje się wymagania do indywidualnych możliwości psychofizycznych każdego ucznia. Oprócz informacji zawartych w opiniach psychologicznych, przy formułowaniu dostosowań bierze się pod uwagę wyniki diagnoz pedagogicznych, prowadzonych na terenie szkoły. Na początku klasy pierwszej badany jest poziom czytania i pisania oraz wiadomości i umiejętności matematycznych, ponieważ zdecydowana większość uczniów naszego gimnazjum ma problemy z czytaniem ze zrozumieniem oraz rozwiązywaniem zadań i problemów matematyczno-logicznych. Nauczyciele mają w ten sposób większą wiedzę o szczególnych trudnościach uczniów, co wykorzystują w czasie pracy na lekcji, włączając metody terapeutyczne do procesu dydaktycznego. Na bieżąco monitorowane są postępy w pracy na lekcji uczniów z trudnościami w koncentracji uwagi oraz tych, którzy mają kłopot ze zrozumieniem poleceń. Na zajęciach ze wszystkich przedmiotów odbywa się trening czytania ze zrozumieniem tekstów popularnonaukowych. Nauczyciele są skoncentrowani na poszukiwaniu efektywnych metod pracy z młodzieżą. Stosują między innymi nauczanie multisensoryczne, czyli oddziałujące na różne kanały odbioru informacji: wzrokowe, słuchowe, dotykowe, kinestetyczne. Wykorzystują nauczanie poglądowe poprzez udostępnianie różnego rodzaju przedmiotów, mo- Nr 2/Jesień 2012 31
deli, tablic, obrazów, schematów, rysunków. Używają tablic interaktywnych, programów multimedialnych, internetu. Włączają metody aktywizujące, takie jak tworzenie map mentalnych, odgrywanie scenek, drzewko decyzyjne, debata i wiele innych. Terapia grupowa Każdy uczeń obowiązkowo uczestniczy w grupowych specjalistycznych zajęciach korekcyjno- -kompensacyjnych w wymiarze godziny tygodniowo. Zajęcia terapii pedagogicznej wplecione są w plan lekcji i prowadzone według programu terapii grupowej, stworzonego na potrzeby szkoły przez pracujących w niej terapeutów. Każdy z nich zajmuje się jedną z pięcioosobowych grup, na które dzielona jest klasa. Główne cele terapii grupowej to poprawa funkcjonowania emocjonalno-motywacyjnego i społecznego oraz poprawa funkcjonowania w zakresie procesów orientacyjno-poznawczych. Program ten został stworzony według ramowego planu, który zawiera kilka bloków terapeutycznych. Blok dotyczący doskonalenia umiejętności językowych zawiera ćwiczenie umiejętności językowych na poziomie syntaktycznym i semantycznym, doskonalenie czytania ze zrozumieniem, doskonalenie umiejętności ortograficznych, uzupełnianie wiedzy ogólnej. Na blok dotyczący kształtowania myślenia matematycznego składają się rekonstrukcja systemu wiadomości i umiejętności na danym poziomie nauczania oraz kształtowanie niezbędnego poziomu sprawności w zakresie technik liczenia, rozumienia i posługiwania się symbolami matematycznymi oraz językiem matematycznym. Obejmuje on także umiejętności przełożenia treści zadania na język symboli matematycznych i odwrotnie, oraz kształtowanie umiejętności korzystania z różnych pomocy i środków umożliwiających uczenie się matematyki. Trzeci blok terapeutyczny dotyczy kształtowania wszystkich funkcji psychomotorycznych biorących udział w procesie uczenia się. Zawiera ćwiczenie pamięci słuchowej, wzrokowej, grafomotorycznej, ćwiczenie orientacji przestrzennej, a także ćwiczenie analizy i syntezy wzrokowej, słuchowej i integracji sensorycznej. Celem ćwiczeń socjoterapeutycznych i zajęć kształtujących umiejętności współdziałania ucznia w grupie jest usprawnienie funkcjonowania emocjonalno-motywacyjnego i społecznego. Praca z uczniem jest zindywidualizowana (tempo, stopniowanie trudności), kształtowane są umiejętności autokorekty własnej pracy, a także korygowane są relacje interpersonalne w grupie w sytuacjach zadaniowych. W pracy z uczniem w ramach zajęć grupowych wykorzystywane są gry dydaktyczne, programy multimedialne, różnorodne metody opracowywane przez terapeutów. Uczniowie poznają i trenują również techniki skutecznego uczenia się zgodne z ich indywidualnym stylem, zdiagnozowanym wcześniej. Terapia indywidualna Gdy uczeń potrzebuje dodatkowego wsparcia w przezwyciężaniu trudności, może uczęszczać na zajęcia w formie indywidualnej. Są one prowadzo- 32 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji
ne z wykorzystaniem najnowocześniejszych metod, takich jak biofeedback, elementy ortoptyki, metoda Warnkego. Biofeedback to rodzaj terapii, dzięki której człowiek w sposób świadomy uczy się zmieniać wzorzec fal wytwarzanych w mózgu, tak aby mózg pracował wydajniej i szybciej. Odbywa się to za pomocą specjalnej aparatury podłączonej do komputera. Sygnał z jednego punktu na głowie ćwiczącego jest przetwarzany na zrozumiałą dla niego formę graficzną (wykresu, animacji bądź gry wideo). Dzięki temu sprzężeniu zwrotnemu ćwiczący wie, kiedy jest skoncentrowany, a kiedy przestaje się koncentrować. Pozwala to nauczyć się reakcji własnego mózgu i tak zmodyfikować jego pracę, aby funkcjonował efektywnie. Biofeedback to profesjonalny trening mózgu stosowany w przypadku nadpobudliwości, braku koncentracji, problemów w nauce, problemów z zapamiętywaniem, niskiej odporności na stres. Czasami trudności w czytaniu i pisaniu nasilają się z powodu zaburzeń widzenia obuocznego. W takich przypadkach stosowane są ćwiczenia ortoptyczne, mające na celu poprawę koordynacji całego procesu widzenia, na który składa się percepcja oczna, interpretacja mózgowa obrazu, ruch mięśni gałkoruchowych i kontrolujące je ośrodki mózgowe. Celem tych ćwiczeń jest reedukacja i uzyskanie widzenia obuocznego. Gimnazjum, jako jedyna warszawska szkoła, prowadzi także pełny trening metodą Warnkego, który polega na ćwiczeniu centralnego przetwarzania bodźców spostrzeżeniowych. Uważa się bowiem, że brak automatyzacji w wyżej wymienionym zakresie powoduje trudności w czytaniu i pisaniu. Dlatego celem treningu jest automatyzacja przetwarzania spostrzeżeń w obrębie słuchu, wzroku i zdolności motorycznych oraz automatyzacja koordynacji półkul mózgowych. Ćwiczenia odbywają się z wykorzystaniem urządzeń treningowych. Jednym z nich jest elektroniczny Brain Boy Universal, zawierający zestaw programów przypominających gry, które usprawniają siedem podstawowych funkcji przetwarzania spostrzeżeń w odniesieniu do zmysłu słuchu, wzroku i funkcji ruchowych. Drugie urządzenie służy do treningu lateralnego. Dziecko słyszy z jednej strony słuchawek głos z płyty CD i synchronicznie swój własny głos po drugiej stronie. Specjalistyczne urządzenie elektroniczne sprawia, że głos przemieszcza się pomiędzy dwiema stronami. Regularny trening lateralny przyczynia się do lepszej synchronizacji obu półkul przez aktywowanie włókien nerwowych. Zajęcia dodatkowe Oprócz specjalistycznych zajęć terapeutycznych organizowane są zajęcia wyrównawcze ze wszystkich przedmiotów, zajęcia przygotowujące do egzaminu gimnazjalnego oraz koła zainteresowań. Praca z uczniem przebiega w myśl zasady, że każdy może odnieść sukces. Wychodzimy z założenia, że nasi uczniowie powinni uzyskać potrzebną im pomoc w szkole, aby nie musieli poszukiwać poza nią dodatkowego wsparcia i korzystać z oferty innych placówek. Robią to bowiem niechętnie, traktując taką sytuację jako uciążliwość. Trzy lata temu szkoła wzbogaciła ofertę o zajęcia realizowane w ramach projektu Europejskiego Funduszu Społecznego Nowa szkoła. Jest to dodatkowa działalność pozalekcyjna, obejmująca: pomoc w nauce z przedmiotów ścisłych i humanistycznych, trening zastępowania agresji metodą ART, choreoterapię, trening czytania z biofeedbackiem, gimnastykę umysłu, czyli techniki skutecznego uczenia się, orientację zawodową przygotowującą do wyboru ścieżki dalszej kariery szkolnej i zawodowej, edukację europejską, Nr 2/Jesień 2012 33
edukację ekologiczną, zajęcia sportowe, socjoterapię, konsultacje psychologiczne, redagowanie gazetki szkolnej. W ramach tego samego projektu zorganizowane zostały w naszej szkole dwie konferencje naukowe dla pedagogów, psychologów, nauczycieli, propagujące nowoczesne metody terapii pedagogicznej i skutecznego uczenia się. Nasze gimnazjum stało się miejscem wymiany doświadczeń dla osób zaangażowanych w proces kształcenia i pomoc dzieciom ze specyficznymi problemami w nauce, a także centrum upowszechniania nowych metod pracy z uczniami. Inspirowanie do aktywności i motywowanie Kłopoty dzieci, które trafiają do naszej placówki, są bardzo różnorodne oprócz ograniczeń spowodowanych dysleksją, problemów z koncentracją, trudności adaptacyjnych i emocjonalnych, mają one przede wszystkim niską motywację do nauki oraz obniżoną samoocenę. Nauczyciele i pedagodzy muszą mieć zatem nie tylko wysokie kwalifikacje merytoryczne, lecz także świadomość, że ich zadaniem jest między innymi szukanie rozwiązań w trudnych, niekiedy konfliktowych sytuacjach; że nie są one incydentalne, lecz stanowią stały element pracy. Wiele problemów uczniów szkoły terapeutycznej ma swoje źródło poza nią. Sytuacja rodzinna czy uwarunkowania środowiskowe, na przykład brak akceptacji, nasilają trudności w komunikowaniu się z otoczeniem. Negatywna samoocena może się z kolei uzewnętrznić w przyjmowaniu postaw skrajnych konfrontacji lub kapitulacji i alienacji. Szkoła może kompensować te niedostatki, których doświadcza uczeń w swoim najbliższym otoczeniu, jednak go nie zastąpi. Dlatego tak ważna jest współpraca pedagogów z rodzicami czy osobami, które w ich zastępstwie sprawują opiekę nad dzieckiem. Dotyczy to zarówno samej nauki, jak i wspomagania procesów socjalizacji i minimalizowania wpływu okoliczności stresogennych. Szkoła stwarza uczniom okazję do rozwijania zainteresowań, pasji, inspiruje do aktywności w dziedzinach, które stanowią ich atuty i mocne strony. Obserwacja postępów i wnioski, jakie z niej płyną, mogą stanowić skutecznie wsparcie dla rodziców, zarówno w kwestiach terapeutycznych, jak i wychowawczych. Zdajemy sobie sprawę, jak ważna jest odpowiednia atmosfera to od niej zależy w znacznej mierze stosunek uczniów do szkoły. Wiemy, że powinni odczuć, iż jest to miejsce przyjazne, w którym mogą liczyć na kompetentną radę; na to, że nie spotkają się z lekceważeniem. Sens istnienia szkoły terapeutycznej określa bowiem nie tylko katalog metod przełamujących ograniczenia uczniów w skutecznym przyswajaniu umiejętności i wiedzy, lecz także przygotowanie do pełnienia w przyszłości ról społecznych i zawodowych. Chodzi zatem o kształtowanie pozytywnej samooceny i wiary we własne możliwości, nawyków do konstruktywnego działania, dokonywania racjonalnych wyborów, radzenia sobie z własnymi słabościami, do rozwiązywania sytuacji konfliktowych metodą negocjacji. Nauczyciele starają się w tym pomóc, umieją uważnie słuchać i rzeczowo odpowiadać na pytania. Ważne jest przy tym, aby wychowankowie nie nabrali jednocześnie przekonania, że pozostawanie niejako pod specjalną opieką zwalnia ich z obowiązku podejmowania wysiłku w celu przełamywania własnych niedoskonałości i ograniczeń. Tym bardziej, że szkoła ma jednocześnie wpoić swoim uczniom nawyk systematycznej pracy, a więc uczyć ich dyscypliny, konsekwencji i tego, że powinni i potrafią być samodzielni. 34 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji
Nakreślony w ten sposób model funkcjonowania placówki terapeutycznej ma istotne znaczenie, bowiem definiuje cele pracy i określa jej charakter; przesądza zatem o zadaniach, które stoją przed nauczycielami. Jak ocenić skuteczność procesu dydaktycznego? Trudno zmierzyć efektywność nauczania w klasach terapeutycznych, opierając się wyłącznie na danych liczbowych, a zwłaszcza porównując wyniki nauczania ze średnimi osiąganymi w szkołach ogólnodostępnych. Problemy, z jakimi mierzą się młodzi ludzie doświadczający przez dłuższy czas niepowodzeń szkolnych, są tak duże, że 3 lata terapii nie zawsze skutkują wysokimi wynikami w nauce. Większości uczniów udaje się jednak osiągać sukcesy na miarę swoich możliwości i trzeba przyznać, że bilans 22 lat działalności klas terapeutycznych w naszej szkole jest bardzo pozytywny. Konsekwentna i kompleksowa praca z uczniami w gimnazjum przynosi w efekcie wyraźną poprawę funkcjonowania większości z nich. Działania szkoły są pozytywnie oceniane przez rodziców i uczniów 71% rodziców deklaruje, że szkoła spełnia ich oczekiwania całkowicie lub w wysokim stopniu. Uczniowie podkreślają, że czują się w szkole dobrze i bezpiecznie. Wszyscy kontynuują naukę w szkołach ponadgimnazjalnych, a niektórym udało się ukończyć studia. W wyniku rekrutacji na rok szkolny 2012/13 do szkół ponadgimnazjalnych, 77% uczniów naszej szkoły zostało przyjętych do techników i liceów ogólnokształcących, pozostali do szkól zawodowych. Osiągnięcia uczniów w klasach terapeutycznych mierzy się inną miarą niż w szkołach ogólnodostępnych. Sukcesem dla wielu jest to, że można ukończyć gimnazjum bez powtarzania klasy, poprawić relacje z rówieśnikami, zaspokoić najważniejsze potrzeby przynależności, bezpieczeństwa, akceptacji, brać aktywny udział w życiu szkoły bez konieczności korzystania z nauczania indywidualnego. Powodem do satysfakcji może być dla uczniów także fakt, że mogą uzyskiwać dobre wyniki w opanowaniu umiejętności kluczowych, rozwijać zainteresowania, wyrównać braki edukacyjne, bez stresu występować na forum klasy i szkoły, brać udział w konkursach i zawodach. Wszystko to jest możliwe dzięki świadomości ucznia, że przebywa wśród podobnych sobie, jest ważny dla innych, może wykazać się w różnych formach aktywności i osiągnąć wyniki, spotyka się z szacunkiem i wyrozumiałością, a jego działania z akceptacją i uznaniem. Aby praca była efektywna, trzeba jednak nakreślić pewne warunki wyjściowe, możliwe do spełnienia w szkole terapeutycznej: nauka musi się odbywać w klasach o małej liczebności, a wymagania i metody nauczania muszą być dostosowane do możliwości uczniów. Konieczna jest specjalistyczna opieka oraz organizowanie licznych dodatkowych zajęć na terenie szkoły. Placówka o takim charakterze ma ponadto, w porównaniu do innych szkół, istotną zaletę może budować i realizować jednolity, kompleksowy program wychowawczy i adaptować na jego potrzeby nowoczesne metody terapii. Nr 2/Jesień 2012 35