Ewaluacja programu edukacyjnego Trzymaj Formę!

Ewaluacja programu edukacyjnego Trzymaj Formę! realizowanego przez Państwową Inspekcję Sanitarną oraz Polską Federację Producentów Żywności Związek Pracodawców Część V Satysfakcja młodzieży z własnego wyglądu fizycznego - wyobrażenie wyglądu a satysfakcja z wyglądu Warszawa, sierpień 2010 r. 1

Kierownictwo naukowe badań: Dr n. med. Andrzej Wojtyła - Główny Inspektor Sanitarny Dr n. med. Przemysław Biliński - Zastępca Głównego Inspektora Sanitarnego Badania przeprowadził Główny Inspektorat Sanitarny we współpracy z Wojewódzkimi i Powiatowymi Stacjami Sanitarno - Epidemiologicznymi Opracowanie: Dr n. med. Iwona Bojar Dr n. med. Andrzej Wojtyła Dr n. med. Przemysław Biliński 2

Przekonanie o własnym wyglądzie, wpływa w istotnym stopniu na funkcjonowanie psychiczne i społeczne człowieka. Współcześnie, w momencie kiedy jego wyglądem ciała można zarządzać, staje się ono odbiciem poczucia tożsamości. Do tej pory jedyne zmiany jakim podlegało były związane z upływem czasu; obecnie - ciało staje się zwierciadłem własnego samopostrzegania. Człowiek ma świadomość, że ma możliwość nadawania mu wyglądu takiego, jakim chce je widzieć. Obraz własnego ciała, jest to zmysłowy obraz rozmiarów, kształtów i formy ciała oraz uczucia dotyczące ciała. Można również powiedzieć, iż obraz ciała to rysunek ciała w umyśle, który jest sposobem pojawiania się własnego ciała dla siebie samego. Obraz ciała jest częścią ogólnie pojętego obrazu siebie. Wyróżnia się dwa aspekty, charakteryzujące obraz ciała: spostrzeganie ciała wewnętrzny, wzrokowy obraz kształtu i rozmiaru ciała; może on być adekwatny lub nieadekwatny. stosunek emocjonalny do ciała postawa, czyli przekonania i uczucia względem własnego ciała, poziom satysfakcji z ciała, zadowolenie z jego wyglądu; może być pozytywny lub negatywny. Ponieważ obraz własnego ciała jest istotną częścią obrazu siebie, wywiera istotny wpływ na zachowanie jednostki wobec siebie i innych ludzi oraz jej sposób reagowania na pojawiające się bodźce. Jeśli człowiek spostrzega własne ciało - przede wszystkim zaś własny wygląd - zgodnie z rzeczywistością i jest z niego zadowolony, ma zwykle pozytywne myśli i emocji na swój temat w ogóle oraz odczuwa względną swobodę w relacjach interpersonalnych. Sytuacja komplikuje się, kiedy postrzeganie ciała nie jest zgodne z rzeczywistością, albo gdy niezależnie od tej zgodności - stosunek do własnego wyglądu jest negatywny. Może wówczas dojść do rozwoju różnorodnych zaburzeń emocjonalnych i psychicznych. Podstawowym elementem obrazu własnego ciała, jest masa ciała, która ma zasadniczy wpływ na akceptację siebie lub jej brak. Problem otyłości rozpatrywany jest z wielu różnych perspektyw przez przedstawicieli różnych dziedzin wiedzy. Najbardziej powszechna jest definicja stworzona i stosowana przez lekarzy, ujmująca ten problem wyłącznie w kategoriach medycznych jako zaburzenie somatyczne, niezależne od psychiki czy społecznych konotacji, ignorująca psychologiczne i społeczne konsekwencje takiego wizerunku, czyli postrzeganie osób otyłych jako np. bardziej samotnych, miernych, niepohamowanych, z niską samodyscypliną i somooceną. Wiąże się z tym funkcjonowanie społecznego stereotypu osoby otyłej jako nieatrakcyjnej zarówno fizycznie, jak i pod względem osobowości i społecznym. A nie można zapomnieć, że otyli spostrzegają się zgodnie z tym, jak są postrzegani przez innych a opisany wizerunek osoby otyłej powoduje nasilanie się 3

presji zmiany wyglądu. W odniesieniu do zagadnienia zadowolenia z wyglądu, szczególnie interesującym aspektem są zaburzenia odżywiania. Zwyczajne (tzn. bez podłoża zaburzeniowego), zdrowe odchudzanie zwykle wiąże się wyłącznie z kwestiami estetycznymi to znaczy ma na celu dostosowanie sylwetki do obowiązującego kanonu atrakcyjności. W przypadku anoreksji i bulimii, aspekt ten zostaje doprowadzony do takiej wagi, iż przeradza się w kwestię nie jedynie estetyki, ale czegoś więcej budowania tożsamości i własnego ja. Atrakcyjny, czyli tutaj: bardzo szczupły wygląd staje się synonimem osiągnięcia sukcesu życiowego oraz, przede wszystkim, kontroli nad własnym ciałem. W zaburzeniach odżywiania, zwłaszcza anoreksji, ciało - chociaż pozornie najważniejsze - staje się środkiem do kształtowania umysłu, intelektu i osobowości. Można to ująć w ten sposób, iż właśnie wysoki stopień identyfikacji z własnym ciałem, powodujący dążenie do wyimaginowanego ideału, jest przyczyną wysokiej śmiertelności będącej skutkiem zaburzeń odżywiania. Nadmierna masa ciała jest w populacji dziecięcej krajów uprzemysłowionych zburzeniem częstym, a jej występowanie ma wyraźną tendencję wzrostową. W Wielkiej Brytanii w ciągu ostatnich 30 lat rozpowszechnienie nadwagi u dzieci wzrosło ponad 3-krotnie, a otyłości prawie 6- krotnie. W Stanach Zjednoczonych rozpowszechnienie otyłości u dzieci między wczesnymi latami 60. XX wieku, a rokiem 2000 wzrosło prawie 4-krotnie. Według danych z 2000 r. ok. 15% dzieci i młodzieży amerykańskiej miało nadwagę lub otyłość. W niektórych populacjach problem ten jest jeszcze bardziej powszechny. Szacuje się, że w Hongkongu 38% dziewcząt i 57% chłopców między 9. i 12. rokiem życia ma nadmierną masę ciała. W Unii Europejskiej, wg danych opublikowanych raporcie IOTF (International Obesity Task Force), prawie 25% dzieci ma nadwagę lub otyłość, co stanowi 14 mln osób, a na całym świecie 10%, czyli 155 mln osób. W odniesieniu do dzieci i młodzieży ustalenie wiarygodnych kryteriów rozpoznawania prawidłowej i nieprawidłowej masy ciała w populacji osób poniżej 18 roku życia było i jest nadal dość trudne. Obecnie powszechnie stosowanym parametrem oceny dzieci i młodzieży jest wskaźnik masy ciała odniesiony do wieku i płci. Dla każdej populacji opracowano odpowiednie siatki centylowe. W pracach amerykańskich przyjmuje się, że BMI równe lub przekraczające 95. percentyl dla wieku i płci pozwala sklasyfikować badanego jako otyłego, zaś BMI w zakresie 85-95. kwalifikuje go do grupy obciążonej ryzykiem nadmiernej masy ciała. W polskich badaniach przesiewowych wykorzystuje się siatki centylowe opracowane przez Palczewską i Niedźwiedzką, wg których nadwagę stwierdza się przy BMI wynoszącym 90-97 centyli, a otyłość przy BMI powyżej 97. centyla, odniesionego do wieku i płci. Otyłość prosta jest najczęstszą postacią otyłości w dzieciństwie i młodości stanowi około 90% 4

otyłości w tym okresie życia. Konsekwencje rozwoju tej choroby ocenia się w wymiarze fizycznym, jak i psychicznym. Jednak nadal nie do końca wyjaśniona jest zależność pomiędzy otyłością w młodym wieku a zaburzeniami sfery psychicznej. Udowodniono, że w populacji dzieci i młodzieży z nieprawidłowym BMI częściej rozpoznaje się depresję i ma ona tym większe nasilenie, im wyższe jest BMI. Niska samoocena otyłych dzieci i brak akceptacji w środowisku rówieśników odpowiadają za niską jakość życia, mogą także tłumaczyć większą częstość prób samobójczych w tej grupie. Otyłość wtórna może także prowadzić do izolacji społecznej, poczucia nieadekwatności, zależności od otoczenia itp. We wszystkich krajach rozwiniętych ekonomicznie, a obecnie również w niektórych krajach rozwijających się obserwuje się niepokojący wzrost zarówno liczby dorosłych, jak i dzieci z nadwagą lub otyłością. Z dostępnego piśmiennictwa wiadomo, że u około 5% dzieci otyłość towarzyszy także innym chorobom (np. neurologicznym, genetycznym, endokrynologicznym itp.). Wynika także, że nadwaga i otyłość występuje u kilku do kilkunastu procent uczniów polskich szkół podstawowych i ponadpodstawowych, w zależności od rodzaju i sposobu przeprowadzanych badań, miejsca ich wykonywania, płci, czy przyjętych przedziałów wiekowych. W latach 2001-2002 w przeprowadzonych w 22 krajach UE badaniach HBSC dotyczących populacji młodzieży w okresie intensywnego wzrastania i dojrzewania płciowego stwierdzono, że Odsetki młodzieży 15- letniej z nadwagą i otyłością łącznie są większe u chłopców niż u dziewcząt i bardzo zróżnicowane w poszczególnych krajach. W Polsce odsetek chłopców z nadwagą i otyłością należy do najmniejszych i wynosi około 8% i 5% u dziewcząt. Natomiast duży odsetek młodzieży postrzega siebie jako osoby zbyt grube (11-33% chłopców i 27-52% dziewcząt). Taki obraz własnego ciała oraz wszechobecna moda na szczupłą sylwetkę kobiecą jest przyczyną podejmowania przez 9-33% dziewcząt różnych działań w celu odchudzania się. Światowa Organizacja Zdrowia zalicza otyłość do głównych problemów zdrowia publicznego i z powodu narastającego jej rozpowszechnienia nazywa ją globalną epidemią. Otyłość w dzieciństwie i w młodości często utrzymuje się w dalszych latach życia i jest czynnikiem ryzyka chorób układu krążenia, miażdżycy, cukrzycy typu II, nowotworu jelita grubego (negatywne stereotypy związane z otyłością często tworzą się już w najmłodszych latach życia i młodzi ludzie mogą doświadczać dyskryminacji w szkole i miejscu pracy). Wyniki badań dotyczących satysfakcji z własnego wyglądu fizycznego młodzieży w 5

Polsce Badaniem objęto uczniów gimnazjów w wieku 12-17 lat oraz ich rodziców. Zgodnie z danymi GUS1, liczba uczniów w gimnazjach dla dzieci i młodzieży (z wyłączeniem szkół specjalnych) wynosiła w roku szkolnym 2006/2007 blisko 1,5 miliona (1 494 153). Liczebność próby określono na poziomie 12 005 osób, co zapewnia dokładność oszacowań z błędem znacznie mniejszym niż 1 punkt procentowy. Powodem ustalenia tak dużej wielkości próby było założenie, które mówiło, że celem badań jest poznanie zwyczajów żywieniowych gimnazjalistów w skali kraju. Przy doborze jednostek do badań wykorzystano cztery kryteria: miejscowość (podział na gimnazjalistów uczących się na wsi i w mieście); klasa (pierwsza, druga i trzecia); płeć uczniów. Gimnazja wylosowano w sposób prosty zależny. Przyjęto, że liczba badanych dzieci w jednej szkole powinna wynosić około 30 uczniów. Ta stosunkowo niewielka liczba respondentów przekładała się na większą liczbę wylosowanych szkół, a tym samym dawała szansę na większe terytorialne zróżnicowanie lokalizacji gimnazjów w obrębie kraju. Podczas realizacji badań napotkano na problemy związane z licznymi brakami odpowiedzi, w związku z czym uzyskano próbę o liczebności, nie jak zakładano 12 005 osób, lecz 9360 osób. Taka liczebność próby oznacza, że maksymalny błąd wynosi tu +/- 1,01 punktu procentowego. Liczba ankiet zwróconych przez rodziców wylosowanych gimnazjalistów była jeszcze mniejsza i wynosiła 6951, chociaż trzeba tu zaznaczyć, że ta liczebność próby pozwala wnioskować z dokładnością +/- 1,17 punktu procentowego. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety. Wyniki badań poddano analizie statystycznej. Tab.1 Charakterystyka badanej grupy dzieci Cecha socjodemograficzna % badanych wiek 12-13 lar 6.00% 6

14-15 lat 64.00% 16-17 lat 30.00% miejsce zamieszkania miasto 66.00% wieś 34.00% płeć mężczyzna 47.00% kobieta 53.00% Wśród gimnazjalistów w Polsce 10,64% jest otyłych, 5,79% ma nadwagę. Prawie co trzecie dziecko twierdzi, że kiedyś się odchudzało. Połowa badanych przyznała, że ma kłopoty z nadmierną konsumpcją, a 40% stwierdziło, że obawia się przybrania na wadze. Tab.2 Stan odżywienia młodzieży w Polsce. Stan odżywienia (według BMI) % badanej populacji Niedowaga (BMI<18,9) 8,78% Waga prawidłowa (BMI 19-25) 74,78% Nadwaga (BMI 25-30) 5,79% Otyłość (BMI>30) 10,64% Ryc.1 Stan odżywienia młodzieży w Polsce według BMI. 7

80,00% 74,78% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 8,78% 5,79% 10,64% 0,00% niedowaga waga prawidłowa nadwaga otyłość Większość dzieci (55%) uważa, że ich waga jest w normie, 6% twierdzi, że są chude, 9% - że są z nadwagą a 1%, że są otyłe. Ryc.2 Postrzeganie własnej sylwetki przez badaną młodzież. 60,00% 55,26% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% 27,89% 9,32% 6,25% 1,29% w normie szczupły z nadwagą chudy otyły Jeśli skonfrontować te informacje z danymi dotyczącymi stanu odżywienia dziecka, to można zauważyć pewne rozbieżności. Zgodnie z nimi bowiem, dzieci z nadwagą jest niespełna 6%, dzieci otyłych 11%, natomiast dzieci niedożywionych - 9%. Zatem część dzieci z nadwagą lub otyłością nie dostrzega lub nie przyznaje się do tego problemu. Ryc. 3 Czy chciałbyś/abyś zmienić swoją sylwetkę? 8

Ponad połowa badanych uczniów nie jest zadowolona ze swojego wyglądu zewnętrznego. Część respondentów chciałaby schudnąć (41%), część przytyć (13%), pozostałe osoby (46%) uważają, że dla nich wystarczy jeśli utrzymają dotychczasową sylwetkę. Prawie wszystkie dzieci (98%) twierdzą, że należy mieć wagę w normie. Niespełna 63% dzieci otyłych przyznaje subiektywnie, że ma nadwagę lub otyłość, a 35% z nich uważa, że ich budowa ciała nie odbiega od normy. W grupie respondentów z nadwagą, aż 80% twierdzi, że ich budowa ciała jest zgodna z normą. Około 12% dzieci otyłych/z nadwagą oraz 30% dzieci niedożywionych uważa, że dojadanie w ciągu dnia nie jest niczym złym. Swój dotychczasowy sposób odżywiania zmieniłoby 36% respondentów otyłych, 30% respondentów z nadwagą i 25% respondentów z wagą w normie. Wśród rodziców dzieci, które uważają, że ich waga jest w normie, 83% twierdzi to samo, 13% uważa, że ich dziecko jest szczupłe a 3%, że ma nadwagę. Około 41% rodziców dzieci, które uważają, że mają nadwagę twierdzi, że ich dziecko jest w normie. Zgodnej odpowiedzi udzieliło w tym przypadku 54% rodziców. Wśród rodziców dzieci deklarujących otyłość 38% twierdzi, że ich dziecko jest w normie a 40%, że ma nadwagę. Zgodnej odpowiedzi udzieliło w tym przypadku 15% rodziców. Zmienna Stan odżywienia odnosi się do faktycznej wagi dziecka (określonej za pomocą współczynnika Cole a), a nie do jego opinii na ten temat. Rodzice dzieci niedożywionych najczęściej uważają, że ich dziecko jest szczupłe (56%), lub w normie (32%). 69% rodziców dzieci w normie i 82% rodziców dzieci z nadwagą twierdzi, że ich waga ich dziecka jest w normie. Wśród rodziców dzieci otyłych udzielono jedynie 2% zgodnych odpowiedzi. Rodzice ci twierdzą 9

najczęściej, że ich dziecko jest w normie (49%) lub, że ma nadwagę (46%). Podsumowując większość dzieci właściwie ocenia swój wygląd zewnętrzny i chce utrzymać prawidłową sylwetkę ciała. Osiągnięcie i utrzymanie takiego wyglądu wymaga przestrzegania zasad racjonalnego żywienia. Postrzeganie własnego wyglądu i zadowolenie z niego jest podstawą optymalnego funkcjonowania społecznego, zdrowotnego i psychicznego młodego człowieka, dlatego dążenie do poprawy wyglądu powinno odbywać się w sposób stopniowy, nie za wszelką cenę, w atmosferze wsparcia, życzliwości i przychylności w rodzinie, szkole i grupie rówieśników. Piśmiennictwo: 1. Bryl W, Hoffmann K, Miczke A, Pupek-Musialik D. Otyłość w młodym wieku epidemiologia, konsekwencje zdrowotne, konieczność prewencji. Przewodnik Lekarza, 2006, 9, 91-95. 2. Buczkowski A, Społeczne tworzenie ciała, wyd. Universitas, Kraków, 2005, s. 303 3. Charzewska J. Identyfikacja grup ryzyka niewłaściwego stanu odżywienia. Nowiny Lekarskie, 2005, 74, 518-521. 4. Ciborowska H, Rudnicka A. Dietetyka-Żywienie zdrowego i chorego człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2000. 5. Eisenberg M.E., Neumark-Sztainer D., Story M.: Associations of weight-based teasing and emotional well-being among adolescents. Arch Pediatr Adolesc Med, 2003; 157: 733-8. 6. Hasik J, Gawęcki J. Żywienie człowieka zdrowego i chorego, Wydawnictwa Naukowe PWN- Warszawa 2000. 7. HEALTHY FOOD AND NUTRITION FOR WOMEN AND THEIR FAMILIES. Training Course for Health Professionals. WHO. Regional Office For Europe. Regional Office For Unicef. Geneva, Central and Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States and the Baltics. 8. Himes J.H., Dietz W.H.: Guidelines for overweight in adolescent preventive services: recommendations from an expert committee. The Expert Committee on Clinical Guidelines for Overweight in Adolescent Preventive Services. Am J Clin Nutr, 1994; 59:307-16. 9. Huk-Wieliczuk E, Wdowiak L. State of health of adolescents in eastern regions of Poland. Podlasie region child. Ann Agric Environ Med. 2006 ;13 (1):39-43. 10. Jarosz M, Buhak-Jachymczyk B. (red.): Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2008. 10

11. Jarosz M, Wolnicka K, Rychlik E, i in. Żywienie zbiorowe i aktywność fizyczna dzieci i młodzieży w szkołach w Polsce. W: M. Jarosz (red.). 12. Jodkowska M., Radiukiewicz K.: Samoocena zdrowia i aktywności fizycznej. W: Oblacińska A., Jodkowska M. (red.): Otyłość u polskich nastolatków. Epidemiologia, styl życia, samopoczucie. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2007: 85-88. 13. Kochman D.: Otyłość w dzieciństwie i wieku młodzieńczym. Możliwości zapobiegania i leczenia. Piel. Pol., 2004, 1,2: 92. 14. Liu YJ, Araujo S, Recker RR, et al.: Molecular and genetic mechanisms of obesity: implications for future management. Curr Mol Med, 2003; 3: 325-40. 15. Oblacińska A.: Postrzeganie nadwagi i otyłości przez młodzież otyłą. W: Oblacińska A., Jodkowska M. (red.): Otyłość u polskich nastolatków. Epidemiologia, styl życia, samopoczucie. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2007: 126-130. 16. Palczewska I, Niedźwiedzka Z.: Siatki centylowe do oceny rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży. Zakład Rozwoju Dzieci i Młodzieży Instytutu Matki i Dziecka. Warszawa, 1999. 17. POL-HEALTH. Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków (1960-2005). Warszawa, IŻŻ, 2006. 18. Radoszewska J.: Poczucie tożsamości dzieci leczonych z powodu otyłości prostej. Pediatr. Pol., 2000, 75; 899. 19. Respondek W, Jarosz M. Jakie czynniki wpływają na rozwój nadwagi i otyłości? W: M. Jarosz, L. Kłosiewicz-Latoszek (red.): Otyłość. Zapobieganie i leczenie. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2006, 25-36. 20. Shuldiner AR, Munir KM.: Genetics of obesity: more complicated than initially thought. Lipids, 2003; 38: 97-101. 21. Starzomska M, Anorektyczna realizacja archetypów negatywnej kobiecości ; w: Kultura i Społeczeństwo, nr 4/2006, s. 108 22. Szadkowska A, Bodalski J. Otyłość u dzieci i młodzieży. Przewodnik Lekarza 2003, 6, 9, 54-58. 23. Szostak W., Cybulska B.: Otyłość i nadwaga. Instytut Kardiologii, 1999. 24. Szotowa W, Wachnik Z, Weker H. Żywienie dzieci zdrowych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 1996-97. 25. Szponar L, Ciok J. Suplementacja a zdrowie człowieka. Warszawa, IŻŻ, 2005. 26. Tabak I.: Samoocena wyglądu i masy ciała. W: Oblacińska A., Jodkowska M. (red.): Otyłość u polskich nastolatków. Epidemiologia, styl życia, samopoczucie. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2007: 94-100. 27. WHO Report on the Consultation: Development of a WHO global strategy on diet, physical activity and health: European regional consultation. Copenhagen, 2003. 28. WHO. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Report of a Joint WHO/FAO expert consultation. Geneva, WHO, 2003. 11