Artur Kościański akoscian@ifispan.waw.pl Zakład Społeczeństwa Obywatelskiego Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk Warszawa 00-330, ul. Nowy Świat 72 tel. 0-10xx-22-6572852 Dokumentacja zbioru LUDZIE INTERNETU PRZESTRZEŃ WIRTUALNA JAKO CZYNNIK ORGANIZUJACY STYLE ŻYCIA Warszawa, kwiecień 2002
1/ Charakterystyka badania a/ Opis Obserwujemy, że w Polsce, tak jak niemal na całym świecie, szybko zwiększa się dostępność komputerów osobistych oraz możliwości przyłączania ich do sieci Internet. Wyrazistości nabierają różne formy kształtowania się motywacji (np. wymóg posługiwania się komputerem w miejscu pracy czy moda ) zarówno do posiadania sprzętu komputerowego, jak i zdobywania umiejętności obsługi tej techniki. Również możemy zaobserwować, iż zjawiskom tym towarzyszy powstanie nowego segmentu polskiego społeczeństwa zbiorowości, która dobrze przystosowuje się do nowego środowiska techniczno-kulturowego. Pojawia się zatem potrzeba systematycznej analizy tego stanu rzeczy. Realizacja prezentowanego projektu pozwoli osiągnąć takie podstawowe cele jak: [1] ustalenie wzorca (wzorców) postępowania w życiu codziennym internautów na podstawie analizy jakościowej stylu życia; [2] opracowanie monografii społeczności polskich internautów uwzględniającej zróżnicowanie stylów życia wedle koncepcji możliwości i ograniczeń wyborów podejmowanych przez ludzi w życiu codziennym; [3] określenie uwarunkowań strategii korzystania z zasobów i uczestnictwa w społecznościach internetowych; [4] weryfikacja przyjętych w projekcie koncepcji teoretycznych I narzędzi badawczych. Podstawowa hipoteza tego projektu opiera się na założeniu, iż badani ludzie Internetu (tzn. tacy użytkownicy, wśród których obserwuje się utrwalone sposoby korzystania z zasobów i uczestnictwa w społecznościach internetowych) stanowią zbiorowość, którą wedle koncepcji Elżbiety Neyman nazwać będziemy marginesowością społeczno-kulturową. W związku z tym, deklarowany i realizowany styl życia (wzorzec kulturowy) badanych, może cechować orientacja na działanie, którego treścią będzie głęboka innowacja modelu życia codziennego jednostek oraz całości społeczeństwa. Zadaniem badania również będzie zweryfikowanie hipotezy, iż zbiorowość internetowa posiada własności wzorcotwórcze dla szerszych kręgów społecznych. Wiele wskazuje, że tworzone przez nią schematy postrzegania rzeczywistości, ideały, wzorce postępowania mogą, w miarę jak Internet będzie się rozwijał i upowszechniał, przenikać do reszty społeczeństwa, stając się częścią codziennej rutyny. Dlatego, istniejąca dziś zbiorowość użytkowników Internetu a szczególnie zbiorowość jednostek, dla których stanowi on zasadę organizującą styl życia jest tak istotna społecznie. Nawet jeśli polscy internauci stanowią marginesowość częściową tzn. taką, która posiada wzorce kulturowe wspólne z resztą społeczeństwa, to możliwe, że jej wzorcotwórczość będzie przejawiać silne tendencje ekspansywne. W projektowanym studium zgodnie z koncepcją Andrzeja Sicińskiego styl życia rozumiany jest jako zespół zachowań, ich motywów oraz efektów, specyficznych dla danej jednostki lub zbiorowości. Zachowania podlegające obserwacjom określane są jako rutynowe w życiu jednostki czy zbiorowości; są powtarzalne, co do intencji, przebiegu i okoliczności. W takim rozumieniu styl życia to świadome lub nieuświadomione przyjmowanie strategii życiowej sposobu bycia w społeczeństwie. Innymi słowy, styl życia to całość, na którą składają się [1] rozmaicie skonfigurowane działania i czynności, zróżnicowane, co do zakresu i formy; 2
[2] motywacje złożone z celów, oczekiwań i znaczeń im nadawanych; [3] rzeczy, stanowiące rezultat zachowań, którym również nadawane są określone znaczenia. Rozwiązanie postawionych problemów badawczych, jak i osiągnięcie wyznaczonych celów analizy będzie możliwe dzięki zastosowaniu metodologii badań nad stylami życia, opartej o jakościowe techniki analizy socjologicznej, wypracowanej w Zakładzie Badań nad Stylami Życia IFIS PAN. Oczekiwanymi rezultatami tak pomyślanego badania będą: skonstruowanie klasyfikacji stylów życia polskich internautów i określenie podstawowych cech zbiorowości użytkowników Internetu w świetle koncepcji marginesowości społeczno-kulturowej. Problematyka polskich badań użytkowania Internetu, dotyczy przede wszystkim cech rynku usług internetowych. Można stwierdzić, że w Polsce występuje brak właściwych badań socjologicznych, które koncentrowałyby się wokół poznawania zależności pomiędzy użytkowaniem Internetu a szeroko rozumianymi strukturami społecznymi czy kulturą. Poza wyjątkiem niezbyt precyzyjnych charakterystyk demograficznych oraz badania opinii użytkowników Internetu, pogłębionych i systematycznych analiz próżno szukać. Pozostaje jednak wiele pytań. Na przykład: jak strategia udziału w zbiorowości określa szanse jednostki na udział w dystrybucji nowych technik informacyjnych? Czy fakt, że jednostka korzysta z Internetu wpływa na zmianę sposobu i stylu życia? Czy użytkowanie Internetu stanowi czynnik tworzenia, a nawet podtrzymywania podziałów społecznych? W jakiej mierze użytkowanie Internetu może stanowić rekwizyt przynależności do pewnej kategorii społecznej? Czy, na przykład, użytkowanie Internetu sprzyja osiąganiu awansu społecznego, zwiększając możliwości codziennych wyborów w ramach stylu życia? Jaką wizję społeczeństwa, swojego w nim miejsca mają użytkownicy Internetu? W jakich obszarach życia zbiorowego uczestniczą internauci, a w jakich nie? Czy powstaje nowy styl kultury zdeterminowanej możliwościami kontaktu za pośrednictwem Internetu? Kwestie te stanowią poważny obszar eksploracji nie tylko dla socjologii struktur społecznych, lecz również dla antropologii kulturowej czy dla socjologii kultury. 2/ Kryteria i instrukcja doboru jednostek do badania stylu życia a/ Zasady ogólne Badanie ma charakter jakościowy tzn. chodzi w nim o pogłębioną, wszechstronną analizę ograniczonej liczby przypadków, ilustrujących różne typy stylów życia występujących wśród aktywnych użytkowników Internetu w Polsce. Badania zrealizowane będą w sześciu miastach Polski: - Gdańsku, - Lublinie, - Białymstoku, - Rzeszowie, - Warszawie, - Wrocławiu. W każdej z tych miejscowości badaniem należy objąć 3-5 osób /łącznie 30 wywiadów/. Zależy nam na jak największym zróżnicowaniu badanych internautów. 3
Przez aktywnego internautę rozumiemy tutaj osobę, która korzysta z możliwości użytkowania zasobów Internetu i/lub uczestnictwa w społecznościach internetowych, przy czym sposób korzystania z tych możliwości jest określony: zorientowany na różne aktywne formy działania. Działania badanych internautów mogą stanowić cel sam w sobie, bądź mogą prowadzić do osiągnięcia konkretnych celów np. podtrzymywania obecnego statusu ekonomicznego lub jego zmiany. Każdy z badających powinien uwzględnić w swoim wyborze przedstawiony niżej zestaw kryteriów, jakie ma spełniać badany internauta. Przy doborze badanych należy uwzględnić: 1/ kryteria obiektywne oraz 2/ kryteria wartościujące styl życia. Kryteria obiektywne: - Wszyscy badani powinni korzystać z Internetu codziennie przez przynajmniej 2 godziny, - 3/5 rozmówców powinny korzystać z Internetu przede wszystkim w swoim domu /tj. 70% wszystkich internetowych sesji, prowadzonych przez tę część badanych, musi być dokonane z komputera domowego/ - 2/3 badanych powinny przede wszystkim korzystać z usług komunikacyjnych np. BBS, IRC, Chat itp. /tj. osoby w tej grupie powinny poświęcać na korzystanie z takich usług ok. 70% czasu przeznaczonego na wszystkie sesje internetowe/ - ponad 1/3 badanych powinny stanowić kobiety /blisko 2/3 mężczyźni/, - 2/3 badanych osób powinny być w wieku między 18 a 35 rokiem życia, - przynajmniej 1/3 powinna zamieszkiwać dzielnice przedmiejskie, Kryteria wartościujące styl życia /kryteria, wedle których informator wytypuje respondenta/: - styl życia przeciętny, typowy, nie odbiegający od innych stylów życia występujących wśród internautów, - styl życia najbardziej odbiegający od przeciętnego i typowego w sposób pozytywny /godny naśladowania, pożądany/. - styl życia najbardziej odbiegający od przeciętnego i typowego w sposób negatywny /godny potępienia/. b/ Procedura Poszukując osób, z którymi będą przeprowadzane wywiady należy korzystać ze wskazań informatorów, którzy na podstawie kryteriów wartościujących, pomogą nam znaleźć odpowiedniego respondenta. Informatorami są zazwyczaj sami badani lub osoby z ich najbliższego otoczenia. Kontaktów z informatorami należy szukać w miejscach, gdzie znajdują się komputery internetowe np. biura, kawiarnie internetowe, biblioteki, uczelnie, instytuty naukowe, siedziby przedsiębiorstw internetowych. Informatorów można poszukiwać wśród osób odwiedzających giełdy komputerowe lub sprzedawców tam pracujących. Wskazane jest również wykorzystanie /w miarę możliwości badacza/ informacji znajdujących się w Internecie /na stronach WWW itp./ oraz informacji z prasy informatycznej /anonse i ogłoszenia o fan-klubach, spotkaniach internautów etc./. Ważne jest, by informatorzy nie tylko podali, do którego z typów stylu życia zaliczają jednostkę /zob. kryteria wartościujące styl życia/, ale prosimy również o uzasadnienie ich wyboru /dokładny zapis wypowiedzi lub nagranie magnetofonowe/. Uzyskane od informatorów wskazania pozwolą wytypować właściwe jednostki badawcze. 4
Prowadzącym rozmowy z informatorami proponujemy przyjęcie następującej formuły: Zbieramy materiały do książki pt. Ludzie Internetu, jak żyją polscy internauci. Czy zechciał/a/by P. wskazać nam osoby które zdaniem P. koniecznie należy spotkać, poznać, odwiedzić, żeby wiernie, rzetelnie i prawdziwie oddać obraz [a] najbardziej charakterystycznego, typowego, przeciętnego sposobu życia internauty; [b] nietypowego, lecz godnego naśladownictwa; [c] nietypowego, negatywnego, godnego potępienia, wzbudzającego współczucie. /Dlaczego?/` W tej rozmowie staramy się również zdobyć jak największą liczbę informacji metryczkowych /zob. metryczka/. Każdy badacz terenowy powinien sporządzić listę rozmówców /informatorów i badanych/ oraz powinien sporządzić sprawozdanie z przebiegu rekrutacji rozmówców. 3/ Karta rozmówcy Karta rozmówcy jest ważną częścią zestawu narzędzi badawczych /obok scenariusza rozmowy /. Jej celem jest dostarczenie porównywalnego materiału badawczego. Karta jest istotna jako źródło wiedzy o życiu badanego. Wypełnianie karty powinno wyprzedzać właściwy wywiad. Karta wypełniona po wywiadzie może być niekompletna /przede wszystkim z powodu zmęczenia stron biorących udział w wywiadzie/. Kartę powinno się wypełnić czytelnie. Instrukcje dla osoby wypełniającej, jak i odpowiedzi, których nie należy odczytywać, zaznaczono kursywą /dotyczy to również scenariusza rozmowy /. 4/ Dyspozycje do wywiadów Podczas realizacji wywiadu istotne jest, by badacz współtworzył rozmowę z badanym, a w zasadzie pozwolił badanemu być jej autorem. Chodzi mianowicie o to, aby możliwie głęboko i w jak najszerszym kontekście dowiedzieć się, jak i dlaczego coś się wydarza lub wydarzyło, w życiu badanego, szczególnie ze względu na dokonane przez niego wybory. Chcemy dowiedzieć się, w jaki sposób badany odnosi dokonane przez siebie wybory do wyznawanych wartości. Rozmowy z badanymi nie powinny być prowadzone w obecności osób trzecich, a także w miejscach, gdzie taka rozmowa byłaby często przerywana lub w inny sposób zakłócana. Badacz nie powinien ingerować w tok wypowiedzi badanego. Nie oznacza to, że nie należy naprowadzać badanego, jeśli rozmowa schodzi na tematy znacząco odbiegające od wątków nas interesujących, bądź gdy chcemy pewne wątki pogłębić. Należy stworzyć atmosferę, w której badany będzie mógł opowiadać o sprawach osobistych - atmosferę, w której możliwa będzie daleko posunięta personalizacja opowieści. O wartości, ideały i zasady postępowania nie należy pytać wprost. Ważne jest również, by badacz nie sugerował odpowiedzi na postawiony problem oraz nie ucinał wypowiedzi badanego, wyprzedzając kolejne pytanie. Badacz musi być niezwykle ostrożny, żeby nie narzucać swojej siatki pojęciowej osobie badanej, - swojego języka. Może to, stanowić poważne źródło tendencyjności wyników badania. Rozmowa prowadzona przez badacza jest stricte sytuacją badawczą, której istotą jest dostarczenie rzetelnych danych na temat określonego fragmentu rzeczywistości społecznej. W tej rozmowie badany stanowi źródło informacji o wybranych wątkach 5
realizowanego przez siebie stylu życia. Każdy poruszony w wywiadzie wątek stylu życia powinien uwzględniać: 1/ kontinuum czasowe /jak było? jak jest? I jak będzie?/; 2/ kontekst społeczny zachowań badanego /jak zachowują się najbliżsi? jak zachowują się inni, podobni do badanego? jak zachowują się inni, niepodobni do badanego - osoby spoza jego społecznego świata?/; 3/ obszar wartościowania świata badanej jednostki /co jest traktowane instrumentalnie? a co jest traktowane autotelicznie?/. Scenariusz rozmowy zawiera wątki, które są konieczne dla rekonstrukcji stylu życia. Każdy z wątków wprowadzony jest krótką charakterystyką poruszanego w wywiadzie problemu /tekst wprowadzony słowem problem /. Badacz otwierając kolejne sekwencje rozmowy powinien wykorzystać proponowaną formułę otwierającą /tekst wprowadzony słowem badacz /. Badacz może wykorzystać pytania pomocnicze. Każdą rozmowę należy nagrać na taśmę magnetofonową. Następnie każdy wywiad należy bardzo dokładnie przepisać. Najlepiej, kiedy zrobi to osoba prowadząca rozmowę. Obowiązuje zapis komputerowy. Badacz po zrealizowaniu wywiadu sporządza opis sytuacji badawczej. Opis ten powinien uwzględniać [1] opis miejsca /gdzie odbyła się rozmowa; jak wyglądało wnętrze, w którym wywiad został przeprowadzony; czy były tam jakieś szczególnie eksponowane elementy?/ [2] opis kontaktu z badanym /jaka była atmosfera rozmowy; czy udzielający wywiadu był nim zainteresowany; czy badany próbował wycofać się w trakcie badania; czy rozmówca wskazywał inną, bardziej kompetentną osobę, która mogłaby udzielić odpowiedzi; czy badany był przygotowany do rozmowy; czy sam stawiał dodatkowe pytania i na nie odpowiadał; czy w rozmowie wystąpiły problemy drażliwe dla badanego; czy były pytania niezrozumiałe; czy w trakcie rozmowy badany konsultował się z innymi osobami z kim i jak często?/. ZAKRES REALIZACJI PRÓBKI Nie licząc trzech wywiadów pilotażowych (niespisanych z taśm) udało się zrealizować 35 wywiadów w dwóch fazach (oznaczonych w kodach przypadków jako faza i oraz ii ; arabską cyfrą w kolejności chronologicznej ich realizacji oznaczono numery wywiadów). 25 mężczyzn (kod 2) i 10 kobiet (kod 1). Nasze zainteresowania koncentrowały się na indywiduach. Nie badano rodzin, ale świadectwa o sytuacjach wyborów, dla tego też nasze wywiady prowadzono z pojedynczymi rozmówcami. Plon prac terenowych objął 1239 stron standaryzowanego maszynopisu. łącznie około 72 godzin wywiadów. Spośród 35 rozmówców najliczniejsza była grupa osób urodzonych w latach 1970-1979 22; 5 osób to roczniki pomiędzy 1960-1969; także 5, to ludzie urodzeni w latach 1980-82; zaś trzech badanych urodzonych było w latach 1951-56. W 29 przypadkach mieliśmy do czynienia z osobami, które uzyskały dyplomy uczelni wyższych (w tym 4 b [kod oznaczający bezstylowe nie nastawione na rezultat użytkowanie Internetu], 13 u [kod identyfikujący postawę utylitarną], 9 w [kod przypisany postawie walidacyjnej]); 8 osób uzyskało wykształcenie średnie (2 b, 2
u, 4 w); natomiast jedna (dorosła) osoba ukończyła szkołę podstawową. Wśród badanych 6 osób pochodziło z rodzin inteligencji technicznej tj. inżynierskich, pracowników akademickich dziedzin ścisłych (1 b, 1- u, 4 w); 10 osób pochodziło z rodzin inteligencji pracującej (2 b, 5 u, 3- w); tradycyjnie rozumianych rodzin inteligenckich 4 (2 u, 2 w); 3 osoby z rodzin prywatnych przedsiębiorców (1 b, 2 u); 5 osób z rodzin robotniczych (1 b 2 u, 2 w); jedna osoba pochodziła z rodziny zawodowego żołnierza (1 w); w przypadku 6 osób nie udało się określić, z jakich rodzin pochodziły (1 b, 3 u, 2 w). Wśród wyróżnionych w badaniu kategorii rozmówców 6 wywiadów przeprowadzono z osobami których działania związane z użytkowaniem Internetu nie były zorientowane na rezultat. Charakteryzowała ich swoista bezstylowość użytkowania związana z brakiem bądź postawy walidacyjnej, bądź utylitarnej wobec Internetu. W tej grupie znaleźli się: dziennikarz (i/9/2/b), student-fizyk (i/12/1/b), technik-kontroler budowlany (i/14/2/b), dziennikarz (1/16/1/b), audytor-kontroler finansowy (ii/4/2/b), pracownik administracyjny (ii/6/1/b). Kolejną kategorię badanych stanowią użytkownicy, którzy w wyraźny sposób manifestują swą postawę utylitarną wobec Internetu. Przede wszystkim, a wręcz wyłącznie użytkują medium jako narzędzie ułatwiające codzienne czynności. Nie wiążą z Internetem, żadnych wartości kulturowych. Zbadano 15 osób: kartograf (i/3/2/u), doktorant-biolog (i/4/2/u), informatyk (i/9/2/u), student-księgarz (i/11/1/u), nauczyciel (i/13/1/u), tłumacz (i/15/2/u), doktorant-informatyk (ii/15/2/u), informatyk (ii/1/2/u), informatyk (ii/2/2/u), specjalista TV (ii/3/2/u), menadżer (ii/5/2/u), studentfizyk (ii/9/2/u), doktorant-filmoznawca (ii/11/2/u), urzędnik państwowy (ii10/2/u), doktorant-dziennikarz (ii/14/1/u). Ostatnią kategorie tworzą osoby wiążącą z internetowym uczestnictwem jakieś kulturowe wartości bądź to traktują Internet jako wartość sama dla siebie, albo ze względu na jakieś wartości wyznawane w życiu codziennym Internet stał się subwartością. Zbadano w tej kategorii 14 osób włączając: plastyka (i/1/1/w), informatyka (i/2/2/w), menadżera w biurze podróży (i/5/2/w), magazyniera (i/6/2/w), rencistę (i/7/2/w), konserwatora zabytków (i/10/1/w), studenta-historyka (i/17/2/w), studenta (nie ustalono dokładnie, ale chodziło o kierunek humanistyczny) (i/18/2/w), współwłaściciela kawiarenki internetowej (i/18/2/w), pracownika administracyjnego (i/20/1/w), handlowca (ii/7/2/w), doktoranta-historyka techniki (ii/8/2/w), informatyka (ii/13/2/w), tłumacza (ii/12/1/w). Wszyscy badani internauci posługują się Internetem w swojej pracy, lub używają go do gromadzenia informacji potrzebnych do zdobywania wykształcenia. Badani również posługują się pocztą elektroniczną, jak i innymi usługami zdalnymi. Wszyscy badani przynajmniej raz zetknęli się z usługa chat, wszyscy należą do jakiejś internetowej grupy. Najwyższa częstość tygodniowa użytkowania Internetu wyniosła ok. 80 godzin zaś najniższa około 10. Osiem osób można określić mianem awangardy internetowej, ponieważ korzystają z Internetu od jego początków tj. od około 10 lat. Pozostali badani użytkują Internet mniej niż 10 lat, ale nie mniej niż jeden pełny rok. Wszyscy badani korzystają z Internetu w pracy lub na uczelni oraz we własnym domu. Większość badanych ma dostęp do stałego łącza. Badanie zrealizowano w Warszawie, Białymstoku, Gdańsku, Wrocławiu, Zielonej Górze, Krakowie, Jeleniej Górze,. Większość z badanych to mieszkańcy miast
(dzielnice centralne 14 osób, sąsiadujące z centrum 9). Przedmieścia i miejscowości przedmiejskie zamieszkiwało odpowiednio 8 i 3 badanych. Jedna osoba była mieszkańcem wsi. Zdecydowaną większość badanych stanowią osoby tworzące jedno lub dwu osobowe gospodarstwa domowe 16 osób, trzyosobowe 10, cztero osobowe 8 i pięcioosobowe jedna osoba.
KARTA ROZMÓWCY kartę wypełnia osoba prowadząca wywiad 6 Imię i nazwisko osoby prowadzącej wywiad Identyfikator rozmówcy /inicjały lub pseudonim/ Data i miejsce realizacji wywiadu Numer respondenta Tu zapisać charakterystykę badanego podaną przez informatora odczytać pytania i dokładnie zapisać wypowiedź respondenta Zaznaczyć nie odczytywać K1/ Płeć respondenta 1/ kobieta 2/ mężczyzna K2/ W którym roku się P. urodził/a? 1 9 I
K3/ Czy korzysta P. z... W swoim domu W domu przyjaciół W szkole/ucz elni/pracy Inna odpowiedź /jaka?/ Nie korzystam A/ Telefonu tradycyjnego 1 2 B/ Telefonu komórkowego 1 2 3 4 5 C/ Automatycznej sekretarki 1 2 3 4 5 D/ Faksu 1 2 3 4 5 E/ Radia 1 2 3 4 5 F/ Telewizora 1 2 3 4 5 G/ Magnetowidu 1 2 3 4 5 H/ Konsoli do gier video 1 2 3 4 5 A gdzie korzysta P. z... I/ Komputera 1 2 3 4 J/ Komputera przyłączonego do Internetu 1 2 3 4 K4/ Od jak dawna jest P. użytkownikiem Internetu? K5/ Ile czasu, w ciągu tygodnia, poświęca P. na korzystanie z Internetu i gdzie? K7/ W jakich celach korzysta P. z Internetu? II
K8/ Z ilu osób łącznie składa się P. gospodarstwo domowe? ` K9/ Kim dla P. są te osoby? 1/ respondent 2/... 3/... 4/... 5/... K10/ Czy zamieszkuje P. w 1/ centrum miasta 2/ dzielnicy przedmiejskiej 3/ dzielnicy bezpośrednio sąsiadującej z centrum 4/ miejscowości podmiejskiej należącej do granic administracyjnych miasta 5/ wsi blisko miasta 6/ inna odpowiedz, jaka... Sporządzić po realizacji wywiadu Opis sytuacji badawczej W razie potrzeby kontynuować na dodatkowej karcie III
SCENARIUSZ ROZMOWY Wyłącznie dla osoby realizującej wywiad 1 WPROWADZENIE Już dziś nowoczesna technika zdaje się organizować nasze codzienne życie. Często wokół tego faktu narasta wiele mitów, które często stają się źródłem stereotypów. Coraz częściej przez pryzmat nowej techniki, zwłaszcza Internetu i wirtualnego świata, jaki powstał na jego podstawie, tworzony jest obraz człowieka - niewolnika własnych narzędzi. Chcielibyśmy dowiedzieć się, jak naprawdę żyją internauci? Jak dalece ich życie różni się od życia innych nie posiadających kontaktu ze społecznością internetową i Internetem? Jakie są ich indywidualne biografie, jakim wartościom hołdują, jak wyobrażają sobie przyszłość? Chcielibyśmy dowiedzieć się, co zmienił w ich życiu Internet? * * * UWAGA! Przede wszystkim interesuje nas, jak wygląda życie badanego na tle jego uczestnictwa i zaangażowania w społeczności internetowej. Chcemy dowiedzieć się, jak badany stawał się internautą, jakie związane z tym życiowe wybory dokonywał, z czego rezygnował, a co brał z życiowej oferty? Interesuje nas, jak badany spostrzega i rozumie zachodzące w jego życiu zmiany i sytuacje. Istotne jest to, w jaki sposób badany widzi siebie na tle innych ludzi i jak spostrzega zmiany swego życia w czasie. Ponadto, chcielibyśmy uchwycić problem substytutywności Internetu wobec różnych sfer życia badanego tj. biorąc pod uwagę możliwie najszerszą perspektywę życia internauty, chcemy wyodrębnić te rodzaje aktywności badanego, które w świecie rzeczywistym nie są realizowane bądź ich pełna realizacja jest dla badanego niemożliwa, a które zostały przeniesione do Internetu i tam są w pełni praktykowane. * Problemy i pytania pomocnicze, napisane pogrubionym drukiem, należy postawić w trakcie prowadzonej rozmowy.
2 HISTORIA ŻYCIA PROBLEM: W historii życia chcielibyśmy poznać, w jakie zasoby społeczne, kulturowe i materialne wyposażony został badany przez swoich rodziców (opiekunów i/lub krewnych). Interesuje nas to, gdzie i jak badany lokuje (i rozumie) istotne dla swojego życia wydarzenia? Jakie miejsce w życiu badanego zajmował/zajmuje Internet, tzn. czy badany lokuje pierwszy kontakt z Internetem jako wydarzenie znaczące dla jego życia? Interesuje nas, czy badany przywykł do klimatu domu rodzinnego, tzn. czy kontynuuje wartości, moralność czy inne zasady (ideały) wyniesione z domu; czy pomnaża szeroko rozumiany kapitał kulturowy, czy zrywa z nim, poszukując alternatywy jakiej i gdzie jej poszukuje; czy np. jest nią społeczność internetowa? Interesuje nas również moment, kiedy respondent stał się członkiem (uczestnikiem) zbiorowości (społeczności) internetowej i jakie ma to znaczenie dla badanego. Kiedy miał miejsce pierwszy kontakt respondenta i jego rodziny z Internetem tj. jakie towarzyszyły mu emocje, jaka wówczas była sytuacja ekonomiczna rodziny, kto poinformował rodzinę/respondenta o Internecie, gdzie nastąpił pierwszy kontakt z Internetem? W jakiej mierze do pierwszego kontaktu respondenta z Internetem [komputerem] przyczyniło się środowisko szkoły, uczelni czy miejsca pracy? Często możemy się spotkać z opinią, że dom rodzinny, jego atmosfera, sytuacja bytowa ma później wpływ na całe dorosłe życie. Proszę powiedzieć, jak było w P. przypadku. Proszę opowiedzieć historie swojego życia. Proszę również powiedzieć jakie miejsce w P. życiu zajmował/zajmuje Internet? PYTANIA POMOCMICZE: Jak wspomina P. swój rodzinny dom? Czy dom różnił się od domów P. rówieśników? Kto był głową rodziny? Czy P. rodzina cieszyła się poważaniem wśród sąsiadów? Czy może P. określić moment wzięcia odpowiedzialności za swoje życie? Jakich wyborów musiał/a P. dokonać? Proszę powiedzieć, jakie było najważniejsze wydarzenie w P. dzieciństwie? Kiedy nastąpił P. pierwszy kontakt z komputerem i Internetem; co wówczas wydarzyło się w P. rodzinie? Kim byli P. rodzice, kiedy P. miał/a lat14? Czy P. rodzice używali kiedykolwiek w swoim życiu komputera? Czy coś się w P. życiu zmieniło, odkąd stał/a się P. internautą?
3 JAKOŚĆ ŻYCIA PROBLEM: Interesuje nas, w jaki sposób badany spostrzega, rozumie i wartościuje swoje życie i czy na ten subiektywny obraz ma/miał wpływ kontakt z Internetem. Czy według respondenta jego obecna sytuacja życiowa jest satysfakcjonująca? Co zmieniłby w swoim życiu? Czy Internet odegrał jakąś rolę w ukształtowaniu zastanej sytuacji życiowej badanego tj. czy zmienił, a może obecnie zmienia jakieś elementy życia respondenta; co zmienia, a czego nigdy nie zmieni; czy są to zmiany pozytywne czy negatywne? Czy respondent uważa, że Internet sprzyja jego osobistemu rozwojowi; czy respondent ma poczucie oddalenia się pod względem jakości życia od innych: rodziny, znajomych, przyjaciół, innych grup/warstw społecznych? Jak respondent ocenia swoje życie przed wejściem w społeczność Internetu?. Interesuje nas, jak badany ocenia swój własny komfort życia oraz jak rozumie komfort życia w sensie ogólnym? Jakim repertuarem życiowych ułatwień dysponuje on sam, a jakim inni z jego otoczenia? Czy według badanego istnieją granice w polepszaniu życia? Współcześni ludzie często narzekają na własny los. Sytuacja taka niekiedy jest wynikiem ubóstwa, braku pracy, lenistwa czy ograniczonych możliwości polepszania własnego życia. O Internecie krąży wśród ludzi wiele mitów, wedle których jest on nowym Eldorado. Jak P. ocenia swoje życiowe powodzenie komfort życia? Jaką rolę odegrał w P. życiu Internet? Co wedle P. powinno składać się na dobre życie? PYTANIA POMOCNICZE: Co dla P. znaczy szczęśliwe życie? Czy osiąga P. ten ideał? Czy zmienił/a/by P. coś w swoim życiu; co? Co czyni P. życie łatwiejszym? W jaki sposób w P. życiu pomaga Internet? Czy w P. najbliższym otoczeniu żyją osoby, którym wiedzie się gorzej niż P, a może są tacy, którym wiedzie się lepiej? Proszę o tym opowiedzieć. Jak zdaniem P. wiedzie się w życiu internautom? Na czym może polegać rola Internetu w ułatwianiu ludziom życia, na co mogą liczyć inni ludzie, z jakich ułatwień internetowych P. korzysta? Jakie koszty życiowe ponoszą internauci; jak to wygląda w P. przypadku? Który z etapów swojego życia uważa P. za najbardziej udany? 4
RYTM ŻYCIA PROBLEM: W tej części wywiadu przede wszystkim interesują nas, sposoby zagospodarowania definiowania i wartościowania czasu, jakim dysponuje badany. Interesuje nas zarówno czas w wymiarze indywidualnym, jak i w wymiarze społecznym tzn. czas, w którym respondent staje się elementem szerszej zbiorowości (czas, jakim dysponuje zbiorowość, w której badany uczestniczy). Istotnym wątkiem tej części jest uwydatnienie dynamiki życia w obu wymiarach na tle użytkowania Internetu. Interesuje nas, uchwycenie zmiany w budżecie czasowym, jaka potencjalnie mogła zajść po wejściu badanego w zbiorowość internetową, jak respondent dzielił swój czas przed zetknięciem się z Internetem i później, kiedy stał się jego aktywnym użytkownikiem? Jak różnicują się postawy badanego wobec przeszłości, teraźniejszości i przyszłości; w jakim stopniu te postawy wynikają z jego obecnej sytuacji życiowej, a w jakim stanowią rezultat wpływu domu rodzinnego. Interesują nas, sposoby dzielenia, wartościowania, co stanowi dla badanego pojęcie czasu wolnego, jaki stosuje podział na pory dnia tj. co znaczy dla badanego rano, wieczór, noc czy późna noc. Co znaczy, że coś dzieje się długo, a co krótko? Jak respondent definiuje i dzieli czas przeznaczony dla siebie samego, rodziny, krewnych, przyjaciół, pracę; jakie miejsce zajmuje w tym Internet, czy zabiera czas na dane aktywności - jakie? Słyszy się często, ze osoby użytkujące komputery mają coraz więcej wolnego czasu, z drugiej zaś strony o komputerach mówi się, że są to największe pożeracze czasu. Chcielibyśmy dowiedzieć się, jak P. gospodaruje swoim czasem. Co zabiera P. najwięcej czasu jakie sytuacje, czynności? Proszę opowiedzieć, jak wygląda P. zwykły dzień. PYTANIA POMOCNICZE: Co zajmuje P. najwięcej czasu wciągu dnia? Ile czasu poświęca P. dla domu? A jak to jest w przypadku P. znajomych, rodziny czy ludzi podobnych do P.? Na co P. brakuje czasu? Jak wedle P. powinien wyglądać idealnie zaplanowany dzień? Czy ma P. wpływ na funkcjonowanie domowników? Jak P. zwykle spędza soboty i niedziele? Jak spędził/a/by P. tydzień całkowicie wolny od codziennych zajęć? Czy zdarza się, że w czasie wolnym nadrabia P. zaległości? Jak i gdzie najchętniej spędza P. urlopy? Czy na wakacje wyjeżdża P sam/a czy z przyjaciółmi i/lub rodziną? 5
PRACA I KONSUMPCJA PROBLEM: Interesuje nas tutaj stosunek badanych do pracy. Jakie miejsce w hierarchii wartości ona zajmuje? Czy respondent traktuje ją jako środek do osiągania ekonomicznych korzyści czy może traktuje ją autotelicznie jako źródło gratyfikacji emocjonalnych? Chcemy poznać, jakie wyobrażenia ma badany wobec ideału pracy, jakie są jego aspiracje z tym związane oraz jakie są szanse ich realizacji? Jaką Internet odgrywa (może odegrać) w tym rolę? Jaki miała dotychczas przebieg kariera zawodowa respondenta? Co w niej było jego wyborem, a w jakich momentach działa się niezależnie od niego? Jakie postawy wobec zarabiania i wydawania pieniędzy ma badany? Co stanowi największy udział w wydatkach budżetu respondenta, a na co wydaje on najmniej pieniędzy? Jeśli występują niedobory w budżecie to, jak je uzupełnia? Dla wielu ludzi praca jest najważniejszą życiową wartością, dla innych jest ona środkiem do zdobywania pieniędzy, jeszcze inni ją lekceważą. Mówi się dziś, że Internet to największe przedsiębiorstwo świata, które zatrudnia miliony pracowników, oferując wielkie pieniądze. Proszę powiedzieć czym dla P. jest praca; czy w Internecie można znaleźć pracę i zbić fortunę? Na co najchętniej wydaje P. zarobione przez siebie pieniądze? PYTANIA POMOCNICZE: Jakie szkoły dotychczas P. ukończył/a? Czy uczy się P. dodatkowo?; czego i gdzie?; czy jest to szkoła dzienna/ Czy kontynuuje lub będzie P. kontynuować tradycje zawodowe rodziców lub dziadków? Proszę wymienić etapy P. kariery zawodowej. Czy warto szukać pomocy w karierze zawodowej, gdzie i u kogo? Czy w swoim życiu zawodowym podjął/podjęła P. jakieś ryzykowne przedsięwzięcia? Co lub kto wywarł największy wpływ na P. karierę zawodową? Czy lubi P. swoją pracę? Czy zmienił/a/by P. coś w swojej pracy, co? Jak dalece jest P. niezależn/y/a w swojej pracy? Czy gdyby to było możliwe to wybrał/a/by P. ten sam zawód, tę samą pracę? Czy i w jakim zakresie wykorzystuje P. w swojej pracy Internet? Czy poszukiwał/a P. pracy w Internecie; czy w ogóle możliwe jest znalezienie pracy w Internecie? Co to jest telepraca; czy chciał/a/by P. tak pracować? Jak wyobraża sobie P. swoją zawodową przyszłość; czy w tych planach uwzględnia P. Internet? Na jakie wydatki nigdy nie żałuje P. pieniędzy? Co uważa P. za marnotrawienie pieniędzy? Jak często zaspakaja swoje kaprysy; jak to jest w przypadku P. bliskich? Czy często dysponuje P. dużymi kwotami pieniędzy? W jaki sposób robi P. zakupy? Gdzie i co P. jada? Jak wygląda P. dieta? 6 KONTAKTY I WIĘZI SPOŁECZNE
PROBLEM: Interesuje nas, w jakich kręgach i sieciach społecznych uczestniczy respondent i które z nich powiązane są z jego uczestnictwem w zbiorowości internetowej. Chcemy dowiedzieć się, które ze społecznych sieci i kręgów są znaczące dla respondenta i co stanowi podstawę ich zróżnicowania tj. jak badany wartościuje swoje środowisko społeczne, jakiego rodzaju pożytki z niego uzyskuje (dobra ekonomiczne, poznawcze, emocjonalne)? Czy badany ma przyjaciół w Internecie; jak głębokie są to przyjaźnie? Czy kręgi rodzinne i towarzyskie wzajemnie się zazębiają? Co dla badanego stanowi obszar marginesu społecznego tj. gdzie przebiega granica swój-obcy ; czy istnieje obszar społecznego wykluczenia i kogo on dotyczy; jaką rolę odgrywa w tym uczestnictwo respondenta w zbiorowości Internetowej? Interesuje nas, czy badany postrzega zbiorowość internautów jako strukturę amorficzną (trudną do określenia ze względu na posiadane cechy ), czy identyfikuje istniejące w niej zróżnicowanie; co stanowi zdaniem badanego podstawę podziału tej zbiorowości; czy badany respondent identyfikuje aktywność internautów jako działalność w ramach wspólnoty - czego? Jak, wedle respondenta, Internet wpływa/będzie wpływać na tworzenie się podziałów społecznych lub integrowanie się społeczeństwa? Jakie miejsce w codziennym kontakcie badanego z innymi ludźmi zajmują kontakty zapośredniczone tj. kontakty telefoniczne, internetowe itd. Jak badany postrzega rolę tych kontaktów w życiu innych ludzi? Mówi się, że w społeczeństwie informacyjnym ludzie mają coraz mniej czasu dla siebie; zamiast się spotkać, zobaczyć, rozmawiają przez telefon lub wykorzystują w tym celu Internet. Chcielibyśmy dowiedzieć się, jak jest naprawdę w przypadku internautów, czy poza siecią znajdują sposobność na tradycyjne spotkania? Proszę powiedzieć, jak to wygląda w P. przypadku? PYTANIA POMOCNICZE: Jak wygląda P. życie towarzyskie? Czy i jak często bierze P. udział w spotkaniach towarzyskich; gdzie najczęściej się one odbywają? Czy może P. jasno wyodrębnić grupę swoich przyjaciół; czy istnieje ona od lat niezmiennie; czy poszerza się o coraz to nowych ludzi? Jaką rolę odgrywa w poznawaniu nowych ludzi Internet? Jak to jest w P. przypadku? Czy są ludzie, z którymi za żadną cenę nie wszedł/weszła/by P. w stosunki towarzyskie? Czy Internet sprzyja podziałom społecznym? Czy różnicuje ludzi? Czy ma P. przyjaciół w Internecie? Czy i jak często rozmawia P. o Internecie w gronie rodzinnym lub w gronie swoich kolegów/przyjaciół? Jaką rolę w P. życiu odgrywają kontakty wirtualne? Czy kontakty z rodziną, przyjaciółmi i znajomymi miały wpływ na sposób, w jaki P. korzysta z Internetu? A może to Internet zmienił sposób, w jaki utrzymuje P więzi z ludźmi? 7 PROBLEM: RODZINA
Interesuje nas, w jaki sposób zorganizowane jest życie rodzinne badanego i jak wpływa na nie uczestnictwo respondenta w społeczności Internetowej. Jakie miejsce w kształtowaniu jakości życia zajmuje wedle respondenta rodzina; jak wyobraża sobie optymalny model rodziny; jak rozumie znaczenie rodziny w jego życiu? Chcielibyśmy dowiedzieć się, czy i w jaki sposób codzienne użytkowanie komputera osobistego w rodzinie (przez wszystkich lub jednego członka rodziny ) ujawnia/ujawniało w niej istniejące konflikty, role społeczne, wzorce zachowań bądź system wartość. Czy i jak komputer osobisty kształtuje/kształtował społeczną tożsamość respondenta na tle jego rodziny? Coraz więcej ludzi narzeka na brak czasu, który mogliby poświęcić rodzinie. Istnieją również ludzie, dla których wszystko, co robią w swoim życiu ma sens jedynie wtedy, gdy niesie to pożytek dla ich rodziny. Proszę powiedzieć, jak jest w P. przypadku, jaki wpływ na P. życie rodzinne ma użytkowanie Internetu i komputera? PYTANIA POMOCNICZE: Czy w P. rodzinie miały miejsce sytuacje konfliktowe związane z komputerem czy Internetem, czego dotyczyły? Co dla P. znaczy życie rodzinne? Czy role w P. rodzinie są jasno podzielone? Kto zadecydował o kupnie komputera w P. rodzinie? Czy była to decyzja łatwa do podjęcia? Czy oprócz P. ktoś w rodzinie korzysta z komputera jest internautą? Ile komputerów posiada P. we własnym domu, a ile jest w domach członków P. dalszej rodziny i krewnych? Czy P. lub ktoś z rodziny brał udział w kursach informatycznych /komputerowych/, jak wówczas wyglądało życie rodzinne, czy rozmawiało się w domu o komputerach? Czy zdarzyło się, że w P. rodzinie komputer traktowany był jak zwierzę rodzinny pupil? Kto wedle P. ma największą wiedzę o komputerach i Internecie w P. rodzinie? Kto w P. rodzinie ustala reguły korzystania z komputera i internetu? Co to znaczy wedle P. szczęście rodzinne? Jak powinna wyglądać idealna rodzina? Czy istnieją w P. rodzinie swoiste rodzinne ceremonie np. wspólny niedzielny obiad, oglądanie telewizji, przeglądanie Internetu itp.? 8 SNY INTERNETOWE rzeczywistość vs wirtualność
PROBLEM: Interesuje nas, czym dla badanego jest rzeczywistość wirtualna? Jakie znaczenie dla życia badanego ma ten rodzaj rzeczywistości: jako przedłużenie realności i/lub jako alternatywna, sztuczna rzeczywistość? W jakim stopniu rzeczywistość wirtualna jest dla badanego obszarem ucieczki od świata realnego, a w jakim stopniu uzupełnia i wzbogaca ten świat; dlaczego? Wśród laików i osób sporadycznie użytkujących Internet upowszechniony jest pogląd, iż Sieć jest odmienną rzeczywistością alternatywną wobec świata realnego. Często sądzi się, że internauci traktują Internet jako miejsce ucieczki od rzeczywistości; miejsce, w którym nie obowiązują ich żadne ograniczenia zachowania się, w którym internauci mogą łamać rożne tabu. Często też mówi się, że Internet rozszerza realny świat jako jeden z jego elementów. Jak ten problem wygląda z perspektywy praktyki uczestnictwa w świecie Sieci? PYTANIA POMOCNICZE: Czy udaje P. kogoś zupełnie innego w Internecie, niż jest P. w rzeczywistości? Po co? W jakich sytuacjach? Czy życie w Internecie ma konsekwencje dla życia w świecie realnym? Jak to wygląda w P. sytuacji, a jak to jest z innym Internautami, których P. zna? Co P. sądzi, czy możliwe jest stworzenie drugiego, alternatywnego świata w Internecie, który by mógł zastąpić świat realny? W jakim stopniu byłoby to możliwe? O jakich obszarach życia można powiedzieć, że są możliwe do zwirtualizowania? PROBLEM: 9 TOŻSAMOŚĆ/KULTURA INTERNETOWA
Chcielibyśmy poznać, jak ukształtowana jest społeczna tożsamość respondentów. Z kim respondent się identyfikuje, do jakich kategorii społecznych aspiruje, z jakimi grupami społecznymi respondent dzieli pewne zasady postępowania (wartości moralność, ideały)? Kto stanowi grupę odniesienia? Jaki badany ma stosunek (pozytywny lub negatywny) do innych? Gdzie tkwią źródła wzorca identyfikacji (żywi ludzie, literatura, film, religia, filozofia)? Jaką role w kształtowaniu społecznej tożsamości odgrywa Internet? Czy widoczna jest dla badanego granica między tożsamością realną i internetową? Co stanowi według badanego tożsamość internetową i jakie ma to dla niego znaczenie? Każdy człowiek przynajmniej kilka razy w życiu zastanawiał się, kim chciałby być, a kim na pewno nie; kogo naśladować, a kto nie jest tego wart. Jak P. odpowiada sobie na pytania: kim jestem; skąd przychodzę; co mam do zrobienia? PYTANIA POMOCNICZE: Do kogo jest P. podobny? Kogo nazwać można internautą; kim jest cyberpunk? Koga nazwał/a/by P. hackerem? Co chciał/a/by P. osiągnąć w życiu? Jak P. myśli, skąd wzięło się takie zainteresowanie Internetem? Czy istnieje kultura internetowa? Czym wedle P. jest globalizacja? Czy dzięki Internetowi czuje się P. mieszkańcem globalnej wioski? Czy zdaniem P. społeczność internetowa stanowi formę społecznego podziemia marginesu społecznego? 10 PROBLEM: OBRZĘDOWOŚĆ I SFERA KULTU