LexisNexis Polska Sp. z o.o.

Poszczególne rozdziały napisali: Zofia Kluszczyńska: 3; 5 Wiesław Koczur: 4 pkt 4.3 4.6; 8; 9 pkt 9.3 i 9.4 Katarzyna Roszewska: 10 Katarzyna Rubel: 4 pkt 4.1 i 4.2; 7; 9 pkt 9.1 i 9.2 Grażyna Szpor: 1; 2 Tadeusz Szumlicz: 6 Redaktor prowadzący: Grażyna Polkowska-Nowak Opracowanie redakcyjne: Michał Dymiński Redakcja techniczna: Agnieszka Dymkowska Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy. ISBN 978-83-278-0299-6 LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 Infolinia: 22 572 99 99 Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl

Spis treści Wstęp....................................... 11 ROZDZIAŁ 1. Ubezpieczenia w systemie zabezpieczenia społecznego........................... 13 1.1. Prawne podstawy zabezpieczenia społecznego............. 13 1.1.1. Zabezpieczenie społeczne w prawie międzynarodowym... 13 1.1.2. Konstytucyjne prawa socjalne................... 15 1.1.3. Zabezpieczenie społeczne w polskich konstytucjach...... 16 1.1.4. Administracja zabezpieczenia społecznego........... 18 1.2. Ubezpieczeniowa metoda zabezpieczenia społecznego........ 20 1.2.1. Metody zabezpieczenia społecznego............... 20 1.2.2. Cechy metody opiekuńczej..................... 20 1.2.3. Cechy metody zaopatrzeniowej.................. 22 1.2.4. Cechy ubezpieczenia społecznego................ 23 1.2.5. Pojęcie i rodzaje ubezpieczenia społecznego.......... 24 1.3. Ewolucja regulacji prawnej ubezpieczeń społecznych......... 25 1.3.1. Geneza ubezpieczeń........................ 25 1.3.2. Rozwój ubezpieczeń w XX wieku................. 25 1.3.3. Kryzysy i reformy ubezpieczeń w Polsce............. 27 1.4. Ubezpieczenia społeczne jako materia ustawowa........... 29 1.4.1. Cele i kryteria wyodrębniania prawa ubezpieczeń społecznych............................. 29 1.4.2. Przesłanki wyboru ubezpieczeniowej metody zabezpieczenia............................ 31 1.4.3. Ustawy z zakresu ubezpieczeń społecznych........... 32 1.4.4. Rozporządzenia z zakresu ubezpieczeń społecznych...... 36 Literatura..................................... 38 ROZDZIAŁ 2. Struktura systemu ubezpieczeń społecznych...... 39 2.1. System ubezpieczeń społecznych..................... 39 2.1.1. Pojęcie i klasyfikacja systemów.................. 39 2.1.2. System organizacyjny ubezpieczeń................ 40 2.1.3. System finansowy ubezpieczeń.................. 42 2.1.4. System informacyjny ubezpieczeń................ 45

6 Spis treści 2.2. Ubezpieczeni................................ 50 2.2.1. Zasady podlegania ubezpieczeniom............... 50 2.2.2. Uprawnienia............................. 51 2.2.3. Obowiązki.............................. 54 2.3. Płatnicy składek............................... 55 2.3.1. Pojęcie składki i zasady jej ustalania............... 55 2.3.2. Pracodawcy i inne podmioty opłacające składki........ 56 2.3.3. Obowiązki i uprawnienia płatników składek.......... 59 2.4. Zakład Ubezpieczeń Społecznych.................... 62 2.4.1. Organy................................ 62 2.4.2. Zakres działania........................... 65 2.4.3. Funkcje kontrolne.......................... 67 Literatura..................................... 70 ROZDZIAŁ 3. Świadczenia pieniężne w razie choroby i macierzyństwa........................ 72 3.1. Zakres ubezpieczenia chorobowego................... 72 3.1.1. Zakres przedmiotowy....................... 72 3.1.2. Zakres podmiotowy........................ 74 3.2. Zasiłek chorobowy............................. 75 3.2.1. Warunki nabycia prawa do zasiłku chorobowego........ 75 3.2.2. Wynagrodzenie gwarancyjne................... 78 3.2.3. Wyłączenie prawa do zasiłku chorobowego........... 79 3.2.4. Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego.......... 81 3.2.5. Wysokość zasiłku chorobowego.................. 83 3.3. Świadczenie rehabilitacyjne........................ 85 3.3.1. Przesłanki prawa do świadczenia................. 85 3.3.2. Okres pobierania i wysokość świadczenia............ 86 3.4. Zasiłek wyrównawczy........................... 87 3.4.1. Warunki nabycia prawa do zasiłku................ 87 3.4.2. Wysokość i okres wypłacania zasiłku............... 87 3.5. Zasiłek macierzyński............................ 88 3.5.1. Warunki nabycia prawa do zasiłku................ 88 3.5.2. Wysokość i okres pobierania zasiłku............... 90 3.5.3. Zasiłek macierzyński za okres urlopu ojcowskiego....... 92 3.6. Zasiłek opiekuńczy............................. 93 3.6.1. Warunki nabycia prawa do zasiłku................ 93 3.6.2. Okres pobierania zasiłku opiekuńczego i jego wysokość.... 94 3.7. Postępowanie w sprawach ustalania prawa do zasiłków i ich wypłaty. 95 Literatura..................................... 97 www.lexisnexis.pl

Spis treści 7 ROZDZIAŁ 4. Ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych............. 98 4.1. Pojęcie wypadku przy pracy i choroby zawodowej........... 98 4.2. Postępowanie w sprawach wypadków przy pracy i chorób zawodowych................................. 102 4.2.1. Postępowanie w sprawach z zakresu wypadków przy pracy.............................. 102 4.2.2. Postępowanie w sprawach z zakresu chorób zawodowych.. 104 4.3. Zakres podmiotowy ubezpieczenia społecznego z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych..................... 106 4.4. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego.............. 109 4.4.1. Katalog świadczeń.......................... 109 4.4.2. Świadczenia odszkodowawcze.................. 111 4.4.3. Świadczenia zasiłkowe....................... 114 4.4.4. Świadczenia rentowe oraz dodatki do tych świadczeń..... 115 4.5. Zasady ustalania wysokości składki na ubezpieczenie wypadkowe.. 119 4.6. Prewencja wypadkowa i zasady jej finansowania........... 121 Literatura..................................... 122 ROZDZIAŁ 5. Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.......................... 125 5.1. Zakres świadczeń z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych....... 125 5.2. Warunki nabycia prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego................................. 129 5.2.1. Przesłanki nabycia prawa do świadczeń............. 129 5.2.2. Pojęcie okresów składkowych i nieskładkowych........ 130 5.2.3. Wniosek o ustalenie prawa do świadczeń............ 131 5.3. Emerytury.................................. 132 5.3.1. Emerytury dla osób urodzonych przed rokiem 1949...... 132 5.3.2. Emerytury dla osób urodzonych w latach 1949 1969..... 135 5.3.3. Emerytury dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze........... 136 5.3.4. Emerytury dla osób urodzonych po roku 1969......... 139 5.3.5. Kapitał początkowy......................... 141 5.3.6. Odrębne formy świadczeń emerytalno-rentowych....... 142 5.4. Renty z tytułu niezdolności do pracy i renta rodzinna......... 147 5.4.1. Pojęcie i rodzaje niezdolności do pracy............. 147 5.4.2. Przesłanki nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy................................ 150 5.4.3. Renta szkoleniowa......................... 151 5.4.4. Renta rodzinna........................... 152 5.4.5. Waloryzacja świadczeń....................... 153 5.4.6. Zasiłek pogrzebowy......................... 155

8 Spis treści 5.5. Zasady przyznawania i wypłaty świadczeń............... 155 5.5.1. Właściwość organów orzekających................ 155 5.5.2. Decyzje w sprawach świadczeń.................. 156 5.5.3. Ustanie prawa do świadczeń.................... 157 5.5.4. Wstrzymanie prawa do świadczeń................ 157 5.5.5. Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych............................. 158 Literatura..................................... 160 ROZDZIAŁ 6. Organizacja i funkcjonowanie funduszy emerytalnych.......................... 162 6.1. Drugi filar w nowym systemie emerytalnym.............. 162 6.1.1. Otwarty fundusz emerytalny jako instytucja wspólnego inwestowania............................. 163 6.1.2. Powszechne Towarzystwo Emerytalne jako instytucja zarządzająca OFE.......................... 167 6.2. Działalność lokacyjna OFE......................... 171 6.3. Ocena wyników inwestycyjnych OFE................... 173 6.4. Obowiązki informacyjne i nadzór nad OFE............... 176 6.5. Wypłata środków z OFE.......................... 179 6.6. Pracowniczy fundusz emerytalny..................... 180 6.7. Wypłaty emerytur kapitałowych z OFE................. 181 6.7.1. Ogólne zasady ustalania świadczeń emerytalnych na podstawie uprawnień kapitałowych............. 182 6.7.2. Rodzaje emerytur kapitałowych.................. 186 6.7.3. Emerytury kapitałowe w świet le rozwiązań ustawowych... 188 Literatura..................................... 190 ROZDZIAŁ 7. Pracownicze programy emerytalne, indywidualne konta emerytalne oraz konta zabezpieczenia emerytalnego.......................... 192 7.1. Trzeci filar zabezpieczenia emerytalnego................ 192 7.2. Formy pracowniczego programu emerytalnego............ 194 7.3. Podmioty pracowniczego programu emerytalnego.......... 198 7.4. Tworzenie i likwidacja pracowniczego programu emerytalnego... 199 7.4.1. Zakładowa umowa emerytalna.................. 199 7.4.2. Deklaracja przystąpienia do programu emerytalnego..... 201 7.4.3. Rejestracja pracowniczego programu emerytalnego...... 202 7.4.4. Likwidacja pracowniczego programu emerytalnego...... 204 7.5. Składka z tytułu uczestnictwa w pracowniczym programie emerytalnym................................. 205 7.5.1. Składki podstawowa i dodatkowa................. 205 7.5.2. Zawieszenie odprowadzania składek podstawowych..... 207 www.lexisnexis.pl

Spis treści 9 7.6. Zwrot i wypłata środków z pracowniczego programu emerytalnego................................ 208 7.6.1. Zwrot środków............................ 208 7.6.2. Wypłata zgromadzonych środków................ 208 7.6.3. Wypłata transferowa........................ 209 7.7. Indywidualne konta emerytalne..................... 210 7.7.1. Formy IKE.............................. 210 7.7.2. Umowa o prowadzenie IKE.................... 210 7.7.3. Osoby uprawnione do gromadzenia środków na IKE..... 212 7.7.4. Limit środków zgromadzonych na IKE.............. 212 7.7.5. Wypłata, wypłata transferowa oraz zwrot środków zgromadzonych na IKE....................... 213 7.8. Indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego.......... 214 7.8.1. Formy IKZE.............................. 214 7.8.2. Umowa o prowadzenie IKZE.................... 215 7.8.3. Osoby uprawnione do gromadzenia środków na IKZE..... 217 7.8.4. Limit środków zgromadzonych na IKZE............. 217 7.8.5. Wypłata, wypłata transferowa oraz zwrot środków zgromadzonych na IKZE...................... 217 Literatura..................................... 218 ROZDZIAŁ 8. Ubezpieczenie społeczne rolników............ 220 8.1. Geneza ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych.... 220 8.2. Zasady organizacji ubezpieczenia społecznego rolników....... 221 8.3. Zakres podmiotowy ubezpieczenia społecznego rolników...... 224 8.3.1. Podmioty ochrony ubezpieczeniowej............... 224 8.3.2. Ubezpieczenie obowiązkowe................... 226 8.3.3. Ubezpieczenie dobrowolne.................... 228 8.4. Świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników.......... 230 8.4.1. Świadczenia wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie..... 230 8.4.2. Świadczenia z ubezpieczenia emerytalno-rentowego..... 234 8.4.3. Ocena obowiązujących rozwiązań................ 242 8.5. Finansowanie ubezpieczenia społecznego rolników.......... 244 Literatura..................................... 250 ROZDZIAŁ 9. Koordynacja systemu zabezpieczenia społecznego w Unii Europejskiej...................... 253 9.1. Pojęcie i zasady ogólne unijnej koordynacji zabezpieczenia społecznego................................. 253 9.1.1. Pojęcie unijnej koordynacji zabezpieczenia społecznego... 253 9.1.2. Zasady unijnej koordynacji zabezpieczenia społecznego... 256 9.2. Zakres podmiotowy unijnej koordynacji zabezpieczenia społecznego. 257 9.3. Zakres przedmiotowy unijnej koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego................................. 258

10 Spis treści 9.3.1. Systemy świadczeń objęte unijną koordynacją......... 258 9.3.2. Systemy świadczeń wyłączone z zakresu unijnej koordynacji. 261 9.4. Skutki włączenia polskiego systemu zabezpieczenia społecznego w ramy unijnej koordynacji........................ 263 Literatura..................................... 265 ROZDZIAŁ 10. Aktualne zagadnienia ubezpieczeń społecznych w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego......................... 267 10.1. Wpływ orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego na stosowanie ubezpieczeń społecznych....... 267 10.2. Zawieranie umów o pracę w celu uzyskania ochrony ubezpieczeniowej............................ 270 10.3. Podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne..... 274 10.4. Zasady opłacania składek na ubezpieczenia społeczne...... 284 10.5. Konsekwencje ubezpieczeniowe zawieszenia działalności gospodarczej............................... 287 10.6. Stosowanie Ordynacji podatkowej w systemie ubezpieczeń społecznych............................... 293 10.7. Nabycie prawa do renty......................... 300 10.8. Prawo do emerytury a rozwiązanie stosunku pracy........ 304 10.9. Wiek emerytalny kobiet i mężczyzn.................. 307 10.10. Wcześniejsze emerytury........................ 309 10.11. Emerytury pomostowe......................... 319 10.12. Ponowne ustalenie prawa do emerytury lub renty po uprawomocnieniu się decyzji................... 322 10.13. Zasady wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych i zwrot nienależnie pobranych świadczeń.................. 324 10.14. Zasady nabywania prawa do świadczeń w ustawie zasiłkowej.. 327 10.15. Nadużycie prawa do świadczeń z ustawy zasiłkowej........ 331 10.16. Przyczyna zewnętrzna nagłego zdarzenia i jego związek z pracą.................................. 334 Literatura..................................... 337 www.lexisnexis.pl

Wstęp Na początku trzeciego tysiąclecia ludzie uzyskali, między innymi w wyniku rozwoju technologii, nowe możliwości przezwyciężania odwiecznych zagrożeń, ale też muszą się mierzyć z nowymi rodzajami ryzyka: ekologicznym, zdrowotnym, ekonomicznym i społecznym. W Unii Europejskiej, gdzie nie występują obecnie w dużej skali pierwotne problemy głodu i bezdomności, uwaga koncentruje się na zmniejszaniu niepewności i dystrybucji ryzyka. Wydłużanie przeciętnego trwania życia i zmniejszanie dzietności sprawia, że trudnym wyzwaniem w stanowieniu i stosowaniu prawa staje się dla władz publicznych utrzymanie osiąg niętego poziomu zabezpieczenia społecznego, a w szczególności stabilności krajowych systemów ubezpieczeń społecznych. Do ubezpieczeń społecznych w Polsce odnoszą się obecnie przepisy o charakterze publicznoprawnym i prywatnoprawnym, materialnym i formalnym, międzynarodowym i wewnętrznym. Grupuje się je w osobną gałąź prawa lub wiąże z prawem pracy albo rozpatruje jako fragment prawa zabezpieczenia społecznego lub jako fragment prawa ubezpieczeń (społecznych i gospodarczych). Odmienne ujęcia ubezpieczeń przyjmuje się dla celów badawczych, prawotwórczych czy dydaktycznych, dla realizacji zadań organizacyjnych lub finansowych. Swoiste cechy opracowań mogą wynikać z analiz interdyscyplinarnych. Cele edukacyjne, które ten podręcznik ma realizować, skłaniają do zwięzłej analizy ustaw: o systemie ubezpieczeń społecznych, o świadczeniach w razie choroby i macierzyństwa, o ubezpieczeniu społecznym w razie wypadków przy pracy i chorób zawodowych, o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, o emeryturach kapitałowych oraz o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych, a także o ubezpieczeniu społecznym rolników. Przedstawiono w nim również przepisy ustaw o pracowniczych programach emerytalnych i indywidualnych kontach emerytalnych oraz

12 Wstęp zasady koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w Unii Europejskiej. W kształtowaniu treści uwzględniono dogmatyczną analizę podstawowych pojęć, rozstrzyg nięcia judykatury oraz krytyczne uwagi de lege lata i postulaty de lege ferenda, formułowane przez wybitnych teoretyków prawa ubezpieczeń. System ubezpieczeń społecznych jako pojęcie prawne ma zakres wyznaczony ustawowo. Zakres podręcznika obejmuje tak jak ustawa wiodąca o systemie ubezpieczeń społecznych ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe. Nie omówiono natomiast stanowiących przedmiot odrębnego wykładu zagadnień niepieniężnych świadczeń zdrowotnych. O tym, które elementy systemu ubezpieczeń społecznych uznać za podstawowe, decydowali autorzy poszczególnych rozdziałów. Są nimi: sędzia Zofia Kluszczyńska sędzia Sądu Apelacyjnego w Katowicach, dr hab. Wiesław Koczur profesor Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, dr Katarzyna Roszewska adiunkt Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, dr Katarzyna Rubel b. pracownik naukowy CNRS w Centre de droit comparé du travail et de la sécurité sociale (COMPTRASEC) Uniwersytetu Bordeaux IV i CNRS, dr hab. Grażyna Szpor profesor Wydziału Finansów i Ubezpieczeń Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach oraz kierownik Katedry Prawa Informatycznego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz profesor zwyczajny, kierownik Katedry Ubezpieczenia Społecznego w Szkole Głównej Handlowej oraz w Wyższej Szkole Finansów i Zarządzania w Warszawie. Podręcznik uwzględnia stan prawny na 15 sierp nia 2013 r. Pragnę serdecznie podziękować moim Koleżankom i Kolegom, wybitnym ekspertom z zakresu ubezpieczeń społecznych, za twórcze współdziałanie w przygotowaniu w ciągu minionych dziesięciu lat aż siedmiu aktualizowanych i uzupełnianych wydań tej książki. Wyrazy wdzięczności składam także Redaktorom Wydawnictwa Lexis Nexis, których profesjonalne wsparcie przyczynia się niewątp liwie do popularności podręcznika. Grażyna Szpor www.lexisnexis.pl

Rozdział 1 Ubezpieczenia w systemie zabezpieczenia społecznego 1.1. Prawne podstawy zabezpieczenia społecznego 1.1.1. Zabezpieczenie społeczne w prawie międzynarodowym Zabezpieczenie społeczne to całokształt środków i działań publicznych, za pomocą których społeczeństwo stara się chronić swoich członków przed groźbą niemożności zaspokojenia podstawowych, wspólnie uznanych za ważne, potrzeb. Definicje zabezpieczenia społecznego formułowane w teorii i w dokumentach prawnomiędzynarodowych opierają się na założeniu, że z reguły każdy dorosły członek społeczeństwa ma możliwość i jest obowiązany zapewnić włas ną pracą (majątkiem) zaspokojenie potrzeb swoich i najbliższej rodziny, a prawu zabezpieczenia społecznego przypada jedynie definiowanie społecznie uchwytnych wyjątków od tej reguły oraz normowanie przedsięwzięć uznawanych za możliwe i właś ciwe w celu wypełnienia powstających luk 1. W międzynarodowym prawie zabezpieczenia społecznego można wyodrębnić akty ONZ i Rady Europy, a ponadto kilkanaście umów bilateralnych, których stroną jest Polska. Wśród deklaracji, konwencji i zaleceń uchwalanych przez ONZ i jej agendy szczególnie istotną rolę odegrały Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r., Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych umowa ratyfikowana przez Polskę oraz Konwencja MOP nr 102 z 1952 r. w sprawie minimalnych norm zabezpieczenia społecznego (Dz.U. z 2005 r. Nr 93, poz. 775). Wśród aktów Rady Europy ważna jest 1 1 J. Piotrowski, Zabezpieczenie społeczne, problematyka i metody, Warszawa 1966.

14 1. Ubezpieczenia w systemie zabezpieczenia społecznego 2 Europejska Karta Społeczna protokół dodatkowy do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67 ze zm.), którą stopniowo ma zastępować Zrewidowana Europejska Karta Społeczna przyjęta w Strasburgu 3 maja 1996 r., a podpisana w imieniu Rządu RP 25 października 2005 r. W prawie wspólnotowym (unijnym) koordynację krajowych systemów zabezpieczenia społecznego wyznaczały początkowo art. 51 Traktatu Rzymskiego 2 oraz rozporządzenia EWG nr 1408/71 i 574/72, znowelizowane rozporządzeniem (WE) nr 647/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z 13 kwiet nia 2005 r. Obecnie materię tę reguluje rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 883/2004 z 29 kwiet nia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE 2004 L 166/1 ze zm.) oraz rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z 16 wrześ nia 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 z 29 kwiet nia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE 2009 L 284/1 ze zm.). W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka zabezpieczeniu społecznemu przypisano szerokie znaczenie, uznając prawo każdego człowieka do bezpieczeństwa socjalnego we wszystkich przypadkach niezawinionej utraty środków utrzymania. W węższym znaczeniu operuje się pojęciem zabezpieczenia społecznego w konwencjach Międzynarodowej Organizacji Pracy nr 102 z 1952 r. i nr 128 z 1967 r. Przyjmuje się w nich uniwersalny zakres podmiotowy tego prawa, ale zakres przedmiotowy ogranicza się do klasycznych ryzyk ubezpieczeń społecznych (bezrobocia, choroby, inwalidztwa, wdowieństwa, starości i śmierci żywiciela rodziny oraz wypadków przy pracy i chorób zawodowych) oraz świadczeń rodzinnych. Przesłankami prawa do świadczeń są: okres ubezpieczenia lub zatrudnienia albo okres zamieszkania. Minimalne normy świadczeń zabezpieczenia społecznego wyznacza się w relacji do poprzednich zarobków będących podstawą wymiaru składek lub w relacji do średnich wynagrodzeń. Zobowiązania międzynarodowe oraz doświadczenia różnych państw miały wpływ na rozwiązania konstytucyjne. Zakres zabezpieczenia społecznego jako instytucji prawnej w Polsce wyznacza obecnie Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwiet nia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.), ustanawiająca prawo do zabezpieczenia spo- 2 Obecnie art. 151 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej. www.lexisnexis.pl

1.1. Prawne podstawy zabezpieczenia społecznego 15 łecznego jako jedno z praw socjalnych, oraz ustawa z 4 wrześ nia 1997 r. o działach administracji rządowej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 783 ze zm.). 1.1.2. Konstytucyjne prawa socjalne Na przenoszenie dyspozycji norm międzynarodowych do prawa wewnętrznego rzutowały różnice w ocenie charakteru prawnego i sposobu regulacji praw socjalnych. W Europie Zachodniej, porównując prawa osobiste i polityczne z prawami socjalnymi, podkreś lano, że o ile pierwsze i drugie są gwarantowane (istnieją niezależnie od woli gwarantującego), o tyle prawa socjalne są zapewniane (tzn. źródłem dobra chronionego jest zapewniający). Wskazywano też na różnice dotyczące adresatów, przedmiotu roszczenia i egzekwowalności. Zwracano uwagę, że obowiązki państwa w dziedzinie praw osobistych i politycznych polegają na zaniechaniu działania lub tworzeniu sprzyjających okoliczności, a w sferze praw socjalnych na aktywności wypełniającej roszczenie będące treścią uprawnienia. Zastrzeżenia te były uzasadnieniem wprowadzania praw socjalnych do konstytucji państw Europy Zachodniej. Równocześnie jednak doktryna państwa socjalnego i ratyfikacja międzynarodowych traktatów powodowały rozwój ustawodawstwa zwyk łego, okreś lającego podmiotowe uprawnienia obywateli i odpowiednie obowiązki organów i instytucji publicznych. W doktrynie obowiązującej w państwach Europy Środkowo-Wschodniej od połowy XX w. podkreś lano fundamentalne znaczenie praw socjalnych i traktowano je jako materię konstytucyjną. Prawa socjalne ujmowano we wszystkich powojennych konstytucjach tych państw, ale uznawano je często tylko za postulaty polityki socjalnej, a nie za prawa o charakterze podmiotowym. W nauce polskiej przyjmowano, że wśród praw socjalnych są regulacje programowe, wytyczne polityczne, normy organizacyjne i prawa podmiotowe. Krytykowano ich niejasność, ogólnikowość i konsekwencje tego w sferze materialnego prawa socjalnego. Jednakże aż do końca istnienia Polski Ludowej prawnymi podstawami podmiotowych uprawnień socjalnych obywateli w zakresie opieki zdrowotnej, pomocy społecznej i częściowo ubezpieczeń społecznych były ustawy z okresu międzywojennego. Nie przezwyciężono tendencji okreś lonej w latach osiemdziesiątych przez Lecha Kaczyńskiego jako uporczywa niechęć do nakładania na państwo jakichkolwiek prawnie wiążących obowiązków w zakresie dóbr rozdzielanych według potrzeb, a nie według pracy. 3

16 1. Ubezpieczenia w systemie zabezpieczenia społecznego 4 W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. będącej jej najwyższym prawem, ustanowionym z intencją zagwarantowania na zawsze praw obywatelskich i zapewnienia działaniu instytucji publicznych rzetelności i sprawności wzywa się wszystkich, którzy będą ją stosowali, aby czynili to, [ ] dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej. Godność człowieka stała się w ten sposób w Polsce konstytucyjnym fundamentem praw socjalnych. Godność człowieka jest kategorią aksjologiczną szczególnie eksponowaną w nauce społecznej Kościoła katolickiego. Godność osoby uznaje się za podstawę jej uprawnień w życiu społecznym, a ochronę godności za nieodzowny element dobra wspólnego każdej społeczności, począwszy od rodziny, a kończąc na społeczności ogólnoludzkiej. Wskazuje się, że godność jest tak ściśle związana z naturą człowieka i jego powołaniem, że nie ma i nie może być takiej racji dobra wspólnego, która nie musiałaby być jej podporządkowana. Godności człowieka odpowiada taki poziom życia, dzięki któremu ma on zapewnioną żywność, odzież, mieszkanie, wypoczynek, opiekę zdrowotną oraz niezbędne świadczenia ze strony władz, zwłaszcza w razie choroby, niezdolności do pracy, wdowieństwa, starości, bezrobocia oraz niezawinionego pozbawienia środków niezbędnych do życia 3. 1.1.3. Zabezpieczenie społeczne w polskich konstytucjach 5 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 21 marca 1921 r. (Dz.U. Nr 44, poz. 267 ze zm.), obowiązująca także w latach 1945 1952, stanowiła, że każdy obywatel ma prawo do opieki państwa nad jego pracą, a w razie braku pracy, nieszczęśliwego wypadku i niedołęstwa do ubezpieczenia społecznego, które ustala osobna ustawa. Stanowiła także, iż dzieci bez dostatecznej opieki rodzicielskiej, zaniedbane pod względem wychowawczym, mają prawo do opieki państwa w zakresie oznaczonym ustawą, a osobne ustawy unormują opiekę macierzyństwa. Ponadto, według Konstytucji Marcowej, państwo miało udostępniać opiekę moralną i pociechę religijną obywatelom, którymi się bezpośrednio opiekuje w za- 3 Szerzej por. J. Auleytner, Wprowadzenie do doktryn polityki społecznej, Warszawa 1986; tenże, Polityka społeczna, czyli ujarzmienie chaosu socjalnego, Warszawa 2002, s. 192 i n. www.lexisnexis.pl

1.1. Prawne podstawy zabezpieczenia społecznego 17 kładach publicznych: koszarach, szpitalach, przytułkach, więzieniach i zakładach wychowawczych. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 r. stanowiła w art. 60, że jej obywatele mają prawo do ochrony zdrowia oraz pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy. Coraz szerszemu urzeczywistnianiu tego prawa służą zaś: rozwój ubezpieczenia społecznego robotników i pracowników umysłowych na wypadek starości i niezdolności do pracy oraz rozbudowa różnych form pomocy społecznej, a ponadto rozwój organizowanej przez państwo ochrony zdrowia ludności, rozbudowa urządzeń sanitarnych i podnoszenie stanu zdrowotnego miast i wsi, stałe polepszanie warunków bezpieczeństwa, ochrony i higieny pracy, szeroka akcja zapobiegania chorobom i ich zwalczania, coraz szersze udostępnianie bezpłatnej pomocy lekarskiej, rozbudowa szpitali, sanatoriów, wiejskich ośrodków zdrowia i opieka nad inwalidami. Dopełnieniem były równie obszerne i niedające możliwości domagania się czegokolwiek od władz prawa do pracy i wypoczynku (art. 58 i 59), równości praw kobiety i mężczyzny, opieki nad małżeństwem i rodziną (art. 66 i 67). Konstytucja RP z 1997 r. stanowi, że obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiąg nięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego okreś la ustawa. Obywatel pozostający bez pracy nie z włas nej woli i niemający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formy okreś la ustawa (art. 67). Konstytucja stanowi też, iż władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i w podeszłym wieku (art. 68 ust. 3), a niepełnosprawnym udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej (art. 69). Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej ma uwzględniać dobro rodziny. Do szczególnej pomocy władz publicznych, której zakres okreś la ustawa, mają prawo rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne (art. 71 ust. 1) oraz matki przed i po urodzeniu dziecka (art. 71 ust. 2). Państwo zapewnia ochronę praw dziecka, a każdy ma prawo żądać od władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją (art. 72 ust. 1), dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władzy publicznej, która w toku 6

18 1. Ubezpieczenia w systemie zabezpieczenia społecznego 7 ustalania jego praw zobowiązana jest do wysłuchania dziecka i w miarę możliwości uwzględniania jego zdania (art. 72 ust. 2 i 3). Władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego, a ochronę praw lokatorów okreś la ustawa (art. 75). Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że stanowi ona inaczej (art. 8). Na podstawie norm konstytucyjnych mogą być wydawane indywidualne akty stosowania prawa, co dotyczy też niektórych praw socjalnych. Jak jednak stanowi art. 81, praw okreś lonych w art. 65 ust. 4 i 5, art. 66, art. 69, art. 71 i art. 74 76 można dochodzić tylko w granicach okreś lonych w ustawie 4. 1.1.4. Administracja zabezpieczenia społecznego 8 Dział zabezpieczenie społeczne obejmuje sprawy: ubezpieczeń społecznych i zaopatrzenia społecznego; funduszy emerytalnych; pomocy społecznej i świadczeń na rzecz rodziny; świadczeń socjalnych, zatrudnienia, rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych; kombatantów i osób represjonowanych; koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, z wyjątkiem rzeczowych świadczeń leczniczych oraz działalności pożytku publicznego (w tym nadzoru nad prowadzeniem tej działalności przez organizacje pożytku publicznego, z wyłączeniem nadzoru nad działalnością w zakresie ratownictwa i ochrony ludności). Konstytucja, poza prawami obywatelskimi, wyznacza też zręby systemu administracji, której ustrój jest konkretyzowany przez ustawy zwyk łe. Ustawę z 4 wrześ nia 1997 r. o działach administracji rządowej można traktować jako podstawę konkretyzacji zakresu zabezpieczenia społecznego. Dział zabezpieczenie społeczne wyodrębniony w tej ustawie obejmuje, jak stanowi art. 31, sprawy: ubezpieczeń społecznych i zaopatrzenia społecznego (pkt 1), funduszy emerytalnych (pkt 2), pomocy społecznej i świadczeń dla osób i gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej (pkt 3), przeciwdziałanie 4 Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., red. J. Boć, Wrocław 1998; K. Kolasiński, Konstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego a nowy system ubezpieczeń społecznych, Państwo i Prawo 1999, nr 5, s. 3 4. www.lexisnexis.pl